ذکر چهل و یکم
در رفتن ملک
شمس الدّین به محاصره بکر
چون شهور سنۀ سبع ئ خمسین و ستّمائه [=۶۵۷] درآمد، در سال ملک شمس الحقّ والدّین لشکر به افغانستان برد واز افغانستان در ربیع الاول سنۀ مذکور عنان عزیمت بر طرف بکر تاخت و فتح حصار بکر را از حضرت واجب الوجود د مطلق و ربّ الاریات بر حق برجست
شعر [جار الله]
وَ الّلهُ فَعّالٌ بِدَعوةِ واحِدٍ ما لَیسَ یَفعَلُه بِاَلفِ مُجاهِدٍ
و خدای عزّ و جلّ کننده است به دعاء یک کسی
آنچه را که نیست که بکند او را به هزار مردکار زار کننده
به تَضَرّع و ابتهال و بُکا استدعا نمود؛ چه، قلعه بکر صخراه ای بود در میان دریا و از عهد بزرجمهر هیچ آفریده را از سلاطین و ملوک برو دستی نبوده.
شعر
بِکرٌ فَما فَرَعَتها کَفُّ حادِثَةٍ وَ لا تَرَقَّت اِلَیها هِمَّةُ النُّوَبِ
دوشیزه ایست بس زایل نکرده بکارت او را دست حادثه
و بر نیامد به سوی او همّت حادثه ها [۲۵۱]
مِن عَهدِ اِسکَندَرٍ اَو قَتلَ ذلِکَ قَد شابَت نَواصی الَّیالی وَهِیَ لَم تَشِب
از روزگار اسکند است یا پیش از این بدرستی
پیر شد مویهای پیشانی روزگار و او پیر شد
شماریخ اصوال او با تخت الثری راز می گفت و رؤوس کنگره های او با ثریّا پهلوی می زد
___________________________________________________________________۱ . متن: ذکر چهلم و یکم
___________________________________________________________________ذکر چهل و یکم / در رفتن ملک شمس الدّین به ..... ۲۸۱ ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
شعر [ مسعود سعد]
نه خورشید را شوی بالای او [سر؟]* نه اندیشه را سوی گنهای او در
به بالاش پیوسته افلاک و انجم به دامانش گنهان شده خاور و خور
در کحاذات کمینه منازل او کوه بیستون کم از ستونی نمودی و در جنب کهینه پارۀ بارۀ او الوند کوه چون برگ کاهی بود[ی]*.
شعر [نظامی ]
کوه بُد بیش او کم از کاهی مرغ را سوی او نبُد راهی
اوج او را ندید جشم مَلَک زانک بُد بر فراز هفت فلک
بود خلقش ندیم زُهره و ماه وز نهانهای آسمان آگاه
و چون به هشت فرسنگی بکر رسید ، حسن علمدار را با پنج سوار نامدارِ سخنکوی حاضر جواب به اسم رسولی بران قلعه فرستاد و گفت (( سلام و پیام من به مهتر این قلعۀ آسمان نمای و والی این طایفۀ عالی نژاد۱ رسانید و بگوئید که چند سال شد که ما با لشکر های منصور در این سر حدّ متو طّن ایم . تمامت اهل قلاع و بقاع افغانستان تا حدّ سند و هند بعضی رغبةٌ و اختیارٌ و قومی قهراٌ و قسراٌ به خراجگذاری و فرمانبداری ما به دم و قدم آثار خدمت به اظهار رسانیدند
شعر
تَکادُ مَمالِکُ الاَفاقِ شَوقاٌ تَصیرُ اِلیَّ مِن کُلّ النَّاحِیَ
خواست بودند پادشاه ها کران های دنی از برای آرزو
که بگردند به سوی من از هر سوئی [۲۵۲]
و به سمع تو رسیده باشد که به چه نَسَق به زخم خنجرِ ذوالفقار کُهرِ جگر درِ آذر اثر سرهای سرکشان با تَعَنُّد و تَکبُّر را از برن های فیل پیکر شیر منظر در خاک و خون انداختیم و به بادوکوپالِ تهمتنی بهمنیِ چِهِل منی ، آتشِ منایا و بلایا در مَهَجات دشمنان خاکسار زدم.
شَقَقتُ بِقَمقامِ الَّذی یُهرِقُ الدِّ ما رَؤوسَ الاَ عادی یَومَ حَربٍ وَ حَربتِ
____________________________________________________________۱ . متن: عادی نژاد.
___________________________________________________________________۲۸۲ تاریخ هرات ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
به شمشیر بشکافیم آن کس که می ریزد خون ها را
سرهای دشمنان را روز جنگ و حربت
اکنون می باید که از راه خردمندی و فطانت طومار بیکار و ازار را طی کنی و به استقبال ما مبادرت نمائی تا چنانک ملوک خراسان و جماهیر افغانستان به عنایت بی غایب و الطاف بی حساب ما مخصوص گشته اند ، محظوظ کردی . و اگر چنانک به خلاف این معنی که به تقریر پیوست قدم نهی و دم زنی ، همچنانک قلعه های سر بر فلک را با زمین برابر کردم این قلعۀ منیع و این حصن را که کهف تست خراب کنم و از فتل و نهب چندانک ممکن بود در میان قوم ظاهر گردانم)). روز دیگر حسن علمدار از لشکرگاه ملک شمس الحقَ والدّین بیرون آمد و چون نزدیک بکر رسید قلعه ای دید بس منیع درمیان دریای عظیم ، و از جوانب او کشتی های بزرگ بسته ، . حدسان و حافظان از یمین و یسار دریا بار ایستاده. چون حسن علمدا[ر] را بدیدند، بانگ بر وی زندن و گفتند(( تو چه کسی ، و آندن تو برن زمین که بیشۀ شیران عرین ومأوای فیلان آشفته است واسطه چیست؟*))
شعر [نظامی]
درین بوم مرزت بگو کارچیست ؟ ترا پیشوای و سپهدار کیست
ندانسته ای کندرین پَهن دشت نباشد همی شیر را روی گشت
[۲۵۳] بکوکیستی و کجا می روی ؟ چرا در دمِ اژدها می روی؟
اگر راه گم کرده ای ، باز جوی و گر خود بیامیست ، زودتر بگوی
چون حسن علمدار خشونت و تندی آن طایفه را مشاهده کرد گفت (( ای قوم، من رسول ام. از پیش کسی که زبان بیان آسمان در روز ضرب و طهن۱ او را بدین صفت ثنا می گوید که :
شعر[ابوالعلاء]
یافارِسَ الخَیلِ تَد عُوکَ العِدَی اَسَداٌ مَا استُنفِذَ مِن یَدَیهِ عُنقُ مُفتَرِس
اس سوار اسپان می خوانند ترا دشمنان شیری
که رهاینده نشد از دو دست اوگردن شکاری
____________________________________________________________۱ . متن: طعان.
____________________________________________________________ذکر چهل و یکم / در رفتن ملک شمس الدّین به ..... ۲۸۳ ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــشهریاری که صیتِ صولتِ هوش بَرِ توشستان او در اطراف و اقطار کیهان منتشر و شایع است . کامکاری که از عدلِ شامل و بذلِ کامل او اشرار و ابرار رُبع مسکون بهره مند اند.
شعر
خاقان اکبر کاسمان بوسدزمینش هر زمان
بر فرّ قدرش فَرقَدان سعد مطرّا ریخته
دارای گیتی داوری،خضرِ سکندر گوهری
عادل تر از اسکندری، کو خوندارا ریخته
تیغش درآب آذرشده،جرخ و زمین مضطر شده
دودش به بالا بر شده ، رنگش به پنها ریخته
آن قبلّ انصاردین، سردار حقّ، سردار دین
آب ار پیِ گلزارِ دین بر روی دنیار ریخته
و می خواهم که فرمان آن فرمای عدو بندِ قلعه گشای به خداوند اهل این [۲۵۴] قلعه رسانم)).
چون آن گُروه نام ملک شمس الدّین بشنودند ، از حسن علمدار غذرها خواستند وگفتند تو در همین موقف توقّف کن تا ما خبر تو به حاکم خود رسانیم . بعد از آن پیش والی به قلعه درآورد. حسن علمدار حکایت[ی] که ملک شمس الدّین گفته بودبه سمع والی قلعه رساند. والی قلعه در جواب گفت که (( من به کرّات و مرّات عزیمت آن کرده ام که به خدمت ملک شمس الحقّ والدّین آیم و شرایط خدمتکاری و مطاوعت به تثدیم رسانم . اما چون شنودم که با والیان افغانستان و قلاع ایشان چه کرد، از آن عزیمت برگشتم. مرا بر ملک اسلام به هیچ روی اعتماد نیست. از من به خدمت ملک اسلام عرضه دار و بگوی که ملک شمس الحقّ والدّین را بدین جانب لشکر کشیدن از مصلحت بغایت دوز می نماید؛ چه، آن قلعه به به دست آوردن تعذٌری عظیم دارد، خاطّه که در میان دریا است که نهنگان دم کش مردمخوار او هر یک چون کوهی اند و انواع موکن فغور او هر تن چون فیلی)).
____________________________________________________________۲۸۴ تارخ هرات ____________________________________________________________
شعر [ ربیعی ]
نهنگان دمکش درو بیشمار نه قعرش پَدید و نه پیدا کنار
کمین جوی او صد چُو دریای نیل کِهین ماهی اش در بزرگی چو فیل
چون از این جواب های بامَدح و قَدح آمیخته و پیغام های چون شکّر و شرنگ در یک قالب ریخته ببرداخت ، حسن علمدار را خلعت پوشانید و اجازت مراجعت داد. حسن علمدار چون به خدمت ملک اسلام شمس الدّین رسید و آنچه دیده بود و شموده بازگفت، ملک شمس الدّین از آن اَجوَبه برآشفت و به سوگند یاد کرد که:
نظم[ صاحب]
[۲۵۵] بدان خدای که از یک جخان پدید آورد
به امر کُن فیکون نُه سپهر ازرق فام
بدان حکیم که از صُنع خویش پیدا کرد
سپهر و مِهر و زمین و زمان و بحر و غمام
که تا این قلعه را فتح نکنم، کمرکین و کمین از میان نکشایم و در دل به جز عززِ رزم چیز دیگر نیاورم .
روز دیگر که شاهد ماهروی خاوری از پسِ بَردۀ نیلوفری غذار رخشان و دیدار دُر افشان خود به جهانسان نمود و عالم سیاه دل چون چهرۀ خوبان چَگَی۱ رون شد ، ملک اسلام شمس الدّین لشکر کردآورد و در مقابل قلعه معسکر ساخت. هژده روز را لشکر سی کشتی بزرگ و صد زورق راست گردانید. روز کشتی ها نشستند. طرف شرقی قلعه را به ملک عزّالدّین توکل و غربی را به ملک تاج الدّین کُرد و جنوبی را به ملک حساب الدّین اسفزار و شمالی را جهت خاص خود نعیین گردانید. و از قلعۀ بکر قُرب دو هزار مر[د] جنگیِ فیل زور بر اَبراج و مداخل و مخارج دروازه های قلعه منتظر و مترصِد و ضرب بایستادند و کشتی ها در بیش درگاه قلعه ببستند. سپاه ملک شمس الدّین به یکبار بخورشیدند و در زورق ها بیرق ها برافراختند و چون جبال رایسات و سحاب مرتفع از جانب قلعۀ بکر در آمد[ند]
____________________________________________________________
۱ ږ چَگل از شهرهای ترکستان که به داشتن زیبارویان مشهور است.
____________________________________________________________ذکر چهل و یکم/ در رفتن ملک شمس الدّین به ..... ۲۸۵ ____________________________________________________________
شعر [فردوسی]
[۲۵۶] چنان تُند راندند بر روی آب که گفتی سیه شد رخ آفتاب
از جانبین تیرِ نه مشتیِ سندان ان گذار که اجل بران عبارت اوست روان شد و جوش خروش و نفیر و نعره گردان بر اوجِ گردون گردان برآمد. صدای کوس و طبل و آوار نای گوش هوش فلک را کر گردانید :
شعر [خالدی]
آوای سروران و نم خون کشتگان آن بر فلک بر آمدو[ا]* ین تامسک رسید
و از هر دو طرف مرد بسیار به قتل پیوست و از ملوک که در سپاه ملک شمس الدّین بودند چند تن کشته شدند. بدین صفت دوازده و روز سپاه ملک شمس [الدّین ] را مساکن در کشتی ها بود و مأوی در دریا و کار بیکار و حرکات حملات. روز سیزدهم جماعتی از ائمٌه و اشراف و اکابر قلعه به خدمت ملک اسلام شمس الحقّ والدّین آمدند و خدمت و تحیٌت حاکم قلع عرضه داشتند و گفتند که (( ما بندگان می دانیم که تا ملک اسلام قلعه فتح نخواهد کرد مراجعت نخواهد نمودو اما حصول این مراد باز بستۀ حرب های عظیم است و یمکن که از جانبین اکثر مرد سپاهی به قتل پیوندد تا این قلعه به دست آید؛ چه، در این قلعه [هم] مردست و هم ذخیره، و اگر این دریای موج بیکران میحط، این قلعه سر بر آسنمان نبودی ، هم از آن روز اوّل فتح او به ظهور پیوستی. اکنون[۲۵۷] خرابگذاری و فرمانبرداری قبول کنیم و آن مقدار مال ملک اسلام فرماید، می دهیم و امیدواریم که خداوند شفاعت ما بندگان را قبول کند و دست از محاصرۀ این قلعه باز دارد )). ملک شمس الدّین به کرم جبلّی و لطف غریزی شفاعت ایشان را به قبول هزار دینار و ده خروار بار نرمینه و پنج سر اسب تازی و پنچاه نفر برده با چندین تحف و غرایب به اسم خدماتی بیش ملک شمس الدّین فرستاد. ملک شمس الدّین فستادگان والی قلعه را بنواخت و هر یک را خلعت گرانمایه بخشید . چهار روز دیگر در پای قلعۀ بکر مقام کرد. روز پنجم از اول بامداد عنان عزیمت بر سمت زمین داور داد۱ و از آن حدودی تاخت.
____________________________________________________________۱ . متن: بر سمت زمین داد.