ذکر صد و دوازدهم
در قتل بوۍجای بن دانشمند
بهادر و انهزام لشکر خراسان
بعد از چند روز که ملک اسلام غیاث الحّق والدّین، خلد قدره و جلاله ، بر سریر حکومت در خطّۀ محروسۀ هرات، کفیت عن الحدثان والعاهات، جلوس نبارک فرمود و به یمن عدل نوشیروانی و فرّ دولت سلطان متحِران بادیۀ ظلم را به مأمن روح و راحت آورد و خلق شهر هرات را از دست متعدّیان بی دین و جابران پُرکین خلاص داد و هیبت باس معدلت او طرق مسدوده را بگشاد و اصحاب سرقه و قُطۀاع راهها را در گوشۀ دشهت و وحشت منزوی گرداند و به قوّت طالع سعد او از بُرج شرف دول اختر ازهَر دین پروری ظاهر شد و در باغ عزّ و حشمت زهر انور تناسانی و آرام بیدار آمد،
شعر[سیدحسن]
گر جهان از عدل شاه آسوده شد بس دور نیست
هر که دردی می کشد از بهر درمان می کشد
هر که جان دارد برو شه را حقوق نعمت است
کفر باشد هر که برحق خطٌ نسیان می کشد
چرخ تاوان دار بود از جورهای مامضی
الحق اندر عهد شه انصاف تاوان می کشد
بُوجای که از اکابر اعادی حضرت جنّت مثال ملک اسلام غیاث الحق والدّین بود به قتل رسید. و سبب آن بود که درین سال مذکور شاهزادگان گُپَک و یَسُور و داود خواجه باده شاهزادۀ دیگر با لشکر به عدد ریک در بیابان و شمار حیتان ابحار و اوراق اشجار از آب آموی بگذشتند و بر آن عزم [۶۲۹] که خراسان را در تحت تصرٌف آرند. امیر یساول و بوجای و بیرامشاه بن محمّد دُلدای بعد از گذاشتن ایشان از آمو در غاب جمع شدند. امیر یساول درِ خزینه بگشاد و امرای للشکر و رؤوس سپاه و
______________________________________________________________________۱ . اصل : صد و دهم
____________________________________________________________ذکر صد و دوازدهم / در قتل بُوجای بن دانشمند ..... ۶۵۳ ____________________________________________________________ابطال و کماة عسکر را به زرو سیم و ساختِ نبرد بر رزم جستن و کبنه اندوختن حریص گرداند و بُوجای و غیاث الدین علیشاه را که ملک بدخشان ب.د گفت((با هزار سوار جرّار نامدار خنجر گذار تا آنجا که سپاه خصم است بروید و ربانگیری به دست آرید تا از کیفیٌت و کمیٌت آن لشکر ما را اعلامی می دهند.)) بوجای و شاه بدخشان روز دیگر
شعر[نظامی]
چو گیتی در روسنی باز کرد جهان بازی دیگر آغاز کرد
به آتش بَدَل گشت مشتی شرار کلیجه شد آن سیم کاوس وار
باآن هزار سوار بر سبیل رکضت براندند. چون فرسنگ ده برفتند، بوجای شاه بدخشان را گفت که ((ما را به حقیقت معلوم نیست که لشکر از آب گذاشته اند یا نی بدین نوع که ما می رویم تمامت مرکبان ما بخواهند ماند. مصلحت در آن است که من و خدمت ۱ شاه با سوار سیصد گُزیده پیشتر برانیم. )) شاه بدخشان گفت ((روا باشد.))
بوجای و شاه با سیصد مرد نامدار جنگی آن شب بتعجیل هر چه تمامتر براندند. چون به بیست فرسنگی شبورغان ریدند، در صحراواتِ طریق بدخشان آتش بسیار دیدند. شاه بدخشان۲ گفت که ((چنین گمان برم ک هآن آتشها لشکر بدخشان ست که به مدد شاهزادگان می آیندو هنوز از شب ثلثی باقیست. هم درین خرابه های و اطلال مقام کنیم؛ چه، شاید که از هر دو لشکر طایفه[ای] به سوی هم روانه باشد و گذر ایشان برین ممّر [شود] که مائیم.)) بوجای آن تدبیر را پسندیده شمرد و بر شاه بدخشان آفرین فراوان خواند"
شعر [فردوسی]
که شاها! خرد رهنمونِ تو باد ظفر یار و دشمن زبون تو باد [۶۳۰]
______________________________________________________________________
۱ . خدمت: کلمۀ ((خدمت)) را اغلب نوسیندگان خراسان از جمله سیفی هروی، زمچی اسفزاری، عبدالرزاق سمرقنی، خواندمیر، خواجه عبدالله مروارید و دیگر در سده های ۱۰-۸ هجری به معنی : حضرت و جناب استعمال کرده اند.
۲ . متن: بوجای. روال و سیاق مطلب در سطور آتی چنین می نماید.
____________________________________________________________۶۳۶ تاریخ هرات ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
جهان داورِ آفرینش پناه پناه تو باد ای جهانگیر شاه
چون یک ساعت بگذشت، قُرب بیست سوار از لشکر بدخشنان جداگشت، بدان نیٌت که پیش شاهزادگان روند.ناگاه در میان لشکر بوجای افتادند. گمان بردند که سپاه ماوراء النهر است . بی تحاشی با یوجائیان در سخن در آمدند. بوجائیان ایشان را گرفته و پیش بوجای آوردند. بوجای به تخیفِ تمام از ایشان از احوال شاهزادگان و چگونگی و چندی لشکر بپرسید. گفتند که شاهزاده کُپَک و شاهزاده یسور۱ و داود خواجه و ایلجکدای و پولاد و جبرشاه با شصت هزار سوار آهن پوش از آب آموی گذشتند و از شما تا ایشان فرسنگ ده بیش نباشد.))
بوجای چون این سخن ایشان را فهم کرد در حال دو تن را پیش امیر یساول فرستاد و دیگران را به قتل درآورد. شاه بدخشان گفت((مصلحت ما در آن است که بازکردیم)) بوجای گفت که ((من فرسنگ پنج پیش خوهم رفت تا تحقیق احوال کنم.)) بعد از آن با سیصد سوار براند. چون دو فرسنگ برفت، از قضا را با قراول لشکر شاهزادگان مقابل افتاد. و آن چنان بود که چون شاهزادگان کُپَک و یسور و داود خواجه از بلخ به شبورغان آمدند. پانصد سوار کار دیده را فرمودند که تا مرغاب بروند و از لشکر خبری گیرند ، آن سواران به فرمان شاهزادگان یک شباروز تمام رانده بودند. درآن تیرهشب ناگاه با سپاه بوجای برار افتادند. هر دو قدم در آن شب دیجور تیغ در روی یکدیگر کشیدند و کوپال بر سر و بال یکدیگر کوفتند. از جانبین خورش و غریو مردان و ابسان بر فلک گردان برآمد.
شعر [نظامی]
چنان آمد از هر دو لشکر غریو کز آن هول دیوانه شد مغز دیو
گِره در گلوها فرو بست کرد ز بی خئنی اندامها گشت زرد
زگُرزگران سنک و شمشیر تیز به گردون گَردان درآمد هراس
ز بس کوفتن بر زمین گُرز و تیغ زهر غار بر شد غباری به میغ
زما منقار پولاد برٌان خدنگ گره بسته خون در دل خاره سنگ
کمانِ کژ ابرو به مژگانِ تیر ز بِستان جوشن برآورده شیر
______________________________________________________________________۱ . روضة: ییسور (یساور).
____________________________________________________________ ذکر صد و دوازدهم / در قتل برُجای بن دانشمند... ۶۳۷ ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
کمند گره داده بر پیج پیج بجز گرد گردن نمی کشت هیچ
بوجائیان آن شب تهوّر و جسارت تمام نموند و قرب صد تن را از سپاه عدو به قتل رسانیدند و امیر منکلی نا را که از خویشاوندان امیر نوروز بود بگرفت[ند] چون بر بوجای محقٌق شد که شهازادگان نزدیک اند و لشکر بی حساب ، به وقت صبح مراجعت نمود. چون به مرغاب رسید و احوال[ی] که مشاهیده کرده بود پیش امیر یساول عرضه داشت، امیر یساول کار جنگ بساخت و آن شب تا روز با امرار و وُجُوه سپاه در کار جنگ با شاهزادگان مشورت کرد. بوجای گفت که (( سپاه شاهزادگان بسیار است و ما اندک ایم. مصلحت آن است که تنگنای مرغای را بگیریم و هزار هزار بیرون می رویم و با ایشان حرب حاصل نیاید و لشکر ما نیز بر کثرت و جمعیّت۱ ایشان واقف نگردد.)) بکتوت گفت که ((صواب اناست که [چند] فرسنگ پس نشینیم و در عقبات و کوهپایه ها کمین سازیم و چون سپاه خصم برسد کمین بگشاییم.)) شاه بدخشان گفت که ما ((ما را پناۀ نزدیک شهر هرات می باید برد تا اگر نعوذبالله لشکر ما منهوزم شوند به آبادانی نزدیک باشد.)) امیر یساول گفت که ((من با این لشکر مقابل خواهم شد و به هبچ نوع سپاه خود را از ایشان مخفی نخواهم داشت و بر قضیّت مَن کَثُرَ فِکرُهُ فِی العَواقِبِ لَم یَشجَع۲ کار خواهم کرد و از بسیار سپاه دشمن و اندکی لشکر خود باک نخواهم داشت.)) [۶۳۲]
شعر[فردوسی ]
تو این ادنکی لشکر من مبین مرا چوی با گُرز بر پُشتِ زین
من امروز با این سپه آن کنم که از آمدن سان پشیمان کنم
بدین نوع به تقریر پیوست، در تدبیر حرب و ضرب بود
شعر[فردوسی]
چو خورششید تابنده بنمود چهر خرامان برآمد به خم سپهر
______________________________________________________________________۱ . متن: جمعوت. ۲ . منسوب به علیٌبن ابی طالب (ع)
____________________________________________________________۶۳۷ تاریخ هرات ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــشاهزادگان کُپَک و یسور و داود خواجه و حرحان۱ با سپاهی چون کوه کوه آهن و دریای موٌاج به مرغاب رسیدندو امیر یساول فرمود تا تقباءِ لشکر صفها راست کردند و موضع حرب بر امرا و وُجُوه سپاه بخش کردند. پیش از آنکه شاهزادگان آهنگ جنگ کنند و به محاربت مسابقت نمایند، امیر یساول با تمامت سپاه خود برایشان حمله کرد. شاهزادگان از آن معنی بغایت در غضب رفتند . همه یکدل تیغها برکشیدند و روی به رزم آورد[ند]. از طرفین مبارزان با یکدیگر در منازعت و مضاربت آمدند و در یک زمان چندانی از هر دو سپاه به قتل پیوست که از موج خون مرغاب چون دریای بی پایان در موج زدن آمد و تمامت صحراوات و جبال از خون گلگون گشت و از غرّیدن و نالیدن شیران بیشه و نهنگان دریا را دل در بر در طپیدن آمد و اجزاء زمین در لرزیدن.
شعر [فردوسی]پ
ز بس نالۀ کوس و بانگ داری همی آسمان اندر آمد ز جای
چنان شد ز گر سپه آفتاب که آتش بر آمد ز دریای آب
درخشیدن۲ تیغ و زوبین و خشت تو گفتی شب آمد هوا لاله گشت
بر بس ترک رومی و زرین سپر ز جوشن سواران زرٌین کمر [۶۳۳ ]
بر آمد یکی ابر چون سندروس همی بوسه داد ابر بر آبنوس
سر سرکشان زیر گرز گران چو سندان شد و پتک آهنگران
ز خون رود گفتی همه می شدست ز نیزه هوا بیشۀ نی شدست
امیر یساول چون شیر خشم آلود بر روی صفها بر می آمد و به سوی میمنه و میسره می تاخت و دلیران و مبارزان را بر حرب حریص می گرداند و هر دم با خوص و اغلمۀ خود چون کوه آهن بر سپاه دشمنی می زد و ببسیاری را از ایشان به عدم می رساند.
شعر
کاَنَّ المَنایا جارِیاتٌ بِاَمرِهِ اِذاَ اَد ختَلَفَت اَرَماحُهُ وَ مَناصِلُهُ
گویا که مرگها رونده اند به فرمان او
چون مختلف شوند نیزه های او و تیغهای او
______________________________________________________________________
۱ . کذا فی المتن، بی نقطه. ۲ . متن: در فشیدن
____________________________________________________________ذکر صد و دوازدهم/ در قتل بُوجای بن دانشمند..... ۶۳۹ ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
شاهزادگان چون تجٌلٌد و دلاوری خراسانیان را مشاهده کردند، به یکبار روی به حرب آوردند.
و راوی چنین گفت که لشکر شاهزادگان هفت صف بود . فر صف هشت هزار سوار و سپاه امیر یساول یک صف بود به قیاس ده هزار مرد . امرای عساکر خراسان روی به هزیمت آوردند و گفتند:
شعر[فردوسی ]
یکی خود از ایشان ما سیصدست بدین رزمگه غم کشیدن بدست
امیر یساول و بوجای با سوار هزاری بماندند. باقی تمامت لشکر خراسان قرار را به فرار و آویختن را به گریختن واقبال را به ادبار بَدَل گردانیدند.
شعر[فردوسی]
دریده درفش و نکونسار کوس رخ زندگان نیز چون آبنوس
به بیچارگی پشت بر کاشتند سراپرده و خیمه بگذاشتند
امیر یساول بعد از جنگهای سخت و جانبازیهای صعب با هقت سوار [۶۳۴]
بسلامت بیرون رفت و بوجای با چهل مرد دلیر جانباز در میان لشکر بماند و جز تسلیم و رضای به قضای یزدانی چاره ای دیگر ندید. تیر برکشیدن و با آن چندان سپاه در حرب آمد و بانگ بر ایشان زد و گفت : (( ای سپاه کینه خواه، منم ! بوجای بن دانشمند بهادری که هنگام نیرد زخم خنجر آبگون از خون اعدام جرم فلک نیلگون را ارغوان کنم و گاه زور بتوان[م] سردست کدن فیل مست را بر تابم . از آوای هزره بر من شیر شرزه در بیشه در نالش آید و از صدمۀ کوپال من اوتاد جبالِ راسیات متزلزل گردد.
شعر[نظامی]
چو بر جوشم از خشم چون تند میغ در آب آتش انگیزم از دور تیغ
کفلگاه شیران درآرم به داغ ز پیه نهنگان فروزم جراغ
چو تیر از کمان در کمین افکنم س اُمان بر زمین افکنم
گرم رزق دریا بوِد هم نبرد ز دریا برآرم به شکشیر گَرد
شعر
وَ اَدرِکُ سُولِی حَینِ اَرکَبُ عَزمَتی وَ لَو اَنَّهُ فی جَبهَةِ الاَسَدِ الوَردِ
در می یابم مطلوب خود را آن هنگام که بر می نشینم عزیمت خود را
____________________________________________________________۶۴۰ تاریخ هرات ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
و اگر چه بود آن مطلوب در پیشانی شیر گلگون
قرب هزار سوار جنگی او را با آن چهل تن در میان آوردند، بوجای خود از سر برگرفت و آهنگ آن کرد که کمان از قزبانی بیرون کند و تیر [۶۳۵] اندازد. مبارزی از سپاه شاهزادگان از یمین او در آمد و نیزه [ای ] بر بناگوش او زد / بوجای از آن زخم چون پاره کوخ از پشت مرکب درگشت .
شعر [فردوسی]
ز بالای آن بارۀ تابناک سر نامداری درآمد به خاک
چنین است کردار چرخ بلند به دستی کلاه و به دیگر کمند
چو شادان نشیند کسی با کلاه به خم کمندش رباید ز گاه
چون بوجای به قتل پیوست سران سپاه و اعیان درگاه او کلاهها از سر بینداختند و نفیر و خروش به پوش فلک سبزپوش رساند[ند]
شعر
همه لشکرش خاک سر بر زدند به پرده سرای آتش اندر زدند
و آن روز تا هنگام غروب شاهزادگان با تمامت سپاه در غقب لشکر خراسان برفتند و قرب هزار تن را از معروفان و امرای لشکر دستگیر کردند و هزار دیکر را به قتل آوردند.
شعر[نظامی]
ز لشکر بسی را که خون ریختند گرفتند و بستند و آویختند
و سپاه شاهزاده یسور هر کس را که از خراسانیان می گرفتند، اسب و سلاح و جامۀ او می ستاندند و می گذاشت[ند]. و لشکر شاهزادگان دیگر چون کُپَک و داود خواجه می کشتند.
شعر[نظامی]
چو شب فقل پیروزه برزد به گنج ترازوی کافور شد مشک سنج
شاهزادگان عزیمت آن کردند که در عقب لشکر خراسان در شب نیز بروند. شاهزاده یسور گفت که ((صواب ن است که بازگردیم, چه، ارای خراسان بیشتر کشته شده اند و اکثر ابطال و مبارزان سپاه ایشان مرجوح اند و بزرگان اخترشناس و عقال هنرمند در عقب هزیمیت رفتن[را] مذموم داشته اند. ))
____________________________________________________________ذکر صد و دوازدهم/ در قتل بُجای بن دانشمند.... ۶۴۱ ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
شعر
چو پیروز باشی ، مشو در ستیز مکن بسته بر خصم راه گریز
به مشهورت او شاهزادگان کُپَک و داود خواجه و پولاد و حبرحان [؟]* بازگشتند . امیر [۶۳۶] یساول بعد از دور روز با پنج سوار به ولایت فوشنج درآمد و تا ده روز از خواص و نوّاب و حجّاب امیر یساول وُجُوه سپاه خراسان یگان و دوگان و ده پان پیاده و برهنه مجروح به هرات می آمدند و ملک اسلام غیاث الحٌق والدٌین ، خلد ملکه، ایشان را اسب و سلاح و جامه و زوار میداد و به دلخوشی تمام به جانب نیشاپور و آن حدود گسیل می کرد
و امیر محمّد دَلدای نیز درین ماه که بوجای به قتل پیوست ، وفات یافت و حق تعالی به کرم عمیم خود چنین دو خصم قوی حال را که سالها در آن بودند که نکبتی به ملک اسلام غیاث الحق والدّین لاحق گردانند، هللاک کرد . این حکایت در میان خلق هرات تاریخی گشت بس معتبر
ایزد بیچون به فضل بی نهایت و جود بی غایت خود خضرت علیاء ملک ملوک اسلام سلطان الحاج والزایرین غیاث الحق والدّین ، خلد ملکه ، را از نکبات ایام و حوادث لیالی محروس و مصون داراد و ادعای و حسّاد جناب جناٌات حیات ایشان را- که مربّع سعادت است و کرامت و منبع جلالت و حشکت- مخذول و منکوب ، به حرمتِ ((مَن لانَبِیَّ بَعدَهُ )).
و صدر معظم معدن اللطف و الکرم خواجه شهاب بن صدر اعظم عزیزالدّین شهاب سق را که منشی حضرت علماء ملک اسلام است و مرّبی اهل فضل و هنر ، از عزّ و جلال و دولت و اقبال بر خورداری دهاد؛ چه، دعای این صدر شریفِ خطیرِ نیک اعتقاد جواد بر من از لوازم است. بدان واسطه که اگر تربیت و تَفَقُد و انعام کترادف او نبودی ، این تاریخ نامه که صد و بیست تا کاغذ است سالها به انجام نپیوستی و بی کرم و تقویت او چنین کتاب معتبر در دو سال و نیم به آخر نرسیدی. و اگر آن نوازش و بنده پروری و عطاکه در باب من بنده در اوان برداختن این تاریه نامه مبذول داشنه است در کفایت آرم، این نسخه به تطویل اانجامد ، اما بر مقتضای (( شُکرَ المُنعِمِ عَلَی المُنعَمِ واجِتٌ)) از جمله اعطاف [۶۳۷] و الطاف و صنایع جمیلۀ آن صدر کبیر نیکو دل شمٌه ای نوشتم تا بر رأی انور ملک ملوک الاسلام انهائی بود که بعد از لطف حضرت الهی و کرم غزیزی شاهنشاهی غیر صدر معظم خواجه
____________________________________________________________۶۴۲ تاریخ هرات ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
شهاب الدّین وله والدّین در مدت پرداختن این کتاب از ارباب و اصحاب کسی در باب بنده به حبّه ای حقی ثابت نگردانید . ایزدش به فرّ دولتِ روزافزون ملک ملوک الاسلام ، خَلَّدَالله مُلکُهُ، بر نهج نیکونامی و جادۀ سخاورزی مستقیم داراد،
بمنٌة و چوده.