ذکر سی و پنجم
در فتح حصار کهیرا و
به قتل رسیدن شُعَیب افغان
چنین شنیدم از ثقات هرات که چون ملک اسلام شمس الحقّ الدّین ، ملک عزّ الدّین تولگ و مبارزالدّین محمّد نهی را قایم خود در تکناباد نصب گردانید، ملک عزّالدّین رؤوس شپاه و اعیان حَشَم و حَدَم را به طرف افغانستان و به سیستان فرتاد تا خراجو مال سالیانه و واجب دیوانی جمع کنند . از افغانیان شبی جمعی بر سپاه مارزالدّین محمُد نهی زدند و چند س اسب ببرند و مردی ده را به قتل رساندندو مهتر ایشان را شُعَیب گفتندی . افغانی [ی] دلیر ئ نامدار و هزار و پانصد مرد جنگی در فرمان داشت.
در آن سال که ملک شمس الدّین لشکر به افغانستان کشید ، شُعَیب پناه به ولایت کشمیر برده بود. و چون اعلام یافت که ملک شمس الدّین حصار تیری و قلعۀ خاسک را فتح کرده و ملک شاهنشاه و بهرام شاه و المار را به قتل رساند، بر عزیمت آن که پیش ملک شمس الدّین آید و شمارۀ ولایت خود را به مال مقرّر گرداند ، از ححذوذ کشمیر بیرون آمد. چون به افغانستان رسید ، ملک شمس الدّین مراجعت کرده بود . و از آن عزیمت برگشت و به القاء شیطان و وساوس دیوظلمانی با خود گفت که (( هیچ بهتر از آ« نیست که خود را بر طایفه [ای] از سپاه ملک شمس الدّین [اندازم] و قومی را هلاک گردانم و غنیمتی حاصل گردانم تا بدین واسطه نام من به دلاوری و گردنکشی میان دلاوران افغانستان مشهور گردد و احوال پُر دلی [۲۰۹] و فرزانگی و شجاعت و آبادی من بر روی روزگار بادگار ماند)) بعد از آن با هزار سوار نامدار روی به جانب مستنگ نهاد و از مستنگ به طرف گرمسیر آمد.
مبارزالدّین خود را به جهت جمع مال نزد زعما و عماّل افغانستان فرتاده بود و بر گمان آن که خلق این دیار ، از احرار و ابرار و اختیار و اشرار ، مطیع و فرمانبردار ما کشته اند و از هیبت سیاست ملک شمس الدّین بخ کلی زمرۀ جبابره و قُطّاع طری و طبقۀ رُنُود و اوباش در زوایاء نهیب و خوف منزوی شده ، از معنی
________________________________________________________۲۴۲ تاریخ هرات ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
شعر [ ابومسلم]
وَ مَن رَعَی غَنَما فِی اَرضِ مَسبَعَۀٍ فَنامَ عَنها تَوَلّی رَعیَهَا الاَسَدُ
و هر که بچراند گوسفند را در زمین درُه
بس غافل شود از آن گوسفندن، به خود گیرد چرائیدن او را شیر
بی خبر مانده ، که ناگاه
شعر [فردوسی ]
شبی چون سیه روی شُسته به قبر نه بهرام پدا، نه کیوان،نه تیر
از یمین و یسار لشکرگاه مبارزالدّین محمّد نهی شور و شَغَب برخاست. تا مبارزالدّین محمّد از آ« معنی بغایت منفعل و خجل گشت . و چون این خبر به ملک عزّالدین تولک رسید ، فب الحال قاصدی به خدمت ملک شمس الدّین فرستاد و علی التفصیل احوال مبارزالدّین محمّد نهی و آن غفلت و بی حزمی او عرضه داشتو ملک اسلام شمس الحق والدّین از آن خبر چون فیل دمان و شیر غرّان بر آشفت و از سر غضب گفت:
شعر [اسدی]
به دادار جانبخش جان آفرین به شخص پیامبر، رسول گُزین
به کیوان و بر جیس و خورشید وما به جان پدر، پیر من کُرتشاه
که تا سر شُعَیبِ بداختر را به خنجر دل در نبرم ، از پای ننشینم و جشن و خرّمی و بی غمی نیارایم .
روز دیگر ک که اواییل شعبان سنۀ مذکور بود از قلعۀ محروسۀ خَیسار به مبارکی و طالع سعد بیرون آمد و عنان عزیمیت با لشکر بی حدّ بر سمت افغانستان تاخت. چون حبر وصول رایات او به ملوک و حکّام و زُعَما و وُلاۀ ولایات افغانستان رسید ، باز به تجدید پیش او آمدند و کمر بندگی بسته و زبان ثناورزی گشاده به ملازمت مغول شد[ند]. و هزیمت اورد و با شیعۀ خود به حصار کهیرا رفت
____________________________________________________________۱ . متن: شد
____________________________________________________________ذ کر سی و پنجم / در فتح حصار کهیرا و به ........ ۲۴۳ ____________________________________________________________و راوی چنین تقریر کرد که مثل حصار کهیرا در ربع مسکونی حصنی نیست و مانند ذخایر و کُنُوز او ، قارونِ ملعون نی. ملک شمس الدّین بیست روز ار به پای آن حصار آمد و از فصحاء افغانی پنج تن را بدان حصار فرستاد و گفت شُعَیب را بگوید
شعر [ مؤلف]
ای بی خبر عافبت کار خویشتن پابسته مانده در چَهِ پندار خویش
از راه جهل و سوسۀ دیوِ کبر نفس واله شده به کرده و گفتار خویشتن
اینک رسید موسم آن دم ک هر نفس افغان کنی ز نفس سمتکار خویشتن
با وجود آن که از زخم تیغ آتش افشان ما زهری های مبارزان اقلیم کیهان آب گشت و از باد گُرزِ گاوسارِ کوّۀکوبِ مغزباشِ اهرمن کشِ ما سر [۲۱۱] گردنکشان و گَردَنان و گردن سران در خاک خواری افتاد و صیت سیاست سلطانی ما از اقصاد خاور تا انتهای باختر منتشر شد و آوازۀ دولت بی اندازه ما را مُفضیان قضا و قَدَر به سمع جمع جبّاران و قهّاران مشارق و مغارب رسانند، بر لشکر منصور فیروز ما شبخونَ می آری؟ اکنون که هنگام نبرد و زوم آوردن است و روز فرحاش و کین جستن، پناه به حصار برده ای و در فروبسته و آمادۀ مقابلی و مقاتلت شده [ای]؟ با این همه عصیان و طغیان اگر چنانک به طوع و رغبت درِ حصار بگشائی و چنانک از مُتَصَرّعان و متَخَسّعان سزد وآید رجوع به حضرت ما کنی ، ترا به جان امان باشد و اطفال و اموال و رجال از نهب و قتل سالم مانند ، و الاّ که شیطان غرور آتش مقاومت در شخس خاکسار تو زند ، هر آینه که بعد از فتح این حصار از اولاد و احفاد و اقارب و قبایل تو آثار نگذارم چون آن فرستادگان این پیغام را به شُعِیب رساندند، شُعَیب خشمناک شد و بفرمود تا آن هر پنج تن را سرنگون سار از بالا حصار بینداختند. ملک شمس الدّین چون آن حالت را شماهده کرد با تمامت سپاه بع عون خدی سمیع عالم از برای فتح آن حصار منیع رفیح بیش رفت و نفاطاّن و قاروراه اند از ان را بفرمود تا از جوانب حصار نفظ انداختن. سپاه یکسر به فرمان او چون اسد و قُبُول از اطراف اربعۀ حصار در آمدند . ملک شمس الدّین آن روز به نفسه دلیر های صعب و جانبازی های مهیب نمود و بر نَسَقی حرب کرد که هر زمان از ساکنان عالم بالا و ناظران مناظرِ گُنبدِ خضرا این آواز برمی آمد:
____________________________________________________________۲۴۴ تاریخ هرات ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
شهر [ ظهیر ]
ای خسرو که قصّۀ یک روز رزم تو
صد ساله کارنامۀ کاووس و رستم است
چندان بریخت خنجر تو خون دشمنان
کاجزای خاک تابه تری جمله پُر نَم است
فتح تو که ز ذرّه فزون است در عدد
با آفتاب تیغ تو از ذرّه ای کم است
چهل و شش روز لشکر بر درِ آن حصار بماند. بعد از آن میان حصاریان دو گروهی پیدا گشت. بعضی پفتند (( جنگ می کنیم )) و قومی گفتند (( به ایلی در می آئیم )). آخرالامر شُعَیب را بگرفتند و دو شاخه کرده پیش ملک شمس الدّن برند . ملک شمس الدّنی شُعَبی را به دست خود به قتل رساند و اخذان او را تشریف گرانمایه داد. و از آنجا کامیاب و منصور با غنایم بی حدّ و اسیران بی عدّ مراجعت فرمود .