ذکر سوم
در آمدنِ شاهزاده تولی خان
بن چنگیز خان به خرابی خراسان
بعد از سپاس بی قیاس ملک الملوکِ بر حقّ، ثنای بی منتهای ربّ الاربابِ مطلق،
شعر [فردوسی]
جهان آفرین کردگار جهان که چرخ آفرید و زمین و زمان
چنین می گوید بندۀ ضعیف، مؤلف این تاریخ نامه که در تواریخ متقدّمان مسطور و مذکور دیدم و از پیرانِ سخندانِ معروف [و] مشهور شنیدم که از ابناء پادشاه چنگیز خان چهار تن را بر سر آمده و نامدار بودند . اوّل توشی ، دوم جُغْتایْ ، سوم اوکتای ، چهام تولی ۱. و تولی را که از همه به سالْ خردتر بود و به حالْ بزرگتر، پادشاه چنگیز خان از همه پسران دوستر و بیشتر داشتی و به جانب او التفات بیشتر کردی و شاهزاده تولی خان به واسطۀ رجولیت و مردانگی و فروست ۲ و فرزانگی، دایم در نظر پدر عزیز و مکّرم بودی.
بعد از آن که پادشاه چنگیز خان از آب آمویه ۳ بگذشت و سی و هفت روز متعاقب با خلق شهر بلخ حرب کردی و بسیاری از کُماة بارگاه درگاه و اَبْطالِ رجال سپاه او به قتل پیوست، بلخ را فتح کرد و کلّ خلق آنجا را به قتل رسانید؛ به علت آن که
۱.تولوی به زبان مغولی آیینه باشد، چون او وفات یافت، تا این غایت آیینه را نامْ غُرُوق شده، و نام آیینه به ترکی کوزکو است. و این زمان مغولان نیز آیینه را گُوزْگُو می گویند به سبب مذکور. جامع التواریخ، چاپ دکتر محمّد روشن، ج۱ ، ص ۳۰۰.
۲.کذا فی المتن. ظاهراً باید « فراست» باشد به معنی فهم و ادراک.
۳.آمویه: مراد رود جیحون است که بنا به تحقیق لستریج، در اواخر قرون وسطی یعنی مقارن دورۀ هجوم مغول، نام جیحون و سیحون از استعمال افتاد و به جای رود جیحون آمویه یا آمو دریا و به جای رود سیحون کلمۀ سیر دریا معمول شد و یاقوت و حافظ ابرو می گویند «آمل و آمویه، نام دو شهر از بلاد ماوراءالنهر خراسان اند در کرانۀ رود جیحون».
تومکای پسر جغتای در بامیان به قتل رسید و پادشاه [۵۰] چنگیز خان نیز در بامیان۱ رنجور شد تمام مردم بامیان را بکشت و حُصُون بنده و مرجق۲ و فاریاب را خراب کرد. چون دل از کار آن دیار فارغ گردانید و مخالفان و منازعان ملک خود را به زیر تیغ در آورد و ناصحان و موافقان مملکت خویش را به تربیت وافره و حُسن عاطفت پادشاهی متواصل گرداند، روزی از روزها بر تختِ بختِ شاهی بر آمد و از ماه تا ماهی شادُروان شاهنشاهی برافراشت و از یمین و یسار ابناء نامدار او صف برکشیدند و فرماندهانِ تاج و سریر و قهرمانان جهانگیر دست در کمرِ خدمت زده در مقابل تخت او بایستادند و از هیبت و شکوه او هیچ آفریده را از شاهزادگان و مملوک جهان زَهره و توان آن نبود که بی فرمان او یک دم زدی و یا از مقام خدمت یک قدم برداشتی.
شعر [مسعود نوکی]
جهانداری که از خوفش بلرزد شیر در بیشه شهنشاهی که از سهمش شود فیلِ دَمان بیجان
در آید از نهیبِ او جهان در چشمۀ سوزن بماند از شکوه او سپهر از گزدش دوران
بعد از آن که هر پسری را به سر حدّی نامزد کرد و هر زمینی را به نوئینی۳ داد و هر
۱.بمیان: شهری کهن در مرکز افغانستان. بامیان شکل فارسیِ «بامیکان» یا «بامیگان» پهلوی است. «بام» در پهلوی به معنای درخشندگی و «بامیک» به معنای درخشان و تابان به کار رفته است و هر دو از ریشۀ اوستایی «با» به معنای روشنایی گرفته شده اند. در سال ۶۱۸ ه ق به تصرّف مغول در آمد و به خونخواهی «موتوگن» یکی از نواده های چنگیز که در محاصرۀ بامیان کشته شده بود شهر را ویران و مردم را قتل عام کرده و آ« را «موبالیغ» یعنی شهر بد و منحوس نامیدند. جهانگشا، ج۱، ص ۱۰۵؛ ترکستان نامه، ج۲، ص ۹۳۰. مردم بامیان به دو زبان فارسی و پشتو صحبت می کنند، اما زبان فارسی رواج بیشتری دارد.
۲.مرجق: اکنون موریچاق گویند. مروجق یعنی مرو کوچک ، شهرکی است از ولایت بادغیس در مرز فاریاب و بادغیس. آصف،۱۷۹.
۳.نویین: فارسی شده لفظ «نویان» مغولی است که به صورت نوین، نوئین نیز در نوشته های فارسی دیده شده است. در زبان مغولی به معنی حاکم، امیر، فرمانده، ارباب، شاهزاده، نجیب زاده و خداوند ( نه باریتعالی، بلکه صاحب و حاکم) آمده است. جوینی نخستین
دیاری را به شهر یاری سپرد، تولی خان را بیش خواند و گفت ای فرزند دلبند، ترا با هشتاد هزار سوار جرّار به خراسان می فرستم تا بلاد و دیار مسلمان [ان] را بگیری و قلاع و بقاع خراسان را بگشائی و به زخمِ تیغِ آتشبارِ آبدار، در آن دیار از دیّار آثار نگزاری.
شعر [نصیر آملی]
زجیحون تا با صفاهان۱ بریزی خون بدخواهان ببندی باهوی شاهان به روز رزم و کین توزی
[۵۱] و زنهار که بیدار و هشیار باشی و بر تاژیکان۲ اعتماد نکنی، خاصّه بر خراسانیان که در اقالیم جهان به دلیری و کین خواستن و شبْ رَوِی و کمین ساختن بر سر آمده اند.
شعر [مُتَنَبّی]
قُومٌ بُلُوغٌ الْغُلامِ عِنْدَهُمْ طَعْنُ نُحُورِ الْکُماةِ لاالحُلُمُ
اِنْ بَرَقُو فَالْحُتُوفُ حاضِرَةٌ اَوْ نَطَقُو فَالصَّوابُ وَ الْحِکَمُ
و از عهد مهد کیومرث که اوّلین پادشاه عالم و نخستین فرمانفرمای بنی آدم است تا این دم در هیج طرفی از اطراف ربع مسکون آن فتنه و شبخون نبوده است که در خراسان مسلّم شدن آن دیار به قتل صغار و کبار و قلع قلعه و حصار است.
شعر [حمید سیمکش]
در جهان، آن زمان سرافرازی که بکل خصم را براندازی
کسی است که نویان را در اثر خود (جهانگشا، ج۱، ص ۹۲) به کار برده است.
۱.اصل: اصفهان.
۲.تاژیک: بی گمان واژۀ تاژیک( = تاجیک ) که پس از اسلام و در دو سدۀ نخست پیدایی فارسی دری از زبان ترکی بدان راه یافته جز از واژۀ تاژیگ فارسی میانه به معنای عرب است که در فارسی دری «تازی» شده است. بنا به تصریح شادروان کجتبی مینوی لفظ تازیک به معنای تاجیک مدت ها قبل از مغول ها، یعنی از دورۀ غزنیان از جانب ترک ها بر ایرانی اطلاق شده است حاشیه بر یادداشت های قزوینی ، ج ۲ص ۷ و ۸ .فتوای مرحوم مینوی را کلام ابوالفضل بیهقی تأیید می کند آنجا که از زبان سلجوقی می نویسد « ما مردمان نو و غریبیم، رسم تازیکان ندانیم ». شرح و توضیع کامل دراین خصوص را در تعلیقات دکتر محمّد روشن بر جامع التواریخ ( ص ۲۰۹۰ به بعد ) مطالعه فرمائید .
بعد از آن زا بهاران کار دیده و صفدرانِ قوی حال ده تن را برگزیده و گفت با فرزند تولی به ملک خراسان آسان نه هراسان لشکر کشید و شهر هائی را که پُر ذخیره اموال بود و قلعه هائی را که بر جبال فلک را سیات بود و حصارهائی را که در استوار با فلکِ زنگاری برابری کند و مواضعی را که موانعی داسته باشد، به زخم گُرز و کوپال و دربندان ماه و سال و حرب روز به ورز و تاخت متعاقب فتح کنید و خلق هر شهر که بر خلاف حکم عالی ما روند ودر سلکِ عبید عُتُبۀ درگاه عالیِ ما مُنْخَرِط ۱ نگردند، چون آن شهر فتح شود از بچۀ گهواره تا پیر صد ساله را به قتل رسانید، و اگر ولایتی با با شما ایل شود بدان مغرور و فریفته مشوید . طایفه ای را که دلیر و مُفَتّن باشند و در مبارزات و مبادرت روز برده و از دایۀ شمشیر شیر خورده و در سایۀ تیغ و تیر پرورده شده، [۵۱]
شعر [خاکانی ]
سرورانی که به شمشیرْ بلا انگیزند پیش آیند گه * کشتن و پس نگریزند
به قتل رسانید و باقی مردم رعیّت را بگذارید و در آن شهر مَلکی و با شقاقی ۲ از امنا نصب کنید . و باید که همه را اتفاق، کَشش دل برکوشش و کُشش باشد نه بر خورش و پوشش.
امرای عظام عساکر و اکابرِ وزرای ممالکْ زمین خدمت ببوسیدند و ثنای پادشاه چنگیزخان را بر زبان جاری گرداندند و گفتند :
شعر [انوری]
ای جهان را ایمنی از دولت چنگیز خان
جاودان منصور بادا رایت چنگیز خان
نعمتِ انصاف عالم را ز عدلِ عام اوست
کیست آنکو نیست اندر نعمت چنگیزخان ؟
خسروانْ دل بر قرار ملک آن کاهی نهند
کاوردشانْ آسمانْ در بیعتِ چنگیزخان
۱. متن : منحرط. *. متن : کهی.
۲. باشقاق:با باسقاق، لفظی است ترکی به معنی حاکم و شحنه و مترادف با داروغۀ مغولی . در متون فارسی به صورت باسغاق و بسقاق نیز آمده است .
هفت کشور زیر فرمان کرد و نوبت هم سه زد
صبر کن تا بیخ گردد نوبت چنگیز خان
چرخ را گفتم : دلیری می کنی در کار ها
گفت : از خود نی ، ولی از دولت چنگیزخان
بعد از آن پادشاه چنگیز خان بفرمود تا ابواب خزاینِ پُر جواهر و لآلی که در ایّام و لیالی ۱ جمع کرده بودند بگشادند و لشکر را به زر و سیم قوی حال گردانید . روز دیگر که خسرو نیلی حصار با عالم نورانی سر از کوهسار مشرق برزد و لشکر چون دیو خدیو زنگبار به یکبار منهزم شد و ابناء [۵۳] گیتی از خزانۀ «وَ جَعَلْنا النَّهارَ مَعٰاشاً » ۲با نوا و غنا گشتند ، شاهزاده تولی خان به فرمان پدر با آن لشکر گران ،
شعر [ اسدی]۳
چودریای جوشان و چرخ بلند چو رعد خروشان و ابر نژند
چو کوهی که یکسر ز آهن بوَد چو دشتی که بر تیغ و جوشن بوَد
در اواسط ربیع الاوّل سنۀ ثمان عشر و ستّمایه [ = ۶۱۸] از حدود طالقان لشکر به طرف مرو برد.
۱. :اصل: لالی . ۲. قرآن بناء / ۱۱«و روز را وقت تلاش معاش قرار داده ایم ».
۳. ابو منصور علیّ بن احمد ( متوفی ۴۶۵) شاعر لغت شناس و کاتب پر آوازۀ ایرانی . نخستین بار حرمان اته بود که کوشید از راز زندگی اسدی – که تا آن روز دوره هایی از حیات او برای محقّقین پوشیده بود – پرده بردارد. او با اعتماد بر اخبار دولتشاه سمرقندی مبنی بر اینکه اسدی استاد فردوسی بوده، این فرضیه را پیش کشید که دو شخص با تخلّص اسدی در دو زمان مختلف زیسته اند. یکی پدر با نام ابو نصر احمد بن منصور، استاد فردوسی و سرایندۀ «مناظرات » که در زمان سلطان مسعود غزنوی (۴۲۱-۴۳۲ه) در گذشته است ؛ دیگری پسر ابو نصر به نام علیّ بن احمد ، کاتب الابنیه ، سرآیندۀ گرشاسب نامه و نویسندۀ لغت فرس. اسدی شاعر در آثار خود تنها اسلام و پیامبر (ص) را ستوده است ، مگر در دیباچۀ گرشاسب نامه که پس از مدح پیامبر (ص) به موضوع شفاعت ( ص۲،بیت۱۱) و سپس در ستایش دین به ظهور مهدی (عج) در پایان جهان اشاره دارد که می تواند بر گرایش او به تشبّع دلالت داشته باشد. وی علاوه بر شعر و حماسه سرایی در علوم دینی ، فلسفه ، تاریخ و جغرافیا و نجوم نیز آگاهی های چشمگیری داشته است . اسدی در آخر عمر به تبریز آمد، در آن شهر وفات کرد(۴۶۵ه ق) و درگورستان سرخاب ( مقبرة الشعراء ) مدفون شد. نقل به تلخیص دایرةالمعارف بزرگ اسلامی ،ج ۸.