آمدن امیر بیغو به سیستان
چون حال بدین جمله بود، امیر بیغو به نزدیک امیر طغرل به عراق نامه کرد و بسیاری گله کرد از میر چغری، و عهدهاء(۵) که اندران وقت کرده بود که از لب آب
ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
۱. کذا فی الاصل، و قاعده بایستی ((برخواستند خاست)) باشد یعنی ((خواستند که برخیزند)) چه در اینجا خواستند از مادهٔ خواهش و خاست از مادهٔ خاستن و برپا ایستادن است و املای معنی اول با خاء و واو معدوله و املای دوم بدون واو معدوله است. ٢. آذین به معنی آئین بستن است، و از ریشهٔ ((آذوینک)) پهلویست به معنی رسوم و شعایر و آداب ملی و آئین، و ازین یک ریشهٔ پهلوی چند لغت منشعب شده است: آئین- آذین- آئینه- آینه- آدینه (جمعه) و هر کدام به یک معنی خاص استعمال میشود و اصل آن معانی همه از یک معنی واحد است که ((آذوین)) به معنی آیین و شعایر ملی باشد. ٣. در اصل ((بنان)) بوده و بعد یک نقطه اضافه کرده اند و چنین دری در فهرست درهای شان چنانکه در اول کتاب ذکر کرده ایم نیست مگر این که مصحف ((باب بارستان)) و یا (( نستان)) حاشیه اصطخری ص ٢۴۰ باشد. ۴. در پهلوی همه جا یاء نسبت با کاف همراه است مانند ((آسوریک)) به جای: آسوری، و خراسانیک به جای خراسانی و لفظ ((ضرب جغریک)) به نظر میرسد که کافش از آن بابت باشد، و این تنها موردیست که این املاء کهنه بعد از اسلام دیده میشود- و نمی شود گفت مراد (( ضرب جغریک)) است که مقصود چغری بیگ باشد- چه در این کتاب هیچ جا چغری بیک ذکر نکرده و همه جا چغری تنها و طغرل تنها یا به ضمیمهٔ امیر ذکر می کند و به نظر حقیر اینجا محققاً ((جغریک)) به معنی مذکور در فوق است و ظاهراً چون کلمهٔ جغری خود دارای یائی در آخر بوده در مورد نسبت از کاف قدیم که با یاهای نسبت همراه بوده استفاده شده است. والله علم. ۵. درین کتاب مکرر دیده شده است که بعد از جمع های هائی فارسی همزه ای گذاشته شده مانند ((عهدهاء)) و
جیحون گذاره آمدند، و خراسان بگرفتند، همه یاد کرد، و بسیار عتاب کرد. نامه جواب باز آمد، و منشوری نبشته وی را به نزدیک امیر بوالفضل و مردمان سجستان، و گفته که: ما به نزدیک میر چغری نبشتیم تا دیگر چنین بی ادبی نکند، ومنشور سیستان میر بیغو را نبشتیم، چنان باید که پس از این او را خلاف نکنید، و گوش به فرمان وی دارید و خطبه او را کنید، و مُهرِ درم و دینار به نام وی کنید، و اگر لشکر چغری بدان جانب آید او را فرمانبرداری نکنید، تا این جمله بدانید(۱).
چون نامه و منشور به نزدیک میر یبغو رسید پسر خویش را بوری را با حاجبان و لشکر به سیستان فرستاد و نامه نبشت، که اینک منشور میر طغرل فرستادم، چنان باید که خطبه به نام من کنید و مُهر(٢) بگردانید، و حَمل(٣) بفرستید و شحنه که از آنِ میر جغری به نزدیک شماست به دست لشکر من دهید، و لشکر خویش را فرمود که به هیچ جای زیادن نکنید، تا آن وقت که آنچه گفتم نکنند، آن وقت دستِ(۴) آتش گیرند و یکی شمشیر، و می کشید و می سوزید تا آن وقت که به فرمان آیند. امیر بوری بیامد به سیستان روز پنجشنبه چهاردهم جمادی الأخر[ی]سنهٔ ثمان و اربعین واربعمائه، بآمداد بر طالع میزان سه درجه، چون به لب آب دیوانه رسید به در شهر، امیر [بوالفضل] حاجب بزرگ خویش را با سواری ده پذیرهٔ وی فرستاد، چون به در شارستان برسیدند، دیگر کسی ندید که پذیره شد،و بوری هَمچنان براند و به داشن فرود آمد، و خود با سواری ده پانزده به شارستان آمد به نزدیک امیر بوالفضل به باغ میمون، و سلام کرد، ونماز پیشین خلعت ها که از امیر یبغو آورده بود به دست حاجب بفرستاد و نامه ها برآن، چون امیر بوالفضل نامه برخواند گفت: این نتوانم
ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
تصور نشود که این خطائی در املاء نویسنده کتاب است، بلکه این همزه به جای یائی است که ما امروز در مورد اضافه بعد از کلمات فارسی مختوم به الف و یا به جای یاء نکره که استعمال می شود می نوشته اند و در واقع این همزه نیست و یائی کوچکست و این کلمهٔ ((عهدهاء) همان ((عهدهای)) است. ۱. این عبارت: (( تا این جمله بدانید)) پایان منشور امیر طغرل است، و این همانست که در پایان فرامین قدیم می نوشتند که: (( حکام ذوی العز و الاحترام و مستوفیان عظام در عهد شناسند)). ٢. مهر بگردانید، مراد همان مهر درم و دینار است که سکه باشد. ٣. حمل، مراد مالیات نقدی و اجناسی است که از مصنوعات یا مال التجارهٔ هر ولایت و مملکت به نزد شاه می فرستاده اند و امروز آن را بارخانه گویند و سابقاً به آن ((حملان)) هم می گفته اند که مصدری از باب حمل یحمل بوده است. ۴. دستِ آتش- یعنی دستی آتش- و چون یاء نکره در خراسان مانند کسره تلفظ می شده است چنانکه امروز هم همان قسم تلفظ می شود- ظاهراً در این کلمه املاء را از عین تلفظ گرفته و آن یا را انداخته است.
کرد ، شما را این(۱)................................................................................. ...........................................................................................................................................................................................................................................................................................................................وفات امیر اجل بوالفضل بیست و سیؤم جمادی الأخر به سال چهارصد و شست و پنج، و نشستن امیر اجل بهاءالدوله والدین طاهر بن نصر بن احمد بیست و هفتم جمادی الأخر هم بدین سال.
آمدن امیر بدرالدوله والدین شمس الملوک بوالعباس، اول بار که به اوق آمد، غرهٔ شوال به سال چهارصد و شست و هفت؛ آمدن وی به حصار سمور، گفتن آن هم اندرین ماه؛ و آمدن امیر طاهر(٢) به درق، و امیر بوالعباس را در حصار بشردن(٣) خود [و] لشکر سیستان، پنج هزار مرد و سوار، به روز آدینه هفدهم ماه و بازگشتن امیر طاهر از حصار درق به روز یکشنبه نوزدهم این ماه. و بودن امیر بوالعباس در حصار درق، و پیوسته بودن این جنگ وخصومت هشت ماه، تا بازگشت به خراسان شد(۴)، بعد ازآن بکشت امیر بوالعباس، امیر حرب را نوزدهم شوال به سال چهارصد و هفتاد و نه؛ و آمدن امیر بوالعباس به قلعهٔ کاه، پانزدهم ماه محرّم به سال چهارصد و هشتاد، و گرفتن اسماعیل ابن ابرم به روز آدینه هم هشتم صفر هم بدین سال، و کشتنِ امیر اسمعیل را به قلعهٔ کاه، شب چهارشنبه سیزدهم ماه صفر، و مردن
ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
۱. در اصل: اینجا قریب نصف صفحه تا آخر سفید است و مطلب تاریخ هم بریده است و ۱٧ سال افتاده و ظاهراً قضیهٔ آمدن بیغو از هراة به سیستان و چگونگی حالات در ضمن ۱٧ سال بقیهٔ احوال امیر بوالفضل نصر بن احمد امیر سیستان ازین تاریخ افتاده است و یا اصلاً مؤلف به نگاشتن آن موفق نشده و عجب است که مطلب کتاب چنانکه در صفحه بعد دیده می شود به ناگاه بریده شده است، و از صفحه بعد مطالب تاریخ به شکل جملات مصدری و فهرست نوشته می شود و مانند این است که نویسندهٔ اصل کتاب وفات کرده است و باقی تاریخ را دیگری به طریقی که ملاحظه می شود به ختام رسانیده است چه از جملهٔ ((امیر طغرل خلدالله ملکه)) که در صفحات قبل دیده شد و نیز از ناتمام ماندن فصل ((آمدن امیر بیغو)) معلوم می شود که مؤلف اصلی یا قسمت ماقبل این صفحه خود معاصر طغرل و بیغو و ابوالفضل بوده و درین صورت پیداست که باقی کتاب را دیگری تمام کرده است. اتفاقاً در قسمت آخر کتاب کلمات و لغاتیست که در قسمت اول به نظر نمی رسد و عبارات هم به آن استحکام نمانده است. ٢. این بهاءالدوله امیر طاهر پسر امیر ابوالفضل نصر بن احمدست. ٣. بشرون- یا بشردن به معنی فشردن و تنگ گرفتن کسی را در حصار- در چند سطر بعد فشردن با فاء استعمال کرده است به همین معنی و این لغت در قسمت اوایل کتاب دیده نشد. ۴. تا بازگشت به خراسان شد- ظاهراً یعنی هر دو فریق به امرای خراسان در رفع خصومت و احقاق حق مراجعه کردند.
امیر با جعفر قوقهی شب چهارشنبه هژدهم ربیع الاخر هم درین سال. و خطبه کردن [به] قلعه برونج، امیر بونصر شهنشاه روز چهارشنبه دویم جمادی الاولی هم اندرین سال. و خطبه کردن به برونج بر نام امیر بدرالدوله شمس الملوک بوالعباس به روز آدینه چهارم این ماه. و اندر آمدن او در برونج، و فرود آمدن در کوشه(۱) برونج روز شنبه دوازدهم این ماه، و شدن او به در شهر و امیر طاهر را در حصار فشردن در شارستان، غرهٔ ماه جمادی الاخر تا نزدیک ماه رمضان هم اندرین سال، و جنگ ها و کشتن ها بسیار رفت آنجا و نرخ ها عزیز شد، یک من گندم به هشت درم شد در شارستان هم درین سال. و برداشتن امیر بوالعباس از پای شهر در ماه شعبان و آمدن وی به برونج، [و] بودن در برونج هژدهم ماه شعبان، و آنجا بود تا به ماه ذی القعده، باز برخاست، دیگر باره به شهر شد، [و] بگرفتند قلعهٔ ارک فرودتر(٢) را، شب شنبه بیست و دویم این ماه، و جنگ کرد بسیار بِه آنجا دَرِ ارک، و کشتن کرد فروانی(٣) به در شارستان، درِ کرکوی عاقبت بستد، و ارک را و قلعهٔ زَوَرین(۴) را بعد از آن دیوال انرا(۵) ببرید و خرک پیش نهاد(۶) مرس کو(؟) نهاد آن را و زینهار خواست با دار عمار کوتوالِ ارک، خود [و] آن مردی بیست که با وی بودند آنجا [و] زنهار داد و بر او(٧) فرود آورد ایشان را، و خود بر قلعه شد امیر بوالعباسِ(٨) امیر بونصر قوقه، اول ماه ذی الحجّه هم بدین سال.
و بیرون شدن امیر طاهر از شارستان در شب پنهان، و کس شدن بَرِ وی، و گرفتن اوی را و در ارک نشاندن او را دویم ماه ذی الحجّه.
و نشستن امیر بوالعباس در شارستان و امیری گرفتن همه شهر را وقت زوال سیئوم ذی الحجّه، وکشتن امیر طاهر شب پنجم ذی الحجّه، امیر طاهر پانزده سال امیری کرده بود(٩).
ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
۱. کوشه به معنی کوشک- سابقه هم دارد. ٢. ظاهراً: فرودین، ببینید دو سطر بعد را که در مقابل فرودین زورین می نویسد- یعنی زبرین. ٣. ظ: فراوانی. ۴. زَوَرین- یعنی زبرین، و مراد قلعه بالای شارستان و حصار میانین شهر است. ۵. دیوال آن را ببرید- دیوال همان دیوار است و راء و لام در فارسی مکرر بدل بدل می شود چنان که در همین کتاب غراغوش را غلاغوش نوشته بود، و مراد این است که دیوار قلعهٔ زورین و ارگ را ببرید. ۶. خرک، چیزی که بران دیوار را رخنه کنند. ٧. و بر او فرود آورد- یعنی، و بر آن زنهار ایشان را از قلعه فرو آورد و خود یعنی امیر بوالعباس بر قلعه شد. ٨. بنظر می رسد که امیر بونصر پدر بوالعباس باشد چه درین اوراق ذکری ازین دومی نیست. ٩. روضةالصفا چاپ تهران ج ۴ ص ۴۶۰ در ذیل (ملوک نیمروز) نخستین آنان را طاهر ابن محمد نگاشته و ظاهراً همین طاهر بن نصر بن احمد باشد- و نامی از امیر ابوالفضل نصر بن احمد که پدر ملوک مزبور باشد نمی برد و
و شدن امیر مأمون از سیستان شب دوشنبه سیؤم ذی الحجّه هم بر این ماه و سال، و شدن امیر بوالعباس به قلعهٔ نِه، و لشکر سیستان بردن آنجا، شب چهارشنبه غرّهٔ رجب به سال چهارصد هشتاد و یک، و برداشتن وی را از پای قلعهٔ نِه به صلح، به سلخ این ماه، و کس آمدن از پسِ وی(۱) از حضرت سلطان خراسان، و شدن امیر بوالعباس از سیستان اول بار به درگاه سلطان ملکشاه پس ازین وقعت ها غرّهٔ شوال هم برین سال وباز آمدن وی از درگاه سلطان ملکشاه [و] به امیری نشستن در ماه جمادی الأولی به سال چهارصد و هشتاد و دو، وفات امیر بوالعباسِ بوالفضل(٢) شب شنبه ششم ماه ذی الحجّه هم برین سال.
نشستن امیراجل بهاءالدوله خلف بن ابی الفضل به امیری هشتم ماه ذی الحجّه،هم بدین تاریخ شدن بهاءالدوله به خراسان و درسیستان نشاندن امیربا منصورِ با جعفر قوقهی را به امیری، و اتفاق کردن مردمان سیستان بر امیر منصور، و عاصی شدن وی بر بهاءالدوله به روز آدینه هفدهم ذی القعده به سال چهارصد و هشتاد و سه.
باز آمدن بهاءالدوله از خراسان [به] برونج، و آمدن امیر بومنصور قوقهی از سیستان [و] در برونج فشردن امیر بومنصور، بهاءالدوله را روز چهارشنبه دوازدهم ذی الحجّه هم بدین سال، و برونج حصار گرفتن بهاءالدوله پیش امیر بومنصور از دوازدهم ذی الحجّه تا به روز چهارم ماه محرم به سال چهارصد و هشتاد و چهار، و صلح کردن بر آنکه بهاءالدوله بشود از برونج به طبس، و امیر بومنصور برود به سیستان، و درین سال بود که منِ گندم بشد به بیست درم نقد و سه من گندم(٣)، و منی جو(۴) به پانزده درم به نقد، و منی خرما به دوازده درم نقد، [و] به اوق(۵) [و] همه رودها [ء] سیستان آب پر بود [و] باران ها[ی] نیکو آمده بود؛ و هم بدین سال غارت فرمودنِ درق را بر دست امیر بومنصورِ احمد قوقهی [و]
ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
اطلاعاتی مختصر ازین خاندان می دهد (رک: تعلیقات). ۱. از پس وی، یعنی به دنبال وی از دربار ملکشاه کسی آمدن. ٢. باید به طور اضافه خوانده شود، زیرا یک نفر دارای دو کنیه نتواند بود و ازین رو معلوم می شود این بوالعباس هم پسر ابوالفضل نصر بن احمد است. ٣. سه من گندم به نسبه به علاوه بیست درم نقد قیمت یک من گندم بوده است، و ظاهراً این سه من گندم به رسم سلف بوده که سال دیگر یا در سر خرمن تحویل داده شود. ۴. در اصل ((گندم)) نوشته شده است ولی معلوم است که باید جو باشد. ۵. ((اوق)) در سیستان بلوکی و رودیست، زیرا که در صفحات بعد هم در همین معنی ذکری از اوق شده است.
باز خریدن درق(۱) را به صد هزار درم، روز آدینه غرّهٔ ماه صفر بدین سال.
و آمدن بهاءالدوله دیگر باره به برونج، و آمدن امیر بوالعباس قوقهٔ هم درین ماه، و شدن امیر بوالعباس و امیر بومنصورِ بن احمد و لشکر اوق با ایشان به در شهر، و کشتن امیر بوالعباس امیر بومنصور بوجعفر سپهسالار را، و خلق بسیار، و حرب هاء بسیار به شهر رفت [و] چندان خلق کشته شد که عدد ایشان خدای داند، بیست و یکم صفر هم درین سال.
و گشتنِ امیر اجل بهاءالدوله دیگر باره به امیری روز دوشنبه بیست و پنجم صفر [و] کشتن امیر بومنصور احمد قوقهی را بهاءالدوله به روز پنجشنبه به یازدهم ذی القعدهٔ همین سال.
آمدن امیر مؤیّد به سیستان، و شارستان حصار گرفتنِ بهاءالدوله پیش وی، غرّهٔ جمادی الاولی به سال چهارصد و هشتاد و پنج، نشستن وی بر پای شارستان تا به غرّهٔ ماه رمضان همین سال. به عاقبت امیر بهاءالدوله از شارستان بیرون شد و امیر مؤید بنشست به امیری، و بشد بهاءالدوله به قلعهٔ دره(٢) با یاری قزل سارع(٣)، کبور کندنِ(۴) قرامطه آمده بود آنجا بودند تا بوفات(۵) سلطان ملکشاه بود، و از آنجا به سیستان آمدند هر دو به هم، در ماه رمضان برین تاریخ. باز آمدن بهاءالدوله: (۶) پس بیرون شد به سیستان، خود و امیر قزل سارع به پای شارستان [و] ده هزار مرد از شارستان بر وی جمع شد از اطراف، چون همه بیامدند به پای سیستان جمع شدند از دهم ذی الحجّه سال چهارصد و هشتاد و شش تا دهم ماه محرم،یک ماه آنجا بودند، شب دوشنبه هزیمت کردند ده روز گذشته ازماه محرّم.
آمدن لشکر غزنین و امیر بهاءالدوله با ایشان، دیگر باره به پای شارستان
ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
۱. نام ناحیتی است ولی اعراب آن معلوم نشد. ٢. حصار دره متصل به سیستان از مضاف مؤمن آباد محل ملاحده. (جهانگشای جوینی ٢ چاپ طهران ص ۱۱۰). ٣. اینجا و پائین، سارع در اصل کتاب با عین است و در بعضی نسخ وی را قزل سارق با قاف نویسند و مشارالیه از امرای سلطان ملکشاه سلجوقی است که به قلع و قمع اسمعیلیان قهستان که رئیس آنان حسین قاینی و در قلعه دره از مضافات مؤمن آباد تحصن جسته بود(۴٨۵) مأمور گردید و هم درین سال ملکشاه بمرد و ملاحده قوت گرفتند و جوینی وی را قزل ساریع با عین ضبط کرده است (٣ ص ۱۱۰). ۴. کذا...و ظاهراً: که به ور کندن قرامطه آمده بودند- یعنی به قلع و قمع آنان، و ورکندن همان بر کندن است و عبارت سرهم نوشته شده و کبور کندن شده. ۵. کذا...و الظاهر، وفات. ۶. این جمله باید عنوان باشد.
سیستان، و حصار گرفتن امیر مؤید شارستان را به روز دوشنبه پنجم ماه صفر بدین سال، و این نوبت آنجا بنشستند و مردمان را در شهر پَشردند، که زین ایام که آنجا بودند قلیل و کثیر فرو نگذاشتند از شهر، و نگذاشتند که [کسی] درشد الاّ ماشاءالله [و] آنجا بودند تا یازدهم ربیع الآخر، روز سه شنبه همین سال، و همه [بناگاه] برکندند که چنین گفتند که هیچ کس ندانست که چه شده است.
شدن امیرمؤید ازشارستان، خود وقوم خود بیست وهفتم ربیع الآخرهمین ماه به شارستان(۱) به امیر بونصرِ شهنشاه شیرن ما(٢) و در شهر بنشست به امیری، و امیر اجل بهاءالدوله حصار طاق بگرفت و دَرِطعام، و بادار محمود قلعهٔ برونج بگرفت بر نام بهاءالدوله، و نامه کردند اهل شهر و امیر بوالفضل(٣)، بر امیر مأمون، تا از هراة بیاوردند، و در شارستان بنشاندند نیمهٔ ماه رجبِ همین سال [و] حرب ها می رفت میان ایشان درین سال تا روز پنجشنبه بیست و پنجم ماه جمادی الآخر به سال چهارصد و هشتاد و هفت. بعضی مردمان سیستان از شارستان به بهاءالدوله میل کردند و دری را بدادند، و بهاءالدوله بر شهر برآمد، و چنین گویند که سیصد مرد را از شارستان بکشت، از وقتِ روز برآمد(۴) تا نیمروز، و غارت کردند و رفت آنچه رفت، و امیر بهاءالدوله در شارستان بنشست و بادار محمود ارگ را بگرفت و نایبِ امیر بونصرِ شهنشاه بود، و کوتوال ارگ بود از جهت امیر بومنصور، آخر الامر بادار محمود فرود آمد، پنجم ماه رجب [و] در باغ شارستان او را در حبس کردند و موکلان بَر وی کردند تا بیستم ماه رجب آنگه وی را بکشتند و [سپاه] به برونج فرستادند و بَر وی کوتوال قلعه به برونج(۵) بود قلعه بگرفت(۶) و جنگ می کرد امیر مودود (کذا) از قوقه بر(٧) وی بود، در قلعه شدند هردو، قریب سه ماه آنجا بودند، تا به صلح فرود آمدند [و] قلعه بر دست امیر بهاءالدوله کردند(٨).
ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
۱. از اینجا عبارت چنین که دیده می شود بسیار پریشان و درهم است و ظاهراً این عبارت چنین است: (( و شارستان به امیر بونصر شهنشاه سپردند، و او در شهر بنشست به امیری)) یعنی بونصر شهنشاه به امیری نشست و امیر مؤید که شارستان به وی سپرده بود برفت. ٢. به پاورقی قبلی رجوع شود. ٣. یعنی امیر بوالفضل و اهل شهر به امیر مأمون که در هراة بود نامه نوشتند و او را طلب داشتند. ۴. روز برآمد، یعنی برآمدن روز و طلوع آفتاب. ۵. ظ: قلعهٔ برونج. ۶. یعنی کوتوال قلعهٔ برونج قلعه را حصار گرفت و جنگ می کرد. ٧. این کلمه ((بر)) با فتح اول و کسر ثانی هم خوانده می شود ولی اصلاً ((بر)) یست که ((با)) معنی می دهد، مثل این که قبلا هم مکرر آمده و گاهی بدان اشاره شده است و امیر مودود بر وی- یعنی: با وی. ٨. یعنی به دست او دادند.
هم درین سال آمدن لشکر قرامطه- خذلهم الله ولعنهم- به پای نه فرسنگ ماه (کذا؟) و شدن لشکر سیستان به جنگ ایشان به نه، وپسِ ایشان بشدند تا به محتاران خوانند(۱) حربی رفت آنجا در معنیحربِ بدر(٢) هزار و چهارصد مرد از قرامطه- خذلهم الله- به دوزخ فرستادند، چنین صفت کردند(٣) که یک مرد از لشکر سیستان بردست قرامطه کشته شد و بس، آن جنگ در ماه جمادی الأولی بود به سال چهارصد و هشتاد و نه. وآمدن امیر الت عاری(۴) به درق چهاردهم جمادی الأخر چهارصد و نود، و مقیم شدن اوی به درق و پیرامون آن بدهمولین(۵) و به دستکرده تا دوازدهم ماه رجب هم بدین سال، و غارت کردن او نیمی درق را وباز فروختن او نیمی درق را به پانزده هزار دینار [که] بستدند درمدّتی خُجاره(۶)، و آن هم بدین تاریخ بود.
آمدن امیر بومنصور شهنشاه از خراسان و امیر فرخ شاه با وی و امیر مأمونِ ابوالعباس از نِه، همه به هم شدند و امیر اجل بهاءالدوله را در شارستان پَشردند(٧) در ماه شعبان به سال چهارصد و نود و دو، و حرب ها می رفت میان ایشان تا به سلخ ماه صفر به سال چهارصد و نود و سه، هفت ماه پیوسته.
دراین سال بود که نرخ ها عزیز شد،گندم منی به دویست درم نقد شد، و جو به صد و هشتاد درم، و خرما به صد و بیست درم، وآب آمده بود پَسِ نوروز، یک ماه درجوی برونج برفت و به چهل روز برهمه اوق فراخ شد،این همه درسال چهارصد وهشتاد و سه بود، و همچنان غلّه عزیز می شد تا منی گندم در ناحیهٔ سیستان به هزار و دویست درم رسمی شد، و جو و گاورس و خرما هم بدین نرخ شد، تا خدای عزّ وَجل نیکو کرد.
آمدن لشکر قرامطه- خذلهم الله- به درق و کشتن دانشمند بوالحسن قاضی را
ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
۱. یعنی دنبال قرامطه برفتند تا به جائی که آن را محتاران یا مختاران خوانند (درین باب، رک: تعلیقات). ٢. در معنی حرب بدر- یعنی مانند حرب بدر، چنانکه امروز هم در خراسان وقتی که تشبیه کنند گویند: حکم فلان چیز- یعنی مثل آن. ٣. صفت کردند، یعنی تعریف کردند و وصف نمودند، چه صفت به معنی وصف و تعریف آمده است. ۴. کذا و ظ: الب غازی...و الب غازی یکی از امرای سلاطین غور است و حکومت هراة را داشته و محتمل است این همان ((الب غازی)) باشد چه هر دو تاریخ هم عصر هستند. ۵. کذا...و شاید ((به دیه مولین و به دستکرد)) که دو ده باشند. ۶. خجاره، به ضم خاء و فتح آن، کم و اندک را گویند(برهان). ٧. یعنی، فشردند، رجوع به ص ٢٣٨ حاشیه (٢).
روز سه شنبه هفت شب مانده از صفر به سال چهارصد و نود و پنج.
آمدن امیر مأمون به برونج در ماه جمادی الأولی به سال چهارصد و نود و شش؛ آمدن امیر برغش(۱) سپهسالار سلطان سنجر به سیستان در آخر ماه صفر و شدن او به پای شارستان و صلح کردن بر آنک امیر بهاءالدوله خلف و امیر اجل تاج الدّین ابوالفضل(٢) بدو فرو شدند(٣) و امیر تاج الدین را بر خویشتن ببرد تا به بلخ و تِرَمد، و آنجا ببود شش ماه تا ماه رمضان همین سال دراوّل ماه جمادی الأخر [ه] به سال چهارصدونود ونه در آسمان علامتی پدید آمد هر شبی نماز شام پدید آمدی تا نیم شب یا زیاده چون ستونی یا مهتر(۴) از روی زمین تا به کبدِ آسمان، آن سر که برزمین بودی پیوسته بایستاده بودی، رنگ آن سفید بودی، یک ماه پیوسته همچنین بودی تا گم شد.
و عاصی شدن امیر اجل تاج الدّین ابوالفضل بر پدر خود غرّهٔ ماه رجب همین سال، و خصومت ها می رفت میان ایشان تا آخر الامر تاج الدّین بشد [و] مردِ اوق و سیستان بیشتر بَر وی گشتند، و همه سالاران سیستان بر وی گشتند، و از اوق [و] پیش زِرِه و نواحی هاء دیگر، و بشدند در غرهٔ ماه رمضان، درِ شارستان بگرفتند و جنگ آغاز کردند پیوسته، تا روز دوشنبه بیست و دوّم ماه رمضان همین سال، به عاقبت امیر اجل تاج الدّین ابوالفضل در شد در شارستان [و] به امیری بنشست بدین تاریخ و امیر شاهنشاه برادر وی بگریخت و عاصی شد بر وی و حصار طاق بگرفت و کوتوالِ آن را بکشت و تاختن ها می کردند بر یکدیگر، و امیر بهاءالدوله درین وقت ها درشارستان بود، آخرالامر بگریخت بشد به حصار طاق بر امیر شاهنشاه یکی شد، و امیر قلمش(۵) را و لشکر وی را بکشید به سیستان و او در ناحیتاسفزار بود.
ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
۱. امیر برغش در سال ۴٩۴ مأمور قلع و قمع ملاحدهٔ قهستان و طبس شد و در ۴٩٧ طبس را فتح کرد (کامل ۱۰ ص ۱٣٢- ۱۱٢). ٢. تاج الدین ابوالفضل پسر بهاءالدوله خلف بن ابوالفضل نصر به احمد است و داستان های شجاعت و رشادت وی ضبط صحف تاریخ می باشد- رجوع به: (کامل: ج ۱۰ ص ٣۵۵- ٣۵٣) و (راحة الصدور ص ۱۶٩- ص ۱٧٣- ص۱٧۴) و جامع رشیدی- غزنویه احوال بهرام شاه و ارسلان شاه غزنوی) و تعلیقات شود. ٣. یعنی: به اعتماد او از حصار پائین آمدند. ۴. یعنی: یا بزرگتر از آن، (کامل ج ۱۰ ص ۱۴۵) در حوادث ۴٩٩گوید: و فیها فی ربیع الاخر ظهر کوکب فی السماء له ذوابة کقوس قزح آخذة من المغرب الی وسط السماء...الخ. ۵. کذا...قاف و بعد آن لام در سه نوبت- لیکن در میان اسامی ترکمانان ((قتلمش)) هست و قلمش نیست و اولین کسی به این نام در آن زمان قتلمش پسر اسرائیل و برادر بیغوی کلان و میکائیل و عم طغرل و چغری بوده که بعد از فتح ممالک خراسان مملکت جرجان و استرآباد در حصهٔ وی افتاد و دیگری قتلمش پسر قتلمش مذکور است،
آمدن امیرقلمش به سیستان غرّهٔ ماه ذی القعده به سال پانصد، اندر سیستان [و] در نواحی آن پیوسته بودند، تا نیمهٔ ماه محرّم به سال پانصد و یکی، امیر بهاءالدوله بشد بر لشکر قلمش تا به رون و جول(۱) تا آخرالامر امیر اجل ملک مؤید تاج الدین ابوالفضل با پدر خود صلح کرد بهاءالدوله، [و] او را بیاورد برآنکه بیاید به سیستان و همه مرادهاء او به حاصل، الاّ امیری او را ندهم، این من باشم.
آمدن امیر فرخ شاه دیگر باره به سیستان بیستم ماه شعبان به سال پانصد و یکی(٢) و آمدن لشکر ملاحده(٣) به سال پانصد و بیست و سه، و شدن تاج الدین به سمرقند به سال پانصد و سی و پنج(۴) و آمدن از سمرقند در شوال به سال به سال پانصد و سی و هشت، و حادثه و بیماری در ماه شعبان به سال پانصد و پنجاه و نه.
و آمدن شمس الدین از نیه غرهٔ رمضان هم بدین سال [و] یخ بستن خرماء سیستان در صفر به به سال پانصد و شصت و دو، و خورشید گرفتن به جمله [و] روزچون شب شدن و ستاره پدید آمدن روز بیست و هفتم جمادی الآخر [ه] هم بدین سال.
گرفتن پادشاهی امیر تاج الدین حرب(۵) یازدهم شعبان به سال پانصد و شصت و چهار، و آمدن عزالملوک از نیه هم بدین سال.
[و] در میان دو عید آمدن غُزّ- لعنهم الله- و مصاف شکستن روز عید اضحی
ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
و محتمل است که این شخصی همان باشد و قتلمش سومین مجدالدین قتلمش پسر سلجوق شاه بن قتلمش دوم است (شجرهٔ سلاجقه- راحة الصدور ص ٨۵- ٨۴). ۱. در اصل کتاب ((رور و حول)) نوشته لیکن در اوایل کتاب ((رَوَن و جول)) ذکر شده و یکی از بلوک سیستان است. ٢. اینجا ٢٢ سال از تاریخ افتاده و ذکر نشده است و بعد از دو سطر دیگر باز ۱٢ سال افتاده است. ٣. ملاحده و قرامطه مراد اتباع حسن صباح است، و در اوایل امر آنان را قرامطه نوشته و اینکملاحده می نویسد- از نوشتهٔ مورخان معلوم است که اسمعیلیان ایران تا آخر حکومت محمد بن کیا بزرگ امید ملحد نبوده اند و به سنن اسلامی پای بند بوده ولی از حکومت حسن بن محمد بن بزرگ امید که او را علی ذکره السلام می خوانده اند و در سنهٔ ۵۶۱ کشته شد، کیش الحاد آشکارا کرده اند. ۴. تاج الدین در سنه۵٣۶ و به قولی ۵٣۵ در رکاب سلطان سنجر در جنگ معروف قطوان سمرقند با لشکر خطا حاضر بوده و شجاعت عجیبی بروز داده و همانجا اسیر شده و مدت یک سال با احترام تمام نزد خان خطا بوده و بعد آزاد شده است (کامل ۱۱ ص ٣٣) (راحة الصدور ص ۱٨٣). ۵. تاج الدین حرب پسر عزالملک و نبیرهٔ پسری تاج الدین ابوالفضل بزرگ است و قبل از او به گفتهٔ روضة الصفا و طبقات ناصری- ملک شمس الدین محمد امارت سیستان داشته است(روضه ص ۴۶۰).
هم درین سال [و] دیگر باره آمدن عز نیر دهم(۱) محرم به سال پانصد و هفتاد و چهار، و آمدن لشکر ملاحده- لعنهم الله- به دیه حورق (؟) و کشتن ادیب با جعفر را به روز چهارشنبه غرهٔ رجب سال بر پانصد و نود، و شدنِ لشکر سیستان به قهستان پانزدهم این ماه، و هزیمت لشکر سیستان به روز چهارشنبه بیست و دویم ماه رجب هم بدین سال، دیگر باره آمدن ملاحده به دیه رجن (؟) و حصار بستدن و بردن قاضی طاهر [و] قاضی مسعود را به روز چهارشنبه پنجم جمادی الأخر [ه] به سال پانصد و نود و یکی، شدن لشکر سیستان و غور و خراسان به در قاین [و] کشتن ملحدان(٢).
..................................................................................................................................................................................................................
آمدن تاج الدین ایلدوز(٣) به سیستان، و نصیرالدّین حسین(۴)، و خراب کردن، و خلاف کردن با یکدیگر و بازگشتن به سوی خراسان به سال ششصد و دو، و رفتن لشکر سیستان به مدد سلطان محمد(۵) خوارزمشاه به در هراة و فتح هراة به سال ششصد و چهار، وفات یافتن خداوند ناصرالدّین عثمان بن حرب بن محمد- نَوًرالله قبَره- هم درین سال، و رفتن خواجة زوزن(۶) به جانب کرمان ومدد طلبیدن،و رفتن شهاب الدّین محمود با لشکر سیستان به مدد وی و فتح کرمان بر دست ایشان به سال ششصد و شش.
وفات یافتن خداوند ملک معظم تاج الحق والدین حرب بن محمد- نورّالله مرقدَه- در سوّم رجب سال بر ششصد و ده.
ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
۱. ظ:غز نیز دهم- یا: غز سیزدهم. ٢. چند سطر قبل شانزده سال و اینجا باز یازده سال از تاریخ افتاده است- و در اصل کتاب مطلب در اینجا ناتمامست و تا آخر صفحه سفید است، و این واقعهٔ رفتن عساکر خراسان و غور و سیستان به در قاین و جنگ با ملاحده در حدود سنهٔ ۵۶٩ بوده است که سلطان محمد خوارزمشاه به امر سلطان تکش خوارزمشاه پدرش لشکر به قلع و قمع ملاحدهٔ ترشیز قهستان کشیده و بدون نیل مراد بازگشت و تکش در آن آوان به مرض خناق درگذشت. ٣. صحیح ((یلدوز)) است تاج الدین یلدوز یکی از غلامان معزالدین محمد غوری است، که بعد از کشته شدن معزالدین محمد پادشاهی غزنین به تاج الدین یلدوز رسید و مدت نه سال پادشاهی کرد و طبقات ناصری آمدن او را به سیستان و حرب کردنش با ملک تاج الدین حرب و خلاف کردن ملک نصیرالدین حسین امیر شکار که از امرای وی بود با او که هم اینجا بدان اشارتی رفته ذکر می کند (رجوع شود به طبقات ناصری ص ۱٣۴). ۴. به پاورقی قبلی رجوع شود. ۵. در اصل ((محمود)). و صحیح: محمد و هو قطب الدین محمد بن تکش. ۶. و هو خواجه رضی الدین ملک زوزن (رجوع شود به تاریخ سلاجقهٔ کرمان ص ٢۰۰- ۱٩٩).
قرار گرفتن تمامی ملک سیستان بر خداوند یمین الدین(۱) بهرامشاه بن حرب هم درین روز؛ لشکر طلبیدن سلطان محمد خوارزمشاه از سیستان، و فرستادن خداوند یمین الدوله شمس الدین زنگی بن(٢) امیر باحفص جوینی را و سرهنگ اصرم کمری(٣) را با شش هزار مرد به مدد وی به لب آب تِرَمد به سال ششصد و پانزده، و قرب صد و پنجاه هزار سوار لشکر سلطان عرض داده بودند، بیرونِ پیاده که صد هزار دیگر بودند، چون لشکر منغول(۴) به لب آب تِرَمد[رسید]، سلطان محمد خوارزمشاه هزیمت کرد و لشکر سیستان به جمله کشته شدند یا بر آب غرق شدند و این بود به سال ششصد و شانزده؛ و گرفتن لشکر منغول زمین خراسان را هم درین سال، و کشته شدن یمین الدوله بهرام شاه بن حرب بر دست ملاحده که به اسم فدائی بودند در بازار سرّاجان روز آدینه پنجم ماه ربیع الآخر به سال ششصد و هژده، و نشستن خداوند زاده تاج الدین نصر[ت] بن بهرامشاه(۵) به امارت سیستان روز یکشنبه هفتم ماه ربیع الآخرهم درین سال؛ خلاف کردن شاه شمس الدین زنگی [و] شجاع الدّین سام اصرم کمری و بادار نصرعلی برونجی، و بیرون آوردن خداوند زاده رکن الدّین بومنصورِ بهرامشاه از ارک حبس و طبل به نام وی زدن، وهزیمت کردن خداوند زاده نصرت به جانب بُست، در روز چهارشنبه بیست وچهارم جمادی الأولی هم درین سال، و نشاندن امیر شهاب الدّین محمود ابن حرب را، در حبس کردن خداوند زاده رکن الدین هم درین روز [و] باز آمدن خداوند زاده نصرت از جانب بُست و مصاف کردن شهاب الدین محمود با وی، و بیرون امدن رکن الدین از قلعهٔ ارک و برملک نشستن وی دراول رجب هم درین سال، و مدد طلبیدن خداوند زاده رکن الدین از لشکر منغول که از جانب بُست می آمدند و رفتن خداوند زاده نصرت از
ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
۱. احیاء الملوک (ورق آ ٣۵) شمس الدین و روضةالصفا او را یمین الدوله نوشته و گوید: ابونصر فراهی صاحب نصاب چند بیت در مدح وی گفته است، و این چهار بیت از آن ابیات بر سبیل تبرک ثبت افتاد.
شه نیمروزی و در روز ملکت خجسته هنوز اول بامدادست
درین حرب کاندر قهستان نمودی جهانی پرازعدل وانصاف ودادست
بمان در جهان تا جهان را طراوت زآب و ز آتش زخاک وزیردست
نماند فراموش بر یاد خسرو ثناء فراهی اگر هیچ بادست
٢. احیاء: و امیر باحفص. ٣. احیاء: کمرکی. ۴. در تمام نسخ فارسی و عربی (مغول) یا (مغل) ضبط شده، لیکن در کتب اروپائی منغول می نویسند، و این کتاب هم مغول و هم منغول ضبط کرده است. ۵. روضةالصفا به نقل از طبقات ناصری، نصرت الدین بن بهرامشاه ضبط کرده و درین کتاب نیز بعد ازین همه جا وی را ((خداوند زاده نصرت)) می نویسد.
پیش ایشان به جانب خراسان در ماه صفر به سال ششصد و نوزده، و کشته شدن رکن الدین بومنصورِ بهرامشاه بر دست غلام ترک خود، پانزدهم ربیع الاول هم درین سال؛ و نشستن خداوند زاده امیر بوالمظفر حرب هم درین روز، [و] باز آمدن خداوند زاده نصرت از جانب خراسان و بر ملک نشستن پانزدهم جمادی الاولی هم درین سال؛ آمدن لشکر کافر بار اول به سیستان در عهد دولت خداوند زاده نصرت غرهٔ ذی القعده هم درین سال و گرفتن شهر سیستان و خراب کردن [و کشتن خداوند زاده نصرت ](۱) روز آدینه بود، دهم ذی الحجّه به سال ششصد و نوزده.
آمدن علاءالدین احمد بن عثمان بن حرب از جانب نیه به سال ششصد و بیست، وکشته شدن علاءالدین احمد بر دست امیر سام(٢) جوجندیزی بیست و نهم ماه رمضان هم درین سال، و نشستن خداوند زاده امیر علی بن حرب بن محمد درماه شوال هم درین سال؛ و خلاف کردن بزرگان سیستان ورفتن بادار طاهر مأمون درقی به نیه و آوردن ملک تاج الدین ینالتکین(٣) شاه محمود را، و نشستن وی در مُلک سیستان و کشتن امیر علی را در جمادی الأخر به سال ششصد و بیست و دو، و عمارت کردن ارک و خندق زدن میان شهر و ارک هم درین سال، و رفتن ملک ینالتکین به جانب نیه، و آمدن لشکر ملاحده به مصاف وی و هزیمت کردن پیش ایشان هم درین سال، و نشاندن اسد منجنیقی به نیابت، و به جانب فراه روانه شدن، و خلاف کردن بزرگان سیستان، و آوردن پسر امیر خلف و دربندان کردنِ(۴) ارک به سال ششصد و بیست و چهار، و آمدن ملک ینالتکین از جانب فراه و آوردن یرکل ملک (؟) را با خود، و هزیمت کردن لشکر از پای ارک، وشدن به اوق و قوقه را حصار گرفتن، و آمدن ملک ینالتکین به شهر؛ و بردن لشکر به مصاف قوقه و شکستن مصاف ایشان و کشته شدن ایشان بر دست وی، هم درین سال؛ و رفتن ملک ینالتکین به جانب گرمسیر و غور تا حد تولک و اسفزار، و بردن لشکر سیستان و
ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
۱. از احیاء: ورق آ ٣۵. ٢. سابم- بی نقطه هم خوانده می شود. ٣.کذا ظ: افتاده دارد...نیالتکین هم دیده شده و این شخص به قول میر خواند به نقل از طبقات ناصری از ابناء عم محمد خوارزمشاه است که به هندوستان افتاده از آنجا در رکاب جلال الدین خوارزمشاه به کرمان آمده و سپس شاه عثمان (؟) از براق حاجب استمداد نمود و براق حاجب تاج الدین نیالتکین را به مدد وی فرستاد و شاه محمود که حاکم سیستان بود با ایشان جنگ کرده و کشته شد و ینالتکین سیستان را متصرف شد...الخ (روضةالصفا ج ۴ ص ۴۵۱) (رک:تعلیقات). ۴. در بندان کردن، همان حصار گرفتن است که تحصن و قلعه بندان باشد.
گرفتن آن ولایت و آوردن ملکان آن ولایت به خدمت، به سال ششصد و بیست و شش؛ و آمدن جُرماغون و لشکر مغول و شدن ملک ینالتکین به کوه اسپهبد و در بندان کردن کوه، چهل روز، و خلاص یافتن ملک ینالتکین از کوه به سال ششصد و بیست و هفت، و آمدن قراجه(۱) و یغان سنقر، و پناه آوردن به سیستان به سال ششصد و سی، و آمدن لشکر ملاعین(٢)- خذلهم الله- در عقب ایشان در عهد دولت ملک ینالتکین، پانزدهم ماه ذی القعده هم درین سال، و گرفتن شهر در بیست و هفتم ماه رمضان به سال ششصد و سی و یکی، و گرفتن قلعهٔ ارک و اسیر کردن [ملک ینالتکین، و کشتنِ] باقی مردم که مرده(٣) بودند در چهاردهم جمادی الأولی به سال ششصد و سی و دو. درین مدت که در بندان بود به قدر صد هزار آدمی بیش یا کم از درد پای و دهان و دندان، هلاک شدند، و نرخ اجناس حبوب و اطعمه و مأکولات بدین منوال انجامید که شرح داده شود: ___________________________________________________
فانید(۴) شکر عسل روغن ستور گوشت گوسپند یک من یک من یک من یک من یک من ده دینار پانزده دینار دوازده دینار(۵) پنج دینار(۶) چهار دینار ____________________________________________________گوشت گاو پیه سرکه سیر خشک(٧) حنا یک من یک من یک من یک من از برای درد دهان و پای که مفید بود دو دینار چهار دینار شانزده دینار بیست و پنج دینار یک سیر هفت دینار ______________________ آمله آر__(کذا) هم جهت این ادویه دویست من
ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
۱. در اصل ((قراحه)) و این دو از خوارزمیان اند. ٢. یعنی لشکر مغول. ٣. میر خواند می نویسد: لشکر مغول بار دیگر در ۶٢۵ به ولایت سیستان رفتند و تاج الدین نیالتکین در قلعه محصور بود و قریب به دو سال ایام محاصره امتداد یافت و لشکریان غوری و توالی و سگزی و غیرهم از اتراک که با وی در قلعه بودند اکثر هلاک شدند و تیری به چشم ملک آمده نور باصره اش زایل گشت و مغولان قلعه را گرفته باقی ماندگان را شهید کردند و نیالتکین را به قلعهٔ اسپهد برده کشتند...الخ ج ۴ ص ۴۶۱). ۴. فانید بر وزن جاوید معرب پانیذ است که نوعی از حلوا باشد و قند سفید را نیز گویند (برهان). ۵. از اینجا به بعد ((دینار)) به شکل سیاقی نوشته شده و ((مار)) خوانده می شود. ۶. ستور را بدون نقطه نوشته ولی به قرینه بایستی همان باشد، و مراد روغن چارپایان است از گاو و گوسفند و بز. ٧. در اصل ((سرحسک)) است با خطی خیلی تازه در حاشیه ((پنیر خشک)) توضیح کرده. و ((سیر خشک)) که گویا برای دوا یا مصرف خوردن به کار می رفته به حقیقت نزدیکتر است.
یک سیر هفت دینار یک دینار بیعت کردن معارف سیستان با ملک شمس الدین علی بن مسعودِ خلفِ مهربانی، در ماه رمضان در سال ششصد و سی و سه.
جلوس وی به مملکت سیستان سیزدهم ماه ذوالقعده هم درین سال و تّوجه نمودن وی به حضرت قاآن(۱) در سال ششصد و سی شش و به نیابت نشاندن برادر خویش مبارزالدین ابوالفتح بن مسعود را.
آمدن علاءالدین درهٔ کز(٢) به شمارهٔ(٣) سیستان کرّت اول در سال ششصد و سی و نه و رسم قلان و قبجور(۴) نهادن، و خراب کردن قلعهٔ اسپهبد را امیر ترمغی(۵) و ملک مجدالدّبن کالیونی در غرهٔ ماه محرّم در سال ششصد و چهل.
آمدن سیلاب در ولایت سیستان چنانک در کنارهٔ خندق و حوالی شهر یک نیزه بالا آب می رفت و در طرف مغرب تا بیابان سرکندهٔ کرمان آب داشت، و در طرف مشرق تا پای کوه دزدان، و در شمال تا پای کوه فراه، و در جنوب تا حدود مکران بدین منوال آب بود و از شهر مدّت سه ماه برکشتی می باید شد، و درین مدت در خندق هشت مرد غرق شدند، و در حوالی ولایت درین سیلاب قرب سیصد آدمی از مرد و زن و بسیار چهارپای هلاک گشتند، و اغلب غلّهٔ سیستان را آب ببرد، در روز آدینه نوزدهم ماه شوال در سال ششصد و چهل و یکی.
وفات کردن خداوند مبارزالدین ابوالفتح بن مسعود- نورالله قبره- درماه
ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
۱. مراد اوکتای قاآن است که بعد از چنگیزخان ایلخان شد. ٢. احیاء، ورق ٣۵: از درهٔ کر. ٣. شماره سیستان- مراد ممیزی و جمع بستن مالیات است- در روضةالصفا مسطور است که منکو قاآن هر یک از گماشتگان را فرمود که در ولایت شمارهٔ نو کنند و مال بر وجهی که مستلزم ترفیه رعیت باشد قرار دهند. (ج ۵ ص ۵٣٣ چاپ تهران). ۴. اصل: قلان و قبحور (قوبچور- قبچور یا قبچو) دو کلمه مغولی است و هر یک به معنی نوعی از مال مقرر دیوانی است که نزد رعایا می باشد و رسم مغول بوده است که مال هر جای را مقرر کرده و سپس آن را به مقاطعه می داده اند و غازان خان این این رسم را برانداخت و اصول کتابچهٔ تحصیلدار و جمع و خرج نهاد و از تواریخ بر می آید که قوبچور مالیات جنس از چارپایان بوده و احیاء الملوک گوید: رسم سر گله گذاشت (رک: حبیب السیر حالات غازان خان- ج ۴). ۵. این نام ظاهراً مصحف (نمغا) باشد در صورتی که آن را به ضم اول و سکون ثانی و ثالث و الف مقصوره بخوانیم و تمغا از امرای مغول است که با هلاکو به ایران آمد- همچنین مصحف (طایر بوقا) باشد چه طایر[بوقا] بهادر نامی در همین تاریخ مأمور دفع قراچه که از نوکران جلال الدین بود شده و در یکی از قلاع سیستان مدت دو سال با وی جنگیده است. در جامع رشیدی می نویسد: ((چون خبر فساد قراچه در خراسان به قاآن رسید فرمود ظاهر (طایر؟) بهادر از بادغیس لشکر کشیده و قراچه را دفع کند و آب در منازل و مساکن ایشان اندازد...و بعد می گوید که قراچه پناه با قلعهٔ ارگ سیستان داده طاهر به محاصرهٔ آن رفت...(جامع نسخهٔ خطی- اوکتای).
ربیع الاوّل به سال ششصد و چهل و هفت.
دربندان کردن نیه را امیر نکودر(۱) با سه هزار سوار و رفتن ملک شمس الدین علی بن مسعود به نیه، و بیرون آوردن اهل نیه را به ایلی، و به سیستان آوردن به سال ششصد و پنجاه و یکی، و نهضت فرمودن ملک شمس الدین علی بن مسعود با لشکر سیستان به جانب شمال و مستونک، و ستدن حصار قضدار(٢) و مشکی و آن طرف، به سال ششصد و پنجاه و دو، و توجه نمودن وی به خدمت امیر لشکر، نام: کدبغانویین(٣) هم درین سال.
آمدن ملک شمس الدین کرت(۴) به حکم فرمان پادشاه وقت منکوقاآن به سیستان، و خلاف کردن بزرگان سیستان در غیبت مَلِک خود، و فرود آوردن او را در قصر مَلِک خود شمس الدین علی بن مسعود در ماه محرّم سال بر ششصد و پنجاه و سه، و باز آمدن ملک شمس الدین علی بن مسعود از خدمت کدبغانویین و خانه بَر وی فرو گرفتن و در خانه در شدن و اعتماد کردن بریشان، و هم در روز کشته شدن در ماه صفر هم درین سال، و رفتن ملک شمس الدین کرت به خدمت پادشاه زاده هلاؤ [و] ارسی شاه ینالتکین را به نیابت خود درین ماه.
رفتن برادرزادهٔ ملک علی مسعود، اسم او ملک نصیرالدین محمد بن ابی الفتح بن مسعود به خدمت امیران مغول و فرمان ستدن، و فرستادن سپهسالار اجل شجاع الدّین نصر بن خلف مهربانی(۶) به نیابت خویش به امارت سیستان، و خود رفتن در عقب ملک شمس الدین کرت به طلب خون عم خود ملک شمس الدین علی [بن] مسعود بن خلف مهربانی به خدمت پادشاهزاده هلاؤ هم درین سال و باز
ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
۱. جهانگشا چاپ طهران ص ۵٧(نکودر اغول) با تاء و امیر نکودر یکی از پسران (جوجی اغول) و نوهٔ چنگیز است که همراه هلاکو مأمور ایران شد نکودر (با نون) هم پسر هلاکو است. ٢. غالباً قصدار با صاد نوشته شده و قزدار هم دیده شد و احتمال قوی دارد که همان قصدار باشد و آن یکی از ولایت جنوبی سیستان قدیم است که آن را طوران هم می خوانده اند و امروز جزء مملکت افاغنه است. ٣. کتبوقانویان- کدباغانویین و کیتبوقا و کیدبوقا و کیتوبوقا...یکی از امرای مغول است که در رکاب هولاکوخان در خمسین و ستمائه مأمور قلع و قمع ملاحده قهستان شده بود و در احدی و خمسین وارد قهستان شده است.(جامع رشیدی خطی) و ( جهانگشاه ٣ ص ۶٢). ۴. و هو ملک شمس الدین محمد بن ابی بکر(۶۴۴- ۶٧۶). ۵. کذا...اصل آنچه معروف است هولاکو و هلاکو است و وی برادر منکو قاآن است و پسر تولو یا تولی خان بن چنگیز خان. قبل از هولاکو امیر ارغون از طرف اوکتای قاآن امیر خراسان و ایران بود و پیش از وی کورکور یا غرغر (؟) نام و قبل از او جیتمور و قبل از جیتمر چندگاه امیر جرماغون در خراسان بوده است و هولاکو به امر برادرش منکوقاآن که ایلخان بزرگ بود در سنه (۶۵۱)مأمور ایران و دیار مغربی گردید (جامع رشیدی جلد معروف به مغول خطی نسخهٔ نگارنده) ( جهانگشا ج ٣ ص ۵٩) . ۶. احیاء، ورق آ ٣۶: مهربان.
آمدن و فرمان آوردن هم درین سال، و آمدن ملک شمس الدین [کرت] کَرًتِ دویم به سیستان، و رفتن ملک نصیرالدین به خدمت پادشاه هلاؤ و مدتی بودن در خدمت، در سال ششصد و پنجاه و هفت.
باز آمدن ملک نصیرالدین از خدمت پادشاهان، و فرمان آوردن به امارت سیستان، و نشستن به مملکت سیستان، درسال ششصد وپنجاه و نه،منتصب جمادی الاولی و بیرون کردن نواب ملک شمس الدین کرت را از سیستان، و کشتن آن کسان که با وی یار شده بودند به کشتن عمّ وی ملک شمس الدین علی بن مسعود، چون نوبت سالار(۱) طاهر بن ابی الاسد(٢) قوقهی را، و نقیب عمید [و] مبازرالدین محمد بن حرب بن مقاتل(٣) برونجی را، در سال ششصد و شصت و یکی. [و] فرار نمودن ابناء ایشان به فراه در ماه رجب هم درین سال.
اساس نهادن ملک معظم نصیرالحق والدین عمارت قلعه ارک و بارهٔ شهر، که مدت چهل سال بود تا لشکر ملاعین خراب و هامون کرده بودند، در اوایل رمضان هم درین سال.
جمع کردن لشکر، ملک شمس الدین کرت، از تمامت غور و خراسان و فراه و نیه، و با چندین ملوک کبار و امراء بزرگ وجماعتی ازمخالفان سیستان به در شهر آمدن، و شبیخون آوردن، و جنگ کردن، و شکسته شدن مصاف وی هم [در] ساعت، و هزیمت شدن و بازگشتن از در شهر، روز آدینه در سیزدهم ذی الحجه هم درین سال.
آمدن ملک کبیر عمادالدین کوران(۴)،والتجا ساختن به خدمت ملک معظم نصیرالحق والدین در هژدهم شعبان هم درین سال، و مراجعت کردن به جانب ولایت خود به خوش دلی تمام شهر(۵)، درین سال.
آمدن امیر جنجو در نویین به سیستان و سپاه آوردن، و بر روی زِرِه لشکرگاه
ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
۱. نوبت سالار منصبی بوده است، یعنی سالار نوبت و نوبتیان، و نوبت در اصل لغوی معلوم است، و در اصطلاح علم شده است بر طبلی که به سه یا پنج نوبت بر در سرای یا خرگاه پادشاه می زده اند و طبل زننده را نوبتی می گفته اند چنان که استادی گوید:
آن را که چار گوشهٔ عزلت میسرست گو پنج نوبه زن که شه هفت کشور
٢. احیاء ( ورق ب ٣۶): طاهر بن اسد. ٣. احیاء: و میر مقابل برونجی (ورق ٣۶ ب). ٣. احیاء: کخوران. ۵. چیزی افتاده است.
کردن، و هیرمند بزرگ برگه(۱) ساختن برکنارِ آب، سلخ صفر سال بر ششصد و شصت و سه.
آمدن امراء کبار، باغو و ارس نویین(٢) با دوازده هزار سوار، و ملک شمس الدین کرت با جملگی لشکر غور و خراسان و اسفزار فراه و نیه و غیره، و تمامت ملوک و امراء این دیار، و مخالفان سیستان، و مصاف کردن با امیر بزرگ جنجو در نویین، و شکسته شدن مصاف وی و منهزم به شهر آمدن، و التجا ساختن به خدمت خداوند ملک معظم نصیرالحق والدین- خلدالله ملکه- و رفتن لشکرها تمام به جانب زِرِه، و دوازده روز توقف کردن، و خرابی نمودن، و به قتل آوردن بسیاری مردم را از سجزی و بلوچ(٣) و مجوسی؛ و بیشتر مردم سواد کی بیرون بودند با ایشان یار شدن، و آمدن به در شهر، غرهٔ ربیع الاول هم درین سال، و چهل روز دربندان کردن، و شبیخون آوردن از درون شهر بریشان در شب آدینه و بسیاری از لشکر ایشان را قتل کردن، و سرها و علم ها(۴) و اسبان و سلاح ها[ی] ایشان را در شهر آوردن، و ایلی خواستن امراء بزرگ با ملک معظم نصیرالحق والدین، و در میان آمدن ملکِ نیه، و بیعت کردن و بیرون شدنِ ملک معظم به درِ شهر- دروازهٔ طبق گران- و دیداری کردن، و سخن گفتن با امراء بزرگ، و بر خواستن لشکر از درِ شهر، منتصف ربیع الاخر هم درین سال و نشاندن ملک تاج الدین ارسی شاه را به اوق با یک هزار مرد از سوار و پیاده از غور و هراة و اسفزار و نیه و فراه و جدا گرفتن اوق از پیش زِرِه، و قلعهٔ برونج و دزها را عمارت کردن هم درین سال.
آمدن ملک عزالدین تولک(۵) با چندین امراء بزرگ از غور و خراسان و اسفزار و فراه به مقدار پانصد سوار به مدد ملک کبیر تاج الدین ارسی شاه، در اوایل رجب
ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
۱. یرگه، شاید مراد جرگه باشد که نوعی است از شکار کردن، چه مغولان هر سالی لشکر را به شکار جرگه وادار می کردند که در تیراندازی و سواری و انتظامات ورزیده باشند. جهانگشا چاپ طهران: نرگه با نون ضبط کرده است. ٢. اسامی سه سطر بالاتر و این اسامی و آمدن این جماعت به سیستان در تواریخ دیده نشد. احیاء: ملک کبیر حنحو درنوس (بی نقطه) و ماغولاش (؟). ٢. در اصل کتاب ((بلوح)) . ۴. اصل: سرهاء و علم هاء و این همزه بعد از الف های جمع فارسی در حالت اضافه درست است لیکن در غیر این مورد صحیح نیست. ۵. تولک نام قلعه ایست در حدود غور و غرشستان- منهاج السراج. مؤلف طبقات ناصری شرحی از آن قلعه وصف کرده و جنگ های مردم آن را با سپاه مغول آورده و خود هم در آن جنگ ها همراه بوده و گوید تا امروز (۶۵٩) آن قلعه در دست هزبرالدین محمد بن مبارک است که در شهر ثلث و عشرین و ستمائه امیر تولک بوده است (طبقات ناصری چاپ کلکته ص ٣۶۴).
سال بر ششصد و شست و شش، آمدن ایشان با تمامت لشکر به فشتهٔ ترکان(۱)، و جنگ کردن با نقیبان کلما[ر]ود چند نفر مردم ازیشان و از نقیبان کلما[ر]ود به قتل آمدن؛ و بیرون رفتن لشکر [ملک] از شهر، و فرستادن برادر خویش ملک الامراء و الکبار علاءالملت والدین(٢) را با لشکر ساخته، و رفتن ایشان از پیش وی به هزیمت، تا رباط دشت، و جنگ کردن و شکسته شدن مصاف ایشان، و چند کس از ایشان را به قتل آوردن و اسیر کردن، و منهزم شدن ایشان، و بازگشتن لشکر از عقب ایشان در شانزدهم شعبان هم درین سال.
نهضت فرمودن رکاب مبارک ملک معظم به اوق، و در بندان کردن قلعهٔ قوقه را، و نه روز جنگ کردن و سیِتدَنِ فصیل، و چند کس را زخم کردن، و عاجز شدنِ ایشان، و از سرعجز بیرون آمدن، و دست عهد ستدن، و امان خواستن و چند کس را از ایشان با خود آوردن از مهتران، و باز گریختن ایشان از راه، و بند کردن یکی را از مهتران ایشان، و بار دیگر [آن گروه] اساس نهادن و قلعه راست کردن و آغاز جنگ را مستعد بودن، در دوم ذی الحجه هم درین سال.
رفتن ملک الامراء والکبار ملک علاءالدولة والدین(٣) صفدر نیمروز، -دام دولته- بالشکر، و خبر یافتن ملک تاج الدین ارسی شاه، و ایشان جمع(۴) کردن لشکر در دیه سمور(۵) و بیرون شدن به صحرا، و مصاف کردن وشکسته شدن ایشان، و پناه بردن به قلعهٔ سمور [و] در عقب ایشان راندنِ ملک الامراء و الکبار علاءالدولة والدین، و چند کجس را از ایشان در خندق حصار سمور انداختن، و زخم و قتل کردن، و به فیروزی بازگشتن، در بیست و چهارم محرّم سال بر ششصد و شصت و هفت.
دارالملک ساختن ملک نصیرالحق والدین خسرو نیمروز- خلدالله ملکه- در ارک، و تمام کردن عمارت قلعهٔ ارک، هم درین سال.
دفعهٔ دیگر نهضت فرمودن رکاب ملک معظم خسرو نیمروز، با لشکر مغول به
ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
۱. در اصل ((فشسه)) بی نقطه تاء است- و با مراجعهٔ به صفحه ٢۵۱ س یکی به آخر و احیاء الملوک معلوم شد که ((فشته)) است به معنی (( پشته)) که نام بلندی و اسم محلی بوده است احیاء (ورق ب ٣٧) لشتهٔ ترکان. ٢. در اصل، الملتوالدین- و در چند سطربعد ((دولت والدین)) ذکر کرده و احیاء: علاءالدین برادر ملک نصیرالدین. ٣. در اصل، دولت والدین- و در ستور سابق کسی را با همین القاب، علاءالملتوالدین نوشته بود و هر دو یکی است و او علاءالدین برادر ملک نصیرالدین است. ۴. در اصل: و ایشان و جمع کردن. ۵. فی الاصل (وه سمور) و ظاهراً: دیه سمور .احیاء با مردم ثمور بیرون آمد.
اوق و بردن چند منجنیق و دربندان کردن حصار قوقه را، و رکنی از باره را به منجنیق خراب کردن، و مضطر شدن ایشان و به عجز بیرون آمدن از صغار و کبار، و قصد کردن لشکر مغول به زن و فرزند ایشان، و منازعت کردن ملک معظم جهت ایشان با مغولان، و برهانیدن ایشان از حصار و از پیش مغولان، و بازگشتن ملک معظم از پای حصار قوقه، و لشکرگاه کردن برکنار رود فراه، و چند روز توقف کردن، و بعد از آن به پای قلعهٔ برونج رفتن، ومنجنیق برنهادن، و چند روز جنگ کردن، وعهد خواستن ایشان، و بازگشتن از پای قلعه به عهد و بیست و یک روز توقف شدن(کذا) و بازگشتن به جانب شهر و آوردن چند کس را از مهتران ایشان، و بندکردن، و خرابی فرمودن حصار قوقه را در دوازدهم ماه ربیع الآخر درین سال؛ و تاخت کردن ملک تاج الدین ارسی شاه، و امراء که در اوق بودند پیش زِرِه را، و اموال مسلمانان بردن و دیه ها را غارت کردن، و بندها و خرمن ها سوختن در اوایل شوّال هم درین سال.
نهضت فرمودن رکاب ملک معظم، کرّت دوّم به اوق، و بردن لشکر پیش زِرِه و سوختن چرخ هاء باد، و خرابی کردن در اواخر شوّال هم درین سال، و بیرون شدن ملک تاج الدین، و در بندان کردن قلعهٔ برونج، و خالی کردن قلعه را از مردم، و آمدن تمامت امراء و نقبا به خدمت ملک معظم نصیرالحق والدین، و مطیع و منقاد شدن تمامت ولایت، و خراب کردن همه قلعه هاء اوق، و آوردن مهتران ایشان را با خان ها در نوزدهم جمادی الآخر هم درین سال .
فرستادن ملک نیه پسر خود شمس الدین محمد شاه را به خدمت، باچند کس از بزرگان، در سیّم شوّال هم درین سال.
فرستادن ملک کبیر ارسی شاه، سپهسالار کبیر قطب الدین محمود را، که خواهرزادهٔ او بود، در هفتم ماه ذی القعده هم درین سال.
فرستادن سپهسالار کبیر شجاع الدین افتخارنیمروز، قاسم بن محمود را- دام اقباله- به حکومت قلعهٔ کاه در بیستم ذوالحجه هم درین سال.
معمور گردانیدن مواضع برزِرِه(۱) و جوب برگ(٢) شکسته را در زراعت آوردن، و
ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
۱. برزره- قسمتی است از بلوک اطراف دریاچهٔ زره- و در سایر کتب هم، پشت زره و دشت زره آمدن و برّزره به معنی دشت یا دریاچهٔ زره هم محتمل است.احیاء، ورق آ ٣٨: پرزره. ٢. در اصل ((جوب)) با دو نقطهٔ زیر و بالا است و باید ((جوب)) به معنی جوی باشد، چه جای دیگر هم این املاء درین کتاب دیده شده است. و جوب برگ شکسته- یعنی جوی برگ که بایر شده بود دایر ساخت و اعراب ((برگ)) معلوم نبست چه هم برک به فتحتین و کاف و هم برگ به فتحه اول و سکون ثانی و کاف فارسی خوانده می شود.
جوی ها و رود ها بدان طرف بردن و آبادان شدن، که قرب دویست سال بود که خراب و معطل مانده بود، چنان آبادان گشت که خلقی مرفّه الحال در آن مواضع و مقام سکنی ساختند، سال بر ششصد و شست و سه.
معمور گردانید قلعهٔ سفید دز، کی معروفست به لاش، در اوق، به دست گرفتن و عمارت فرمودن، که از هنگام بهمن اسفندیار خراب و ویران مانده بود، و استظهار ولایت و رفاهیّت رعایا را آبادان کردن وبه مؤنات واحوال آن طرف صرف کردن، سال برششصد وهفتاد پنج
معمور گردانیدن [ولایت خشک رودو] مواضعی که درمشرق قصبه است چون کدهٔ بلبلی(۱) و بارهٔ نو نهادن و خندق زدن کدهٔ بلپلی را، که در قدیم نبوده است اصلاً، و آبادان کردن دیه ها[ی] هیحن(٢) ملکاباد و حوالی آن طرف، و از هیرمند تجنی(٣) نو نهادن، و عمارت و زراعت در آن مواضع رفتن هم درین سال، و چند موضع دیگر از سیستان خراب ببود(۴) که از تخریب(۵) کفّار و استیلاء آن گروه آبادان نشده بود، چون لِنبوَ، و پای کوشک طاهری، و فُشتهٔ سلطانی، و هیسونج، و مارجویه؛ و از هیرمند رودی نهادن، و آب روان کردن، و آبادان گشتن آن طرف، سال بر ششصد و هفتاد و پنج.
آمدن سلطان مظفر الدین حجاج(۶) از کرمان، و التجا ساختن به خدمت خداوند ملک معظم نصیرالحق والدین، و یک سال در سیستان مقام کردن، و اعزاز و اکرام در حق او فرمودن، و به استبداد رأی عزیمت هندوستان کردن، و رفتن هم درین سال.
آمدن لشکرابقا(٧) پادشاه وقت به سیستان، ومقدمهٔ ایشان امیر جاردو، ودنعره(٨)، و طغان، و چند امیر هزار دیگر از لشکر پادشاه ابقا، وخرابی کردن در سواد ولایت، و تلف و تاراج غله و چهارپای بانج(٩) دست دادشان(۱۰)، و به در شهر
ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
احیاء: جنوب ترکک(؟) - رک تعلیقات. ۱. احیاء: کوه دنبلی. ٢. احیاء: تهحنس (؟). ٣. در کتب لغت، معنی این لغت دیده نشد، لیکن این لغت در خراسان به رود سرخس اطلاق می شود و در مازندران هم به رودی که نزدیک ساری است و ظاهراً مراد از تجن شعبهٔ نهریست که از نهر بزرگ کشیده شود. احیاء: از هیرمند بندها بستند. ۴. در اصل ((نبود)). ۵. در اصل : تحریک. ۶. مظفر الدین حجاج از بقایای امرای کرمان است که بعد از غزان به آنجا استیلا یافته بودند و او در حدود ۶۶٨-۶۶٩ در خراسان در اردوی اباقاآن و جنگ شاهزاده براق حضور داشته است (روضةالصفا) . ٧. اَبَقا در اصل با اعراب دو زبر، همان است که اباقاخان نویسند، و او پسر هلاکوخان است که در رمضان ۶۶٣ در تبریز به تخت نشست. ٨. احیاء: جار دو نقره (ص ب ٣٨). ٩. در اصل، بانح- و بانچ صحیح است مخفف، بانچه. ۱۰. اصل: نشان.
آمدن ،و بیرون رفتن لشکر منصور و بریشان زدن، و بسیاری مغول را از ایشان به قتل آوردن، و اسباب و اسلحهٔ بسیار گرفتن، و مقهور و منهزم شدن ایشان هم درین سال. خلاف کردن امیر بار و هومکین الدین عمر بن ابی منصور مهربانی(۱)، و ملک سابق محمد رئیس، و جماعتی از عشایر و قبایل ایشان و خروج کردن، و از ولایت ایشان را بیرون کردن، و به نیه رفتن ایشان، و لشکر منصور- نصرهم الله- متعاقب شدن، و از آنجا هزیمت به قهستان بردن، و وفات امیر بار در جوسف به سال ششصد و هشتاد و دو، و قوم وی باز گریختن و به سیستان آمدن، و سر در ربقهٔ خدمت و اطاعت آوردن، و چنانچه مراد و مرام رأی ملک معظم بود به اصلاح انجامیدن هم درین سال.
آمدن رسول احمد سلطان() که از نسل چنگیزخان بود، و جلوس او بر تخت ایران، و قوت دادن اسلام و مسلمان شدن او، و تشریف هاء گرانمایه فرستادن جهت خداوند ملک معظم نصیرالحق والدین- خلدالله ملکه- چون فرمان و پایژه(٣) و چتر و علم و طبل و شمشیر و قباء خاصّ مرصّع، و نوازش بسیار و منشور دادن جهت امارت سیستان و نیه و فراه و قلعهٔ کاه و بُست و تکناباد، و تمامی نواحی رود، و اعزاز و اکرام فرمودن، در سال ششصد و هشتاد و سه.
معمور گردانیدن مواضع حصار طاق و جمع کردن مردم بسیار از درِ طعام و رود زدن، و آب بردن بدین مواضع مذکور، و عمار حصار به اتمام رسانیدن، و مردم بسیار جمع شدن در آن طرف و روی به آبادانی نهادن، در سال ششصد و هشتاد و چهار.
آمدن برادر طغان- و هو ترشیر ملک(۴)، با لشکر انبوه از مغول به نیه و جنگ کردن بر درِ نیه و فرو آوردن شمس الدین محمد شاه را با رعایا، و خانه خیز(۵) بردن ایشان را به قهستان در سال ششصد و هشتاد و هشت.
فرستادن خدام ملک نصیرالدین- خلدالله ملکه- فرزند خود شاه شمس الدین علی را به نیه، و آبادان کردن آن بقعه و از آنجا به جانب قهستان رفتن و گرفتن
ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
۱. احیاء: عمرو محمد منصور و سابق رئیس. ٢. مراد شاهزاده نکودر پسر هلاکوخان است که بعد از ایاقاخان پادشاه شد و چون دین اسلام گرفته بود به سلطان احمد نامیده شد. ٣. پایزه و پایژه به معنی دستخط و منشور پادشاهی است. ۴. کذا. احیاء: با ملک ترشیز(؟). ۵. خانه خیز- به معنی خانه کوچ حالیه است.(رک تعلیقات) .
جوسف و بیرجند و باقی شیب طرف قهستان، و مقام ساختن آنجا هم درین سال. آمدن کمشو، از نسل پادشاهان مغول با پنج هزار سوار به ولایت اوق و سوختن چند چرخ باد، و رفتن به پای قلعهٔ سفید کوه که معروفست به لاش، و مشاهده کردن[سپاه] بسیار با عُدًت تمام، و از آنجا مخوف بازگشتن به جانب خراسان هم درین سال مذکور.
آمدن اتابک یزد و هو اتابک معظم قطب الملّت والدّین اتابک علاءالدوله و مقام ساختن در مدینهٔ سجستان مدت یک سال، و ازینجا رفتن به خراسان به خدمت امیر نوروز(۱) هم درین سال.
آمدن امیر بزرگ نوروز به فراه، و شبیخون آوردن، و تاخت کردن، و اهالی آن بقعه را اسیر کردن، و نهب و قتل آن ولایت؛ و گرفتن ملک جلال الدین بن ملک تاج الدین را، و بردن به هراة، و گرفتن قلعهٔ داوری، و نشاندن ملک رکن الدین را به آن قلعه به امارت در سال ششصد و نود و سه.
آمدن رسولان ملک شمس الدین کرت، و هما قاضیان مولانا شمس الدّین محمد قاضی غور، و مولانا زین الدّین قاضی اسفزار به اصلاح ذات البین و تمهید عذرهاء گذشته کردن هم درین سال.
آمدن شاه شمس الدین علی، از قهستان به بندگی خدّام ملک، و لشکر طلبیدن، وبه مصاحبت او لشکری به قهستان فرستادن، و مستخلص گردانیدن شهر قاین و باقی ممالک قهستان تا به ترشیز، در سال ششصد و نود و چهار.
آمدن ملک ینالتکین بن ملک تاج الدین ارسی شاه از(٢) جانب عراق به راه قهستان به ولایت فراه، و گرفتن دررج(٣) را، و جمع کردن جماعتی مردم فراه را، و التجا ساختن به بندگی درگاه نیمروز و مدد طلبیدن، و فرستادن مخدوم ملک اسلام- خُلّدَ ملکه- لشکر و استعداد و معاونت کردن ملک را و مستخلص گردانیدن آن ولایت، و نشستن در دز داوری و قحط و تنگی در آن بقعه، آمدن ملک ینالتکین به بندگی خداوند ملک اسلام- خُلّدَ ملکه- و تشریفات و انعامات فرمودن در حق او و
ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
۱. امیر نوروز یکی از امرای بزرگ عهد سلطان غازان خان است و از مغولانیست که اسلام آورد و دارای صفات بزرگ و شجاعت و اطوار پسندیده بوده است در ۶٩۶ در نتیجهٔ غدر فخرالدین کرت به دست قتلق شاه در پای حصار هراة به قتل رسید. ٢. در اصل، و از. ٣. کذا. احیاء: دربرح. و ظ: دزبرج (؟).
غلّه فرستادن به فراه به جهت تخم وعلوفهٔ اهالی آن بقعه- واجب یکساله(۱)هم درین سال. آمدن ملوک کرمان و بم، ملک معظم غیاث الدین نصرة ملک، و ملک معظم معزالدین علی ملک، و دیگر ملک زادگان و امراء و اکابر آن دیار به حضرت خداوند ملک اسلام- خُلّدَ ملکه- به سبب منازعتی و وحشی که میان خاندان سلطنت کرمان ظاهر شده بود و مقام ساختن در شهر و عنایت و تربیت در حق ایشان فرمودن و ساکن گردانیدن ایشان را در ولایت هم درین سال.
آمدن نکودریان(٢) به ولایت اوق به عزیمت تاخت سیستان عدد چهار هزار سوار و سوختن چند چرخ باد و از سر خوف و رعب منهزم شدن هم از آنجا و مراجعت ایشان به هراة هم درین سال.
آمدن خداوند شاه شمس الدین علی کرتِ دویم به بندگی مخدوم ملک اسلام- خُلّدَ ملکه- جهت آمدن ده هزار سوار به قهستان و هم امیر بابیک و تودکان(٣) و آنجا مقام ساختن، و از بندگی مخدوم ملک- خُلّدَ ملکه- لشکر طلبیدن، و فرستادنِ لشکر به مصاحبت او و آن ده هزار سوار را از قهستان بیرون کردن هم درین سال.
فرستادن لشکر منصور به ولایت گرمسیر و حوالی- بُست- و تکناباد و جماعتی دزدان و رنود را بر انداختن و بعضی را قتل کردن و آن ولایت را از آن جماعت خالی گردانیدن و آوردن سر خیلان و مقدّمات و مردمان آن بقاع را به سیستان و راه ها را از شرو فساد ایشان ایمن گردانید در سال ششصد و نود و پنج.
آبادان کردن قریهٔ محروسهٔ دیورک و آب آوردن به آن موضع و آغاز عمارت که بعد از استیلاء و وقعت کفار- خذلهم الله- خراب و معطل مانده بود هم درین سال.