ذکر سی و ششم
در فتح حصارک دوکی و
به قتل سندان افغان
چون شهور سنۀ اربع و خمسین و ستّمائه [=۶۵۴] در آمد ثقات هرات گفتند که در این سال از تواریخ یکی آن بود که چون ملک شمس الحقّ والدّین کُرَت، طاب ثراه و جعل الجنّه ، مثواۀ حصار کهیرا را خراب کرد و شُعَیب پُر عیب را به قتل رساند، از قوم سورنا که یکی از زعماء افغان بود، افغان بود ، سندان نام – و این سندان پسر عمّ شُعَیب بود و هزار مرد دلاور داشت و مزدی بود پُر دل و کنار دیده و گرم و سرد و قایع و بلاچشیده و یک سال ملازم درگاه ملک شمس الدّین بود – چون مشاهده کرد که شُعَیب را به خواری بکشتند، هراسی عظیم و رُعبی قوی در دل او درآ»د و در تیِه [۲۱۳] (( فَوسُوسَ اِلَیهِ الشَّیطانُ))۱ حیران و سرگردان شد ، با اقارب و خواص خویشتن مشورت کرد و گقت : (( بدانید ک هبدین نوع که ملک شمس الدّین کُشش می کند ، نه همانا که یک سال دیگر در این ولایت از تخمۀ ما کسی باقی خواهند ماند، و می دانم که چون اعیان و متمرّدان افغان را به قتل و مصادره و حبس براندازد روی به ما خواهد آورد و هر یک از ما را به واسطه جرمی با ترک خدمتی و تعریک و تأدیب بر مطالبۀ اموال بایمال خواهد گردانید، تدبیر آن است که بیش ار نزول حوادث از این ولایت برویم و پناه به حصار دوکیبریم، چه، حصار دوکی بس استوار است و ازگاهِ بنای آن تا امروز ، هیچ سلطان وملک آن را فتح نکرده است و عمر ها و دورها را در آنجا ذخیره است)).
ملازمان سندان گفتند که (( خداوند حاکم است و ما بندگان محکوم به هر چه فرماید و مصلحت داند و ما بر آن برویم )). سندان روز دیگر پیش از طلوع خورشید عالم افروز ب قوم خود از لشکرگته ملک شمس الدّین بیرون آمد و در آمد و در آن سحرگاه روی بر بیراه آورد و در قطع فراسخ بیدا و فیفای که طیور را در هوای آن مجال طِیِران نبوَد و بر وَجَهات اراضی او حیّات را امکان حرکات نی ،
____________________________________________________________
۱ . قران، طه / ۱۲۰(( سپس شیطان او را وسوسه کرد)) .
____________________________________________________________۲۴۶ تاریخ هرات ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
شعر [ عبدالله الاسدی]
وَ مَهمَهٍ قَفرَۀٍ سَباسِبها تَحسِبُ اَجوازَهَا الصَّواحاَ
بسابیاین ک هخالسیت به بیابان های دوراو
گمان بری تو میان های او را سراب ها
مَسلسَاءَ کَالکَفِّ ما بِها اَنَسٌ سِوَی هِزَبرٍ وَ اَخدَرِیٌابِ
تسویست همچو کف دست نیست به وی مونسی
جز شیر نرو و گرو خران [۲۱۴]
اجتهاد تمام به جای آوردد به حصار دوکی رسید و از متواریات و قُطّاع طریق قُربِ هزار مرد دیگر با ایشان بیعت کردند که به هیچ نوع خلاف نکنند تا جان دارند بکوشند و با ملک اسلام شمس الحقّ والدّین سر به صلع درنیارند چون ملک
شمس الدّین را زا مختلف سندان خبر کردند ، ملک تاج الدّین کُرد ملک تاج الدّین کُرد و پهلوان محمّد نهی باز آمدند و گقتند که سندان از راهی رفته است که بغایت صعب است و در وی جوی و جَر سنگلاخ و نجد و غور و اجام و خضیض بی حدّ و حساب . و چون اسپان ما بغایت لاغر بودند و بی نعل، در عقب او نتوانستیم رفت . ملک شمس الدّین روی به سوی جاهو کرد که (( تدبیر این کار چیست؟ به طلب سندان غذّار لشکر کشیم و با یه جانب هرات حرکت کنیم که چند سال شد که از هزات بدر آمده این)).
جاهو و بعضی از ملازمان ملک شمس الدّین گفتند (( ملک اسلام را بر موجب فضیّه لَیسَ مِن عادَۀِ الکِرام سُرهَةُ الاِ نتِقام چند روزی سندان را امان دهیم. چون به هرات رسیم از لشکر مغول پنچ هزار مرد را بدین سرحدّ فرستیم تا هب تاختِ متعاقب ولایت سندان را خراب کنند)) ملک شمس الحقّ والدّین گفت که (( آنچه شما می گویید از صواب و نحج دور نیست، اما بزرگان روزگار و خردمندان نامدار گفته اند :
شعر
اگر کاری بخواهی کردن امروز به فردا مفکنش هیهات هیهات
____________________________________________________________ذ کر سی و ششم / در فتح حصار دوکی و به .... ۲۴۷ ____________________________________________________________چراع؟ زیرا خداوندان معنی جنین گفتند (( فی التأخیر اَفات))
مصلحت در آن است که تا سندان را با طایفه [ای] که پیش ما نیامده اند به قتل نرسانیم به هرات نریوم ؛ چه، افغانیان بی وفا و غدّار باشند. چون ما به هرات رویم ایشان [۲۱۵] دلیر شوند و هر قومی پناه به قلعه و حصاری برند و به تجدید عصیان و تمرّد ظاهر گردانند)).
جاهو و حاضران و ناظران برملک اسلام آفرین ها خواندن وبه مسکنت و صَراعت ثنا ها گقتند و از آن پیش بینی و عافبت اندیشی و طبع پاک مُنِتج او حق نعالی را سجدات شکر به جای آوردند. روز یگر که اواسط ربیع الاولی سنۀ مذکور بود ، ملک اسلام شمس الحقّ والدّین ، ملک عزّالدین تولک و تاج الدّیند بغنی و ملک تاج الدّین کُرد را با دو هزار سوار نامدار به طرف ولایت سندان فرستاد و فرمود که (( چنان هواهم که تا آمدن ما متعاقب شما، شما حصار سندان را محاصره کرده باشید و به روز جنگ وبه شب شبیخون برده)). ملک عزّالدّین و ملک تاج الدّین کُرد و تاج الدّین بغنی زمین خدمت بوسید و جام تربیت نوشیده و خلصت عاطفت پوشده ، ار لشکرگاه ملک شمس الدّین بیرون آمدند و بیست روز را به حصار دوکی رسیدند و قُرب پانصد کس را از رعیت و خَدَم و غلمان سندان را بگرفتند. روز دیگر ملک تاج الدّین کُرد با پنجاه سوار آهن پون به پا حصار آمد و خود از سر برگرفت و گفت به اواز بلند که (( سندان را بگویید که تاج الدّین کُرد آمده است و می خواهد که با تو سخنی بگوید )) . سندان چون آواز ملک تاج الدّین کُرد را بشنود. بر ذروۀ منظر درب حصار آمد و بر ملک تاج الدّین کُرد سلام کرد . ملک تاج الدّین بعد از جواب سلام گفت:
(( ای دوست حقیقی و ای برادر دینی بدان که امروز بحمدالله تعالی که خداوند و مخدوم ملک اعظم ، مالک رقاب الامم ، شهریار اسفندیار بخت و جمشید فریدون تخت ، شاهنشاه جهان پناه ، شمس الحقِ والدّین ، محمّد بن ابی بکر کرت،
شعر [سلیم ]
آنک لطف اله رهبر اوست و انک مهر سپر چاکر اوست [۲۱۶]
آنک در ملک ملک بخشی و جود تاج انعام عام بر سر بوست
آنک در چشم خصم هیکل او صورت تیغ و شکل خنجر اوست
____________________________________________________________۲۴۸ تاریخ هرات ___________________________________________________________________
آنک رشک سحاب و کان و بحار دست و طبع و دل دلاور اوست
آنگ سلطان چرخ از دل و جان از کمین بندگان کمتر اوست
آنک نور جمال ماه جلال رای عقده گشای انور اوشت
انک فتح مبین به روز وَغا هادی و پیشوای لشکر اوست
به قدری فلکی و خلق ملکی و حسب طاهر و نسبت ظاهر ، و عدل شامل وجود کامل ، و ضفل و افر و بذل و متوافر، و ارتفاع قدر و اِتّساع صدر، و رفعت مکان و عزّت امکان، و عُلُوّ مرتبت و سُمُوّ مَنقَبَت ، و جلالت خاندان و رغامت دودکان، و نزاهت مولد و نظافت مُحتِد، و نفاذ امور و دوام سرور ، و دین قوی و سیز نیوی از فرمانفرمایان شرق و غرب و ولایتداران برّ و بحر ممتار است و در احراز مجد ئ معالی و در ایّام و لیالی ، قدم تقدبم بیشِ سر فرازانِ عالم و گردنکشانِ بنی ادم نهاده است
شعر
لَقَد جازَاَقسامَ الفَضایِلِ کُلَّها فَاَمسی وَحیداٌ فیِ فُنُونِ الفَضایِلِ
بدرستی که جمع کرد بخشهای افزونی های همه را ۱
پس کشت یگانه در گونه های افزونی ها
اعاظم ملوک نامدار و اکابر حکاّم روزگار و اماجد وُلاۀ اختیار به قلم عبودیت رقم مطاوعت او بر صفحۀ جان و چنان کشید اید و هر یک به طوع و رغبت از سر اخلاص و محبّت خود را در پیش جناب حیات او چون بندگان کمینه و سرافکندگان دیرینه ملازم و معتکف گردانیده و حالیا قُرب پنجاه ملک مَلک نام آور ۲ و صد امیر معتبر و هزار سپهسالار بر سر با چندین هزار مرد جرّار کرّار از غوری و هروی و افغان و مغول بر درگاه عالی پناه اِنجم سپاهِ او [۲۱۷] کمتر انقیاد از سرِ و داد بر میان جانِ رشاد و سداد بسته اند، و در این سه سال که چون سایر خدمتکاران جانبازِ سراندازم در بندگی ایم ملک قلعه گشای زرن را مداومت ملازمت نمودی به چشم سر مشاهدعه کرده و به تحقیق دانسته[ای] که به چه نوع اعادی ملک را بی جان گردانید و به چه نَسَق قلعه های این جبال و حصار های این بلاد را بگرفت
اکنون بر مقتضای (( اَلمُؤ مِن اَخُ المُؤمِن)) سخن این برادر خود بشنود و دست از
____________________________________________________________۱ . متن: افزونی ها را همه را. ۲ . متن: ناماور
____________________________________________________________ذ کر سی وسسم / در فتح حصار دوکی و به ..... ۲۴۹ ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــتخلُف و معاندت کوتاه کن و سر بر خط هواداری و فرمانیرداری نَه و در حصار بگشای و بی هیچ خوف بیرون آی تا نو را به خدمت ملک شمس الحرقّ والدّین بَرَم و به شفاعت از آن حصرت با رفعت در خواهم تا به کرم خلقی ذیل عفو و صَفح بر جرایم و خطایاء تو بوشد و بر منوال اؤل تو را به اصناف الطاب بهرهمند و مخصوص گرداند)).
چون سندان آن مقالات را گوش کرد، در جواب گفت که (( ای ملک تاج الدّین یدان که من بدین کلمات مُمَوَّ و حکایات مزخرف در دام مکر و حیل تو نخواهم افتاد و از این بالای والا به نشیب فریب نخواهم آمد. امیدوارم که هم در این هفته بیشتر نامداران و صدرنشینان افغانستان به معاونت و مظاهرت می بیایند تا با ایشان یکدل و یک زبان دادِ خویشتن از سپاه ملک شمس الدّین بستانیم و به خون شُعَیب که خیشاوند من است هزار خون بریزیم )).
چون ملک تاج الدّین کُرد دانست که سندان سخن او نخواهد شنود ، بازگشت و آنچه گفته بود و شنیده بود با ملک عزّالدین و تولک و تاج الدّین بغنی در میان نهاد . ملک عزّالدّین بفرمود تا در حال کوس حربی فروکوفتند و لشکر از پیاده و سوار در پای حصار دوکی جمع شد. سندان با هفضد مرد مبارز از حصار بیرون آمده و آن روز تا هنگام شام با ملک عزّالدّین تولک حرب کرد هژده روز متعاقب از جانبین بر آویختن و خون ریختن بود [ند] . به واسطه آنک حصار دوکی مرفع[۲۱۸] گذرها و مخارج منیع داشت ، ملک عزّالدّین تولک با آن همه سپاه . حرب متواتر بر فتح آن حصار دست نمی یافت ، تا روز نوزدهم که لشکر از هر دو طرف ئر حرب و ضرب بود و از یمین و یسار
شعر [ ربیعی ]
فغانِ زد و گیر و فریاد بود یکی غم خور و دیگر شاد بود
ناگاه از دور رایت منصور شیر پیکر همایون اخترِ نصرت یاب ملک شمس الدّین ظاهر کشت. ملک عزّالدّین تولک و مَلک تاج الدین کرد و تاج الدّین بغنی با تمامت سپاه رفتند شادمانی برآوردند و همه پیاده قُرب یک فرسنگ پیش ملک شمس الدّین رفتند و شرایط خدمت و ثناورزی به تقدیم رسانید ند و گفت [ند]
شعر [ حمید سیمکش ]
شها در جهان کامرانیت باد همی دولت جاودانیت باد
____________________________________________________________۲۵۰ تاریخ هرات ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
به ملکت ستانی و فرماندهی همه سیرت خسروانیت باد
ر بهر مدار فلک تا ابد به گیتی درون زندگانیت باد
به رغم بداندیش تا روز حشر به بزم طرب شادمانیت باد
همیدون چو دریا و دایم چو بحر گُهر بخشی و دُر فشانیت باد
ملک شمس الدّین هم از گَرد راه پیاده گشت و خشم آلود تیغ آبدار خونخوار برکشید و قدم تقدّم پیش نهاد. روؤس سپاه و اکابر لشکر همه متابعاٌ لمرضاته پیاده گشتند و تیغ ها برکشیدند و چون شیران آشفته و فیلان رنجیر گُسَل به یک حمله به پای حصار آمدند. حصاریان دست به سنگ زدن و تیرانداختن برآوردند و هر چند از بالا حصار سنگ و تیر خدنگ بیشتر می آمد، ملک اسلام شمس الحقّ والدّین بیشتر می رفت. چون غضنفر حمله می آورد و چون نهنگ آهنگ جنگ می کرد، و چون رعد می خورشید، و چون بحر می جوشید و می گفت "
شعر [ علی هیصم]
سامَضِی لِنَصرِ الحَقِّ وَالشِرکُ راغِمٌ بِبِیضٍ تَقدُّ الدٌارِ عینَ ظِماِء
زود بوَد روان گردانم از برای یاری دادن حق و حال این بوَد که شرک خوار باشد
به شمشیر ها که دو نیم می گردانند زره پوشان را نشته
وَ مَطرُورةٍ زُرقٍ تَرُوحُ وَ تَغتَدِی لِنَهبِ نُفُوسٍ اَو لِسَفکِ دِماءِ
و نیزه های تیز کرده شده سنان ها کبود شبانگاه می کنند و بامداد می کنند
از برای غارت نفس ها یا از برای ریختن خون ها
جانسپاران حضرت و دعاگویان دولت و ارکان مملکت ملک شمس الدّین دم به دم پیش می آمدند و می گفت [ند] که ای خداوند هزار جانِ ما بندگان فدای یک تار موی کمین بندگان و پسین چاکران مخدوم باد. اَبراح حصار نردیک است و راه تیر باریک ، و خداوند را نظر بر بسالت و حمایت این قوم بی باک خون گرفته نباید که چشک زخمی باشد. بر مقتضای آن که گفته اند:
شعر
بر حذر باش روز جنگ و مصاف ارسر تیغ و زخم خنجر ها
گر چه کس بی اجل نخواهد مرد تو مرو در دهان اژدرها
درهمی مئقف توقٌف می باید کرد تا بندگان پیش روند و سینه را هدف تیر سازند
____________________________________________________________ ذگر سی و ششم/ در فتح حصار دوکی و به ...... ۲۵۱ ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــملک اسلام شمس الدّین بانگ بر ایشان می زند و می گفت که (( نگر به اسماهِ شما نرسیده است که بزرگانِ صف معرکه گفته اند:
شعر
گاه پرخاش و روز رزم و وغا رخ مگردان و زوبین
زانکه گر در دهان شیر روی نکشندت نگر به روز بسین
شعر [شاعر]
اَلمَوتُ مَحتُرمٌ فَلا تَحفَل بِهِ وَ یَرَی الجِبانُ هَلاکَهُ فِ ی حَربِهِ
مرگ واجب کرده شده، پس باک مدار به او
و می بیند بد دل هلاکت خود را در جنگ کرده خود [۲۲۰]
بدین نوع بع ذکر پیوسته است ملک شمس الدبین چهار روز بر درِ حصار به کار کارزار روزگار برد و فرمان فرمود بود و سوگند عظیم بر زیان رانده که هر که در این چهار شبانه روز از پای حصار باز گردد ومیل خیمه و خرگاه کند و آرزوی منزل و بنپاه برد و از مواقف و مراقب ضرب و حرب و مراصد ثمع و قطع روی به سوی مقام منام و طعام آرد ، اگر که همه فرزند صلبی من بوَد ، به عبرتی به قتلش رسانم که آن سیاست تاریخ عالمیان و روزنامۀ اهل جهاد گردد.
روز پنجم لشکر از جانبین بر منوال گذشته تا شب ب هم در مصاف و لاف و تقدّم و تاخّر و اقبال و ادبار و عزیمت و هریمت بسر برند. و چ.ن شاه سپاه زنگبار بر شاهنشاه رومی غذار منظلفّر گشت و جهات ستّ آفاق چون قلب قالب مردم مُقلب قُلاّب بر نفاق تاریک و مکدّر شد ، ملک شمس الحقّ والدّین حکم فرمود که امشب باید که از اطراف حصار دلاوران تا روز حرب نکنند و کمنداندازانِ جانباز و رسن بازانّ چابکدست روی به جانب برج ها و منظرها آورند.
چون حکم ملک شمس الدّین به سپاه رسید، جمله به یکبار خروش برآورند و از میان و کنار و یمین و یسار چون دریای موّاج در حرکت آمدند و قُرب دو سه هزار مشعله و چراغ در آن لیلة الداج برافروختند، چنانکه از شعاعاتِ انوارِ آن مشاعل جمله حصراوات چون باغ و راغ روشن وو گلشن گشت و به یک حمله لشکر به پای دیوار حصار و درِ دروازه رسیدند و آهنگ کمنداختن و قصد در سوختن کردن. حصاریان نیز رد آن شب پُر فزع _ که چون رستخیز با نهیب و غریو بود -
____________________________________________________________۲۵۲ تاریخ هرات ____________________________________________________________ سنگ ها صدمنی با تیرهای نُه مشتی انداختن گرفتند و از برای ابقاء عِرص و حفظ فرزندان خویشتن، به جنگ و آهنگ مشغول گشتند و هر چند که مرد از آیشان بیشتر به قتل می رسید ، متعوّرتر می گشتند و دست از محاربت کوتاه نمی کردند و پای از [۲۲۱] مقاومت پس نمی کشیدند. بر این گونه از درون و بیرون کشش و کوشش بود .
شعر
حَتٌی تَجَلَّی الصُبحُ وَ جَناتِها کَالماءِ تَلمَعُ مِن خَلالِ الطَعلُبِ
تا روشن شد صبح در کران ها او
همچو آبی که بدرخشد از میان [شنه]*
هنگام صبح صادق را سپاه ملک اسلام شمس الحقّ والدّین درِ حصار را سوخته بودند و دیوار ها را ده جای سوراخ کرده و یک برج را گرفته . چون سندان دانست که حصار را بگرفتند و همین ساعت همه را بع تیغ بی دریغ بخئاهند گشت، بانگ بر مردم حصار زد و گفت (( ای دلاوران نامدار ، ما ار از دست این قوم امان نخواهد بود باری هر یک به خون خود یکی را به قتل رسانیم تا هب نام نیک کشته شده باشیم )). دویست مرد بود از اقارب و مقرّبان او جمله حمله کردن و چندین تن را از نامداران سپاه ملک اسلام شمس الحقّ والدّین مجروح گردانید[ند] عاقبۀ الامر کُنٌا فی عَفلَة مِن هذا بَل کُنا ظالِمین))۱ برآوردند ږ ولشکر منصور ملک شمس االدّین بریشان می خواندند که (( هذا یُمُکُم الَّذی کُنتُم تُو عَدُونَ)). ۲
آن روز تا نماز دیگر ملک شمس لدّین در حصار دوکی مقام کرد و زمرهای را که واجب القتل بوده به قتل رسانید و باقی مردم رعیت را ببخشید و ذیل عفو بر جرایم و ذنُوب ایشان پوشید و از آنجا به فضل واهب الکمالات و السادات ،مع حُصُول المَآرب و المُرادات، مظفّراٌ و منصوراٌ و مبشراٌ و مسروراٌ مراجعت فرمود
____________________________________________________________۱ . قرآن انبیاء/ ۹۷(( وای بر ما که از این حقیقت غافل بودیم ، بلکه ستمگر بودیم)).
۲ . قرآن انبیاء/ ۱۰۳(([و گویند] این همان روزتان است که به شما وعده داده شد شود)).