ذکر صد و سی و پنجم
در فتح حصار تولک بر دست
ملک اسلام غیاث الحقّ والدّین
از جمله فتو حاتی که باری تبارک و تعظّم به لطف بلانهایت و فضل بی غایت خود ملک اسلام غیاث الحقّ والدّین ، خلّدالله و سلطانه [۷۷۰] و اظهر حجّته و برهانه، را کرامت فرمود، فتح قلعۀ تولک است. و سبب آن بود که چون شاهزاده یسور به خراسان آمد به هنگام مراجعت و گاه محاصرۀ شهر هرات بفرمود تا از غلاّت هرات ده هزار خروار گندم به قلعۀ تولک بردند؛چه، قلعۀ تولک حصنی بود بر قلعۀ جبلی که در تندی به ابر پهلو می زد و در محکمی با سدّ سکند برابری می کرد .
شعر[من تاج المآثر]
از بلندی نی برو راه دعاء مستجاب
در حصینی نه درو راه قضاء کردگار
باد گردد مانده گر یابد برو یک راه راه
دید گردد بسته کر باید درو یکبار بار
کوه دربالای او باشد به سان پای مور
دست۲ در پهنای او باشد به سان چشم مار
و ملک فرّخزاد به بیعت شاهزاده یسور درآ»د. ملک اسلام غیاث الحقّ والدّین بدو مکتوب فرستاد که ((از عهد قدیم باز ملوک تولک در فرمان جدّان و پدران مرحوم ما بوده اند و با دوست ایشان طریقۀ دوستی و ولا ورزیده و با عدو نَهجِ مخالفت و بغض مسلوک داشته . می باید که ترک موافقت شاهزاده یسور گیری و در عاقبت کار خود تفکّری کنی .))
شعر[فردوسی]
اگر سرکنی زین فزونی تهی به فرمان گرای به سان رهی
_____________________________________________________________________
۱ . اصل :سی و سیم . ۲ . به قرینه کره در مصرع قبلی باید ((دشت))صحیح باشد!
ذکر صد و سی و پنجم / در فتع حصار تولک بر دست... ۷۶۵
و گرنه به جنگ تو لشکر کشم ز دریا به دریا سپه برکشم
ملک فرّخزاد در جواب نوشت که ((من بنده و مطیع حضرت علیاء فلک سیماری ملک ملوک اسلام ام، اما تریم که به خدمت آیم.))ملک اسلام برجست ((لَعَلَّهُ بَتَذَ کَّرُاَ ویَخشی))۱ روز[ی] چند کار محاصرۀ تولک را در توقف دشات. و چون شاهزاده یسور به تولک رسید فرّخزاد پیش او رفت . شاهزاده یسور در باب او ترتیب و لطف بسیار فرمود و گفت [۷۱۱] ((اگر حق تعالی مرا بر ملک غیاث الحقّ والدّین پیروز گرداند و شهر هرات بر دست من فتح شود اکقر این ولایت را تا حدود جرزوان و وسط غور به تو مفوٌض گردانم.))فرخزاد بواسطۀ آن غرور بکلّ روی از حضرت ملک اسلام غیاث الحقّ والدّین بگرداند.
ملک اسلام بعد از چند روز امیر ابوبکر خلیفه مالانی – که مرد مبارز کار دیده بود- با پانصد تن از کُماه رجال غور و هرات به نحاصرۀ تولک فرستاد و آلتمغاء مبارک نوشت که ((سراج الدّین امیرداد مرد سپاهی فیروزکوه و هرات رود و آزاب را به پای قلعه تولک برد و به مشورت و اتفاق امیر ابوبکر خلیفه با ملک فرخزاد حرب کنند.))
به فرمان او امیر ابوبکر خلیفه و سراج الدّین امیر داد چند روز قلعۀ تولک را در محاصره داشتند و به کرات جنگ پیش برد[ند] و از هر دو طرف مرد بسیار به قتل پیوست. ملک فرخزاد بعد ار آنک با سراج الدّین امیر داد و امیرا ابئبکر خلیفه جنک کرد عازم آن شد که سر به صلح درآرد؛ چه، می دانست که عساکر ۲ منصور ملک اسلام غیاث الحقّ والدّین بهر قلع منیع و حصین که روی آرند بر فتح آن فیروز گردند. در اثناء این عزیمیت امیر غیاث الحقّ والدّین صدرالدّین ازابی که جوانی بود اراسته به انواع هنر و در سواری و تیراندازی مثل و شبه نداشت ؛ از پیش شاهزاده یسور به تولک آمد و یرلیغ و خلعتی که به جهت ملک فرخزاد آورد بود بدو داد و گفت که ((شاهزاده یسور هم درین چند روز با شمر بی حدّ می رسد . و این کرت بر عزیمیت آن است که تا شهر هرات را فتح نکند مراجعت ننماید. مصلحت تو در آن
______________________________________________________________________
۱ . قرآن، طه / ۴۴((باشد پند کیرد یا خشوع و خشیت یابد.))
۲ . متن: عسکر .
۷۶۶ تاریخ هرات
است که پیش ملک اسلام غیاث الحقّ والدّین نروی ؛چه، با تو نیز آن ۱ کند که ملک اسفزار و با فراهیان کرد.))
ملک فرخزاد را از شد آن اندیشه ببرد و چند نوبت دیگر مبان هر دو سپاه محاریت و مقارعت ظاهر شد، و امیر غیاث الدّین آزابی هر ساعت بر منظر درب حصار برآمدی و بر خلاف ((اَیّاکَ وَالحَذَرَمِنَ الهَدَر))از خود [۷۷۲] به تکلٌف تَصَلُّف نمودی و گفتی که ((من آنم که هنگام نبرد شیر شرزه از بییم زخم خنجر من بیهوش و توش گردد و فیل مست از سهم گُرزِ گاوسار من پیجان و بیجان شود.))
شعر [فردوسی]
چو شمشیر هنی ، به جنگ آیدم ز دریا و از کوه ننگ آیدم
به آواز من رعد عرٌنده نیست به بازوی من تیغ برنده نیست
و برین نَسَق خبر از معنی ((اَفَةُ الشَّجاعَةِ الصَّلُّف))۲ خویشتن را می ستود و دمبدم زبان به طعن سپاه منصور ملک اسلام غیاث الحقّ والدّین می گشود.
چون سراج الدّین امبرداد و امیر ابوبکر خلیفه و لشکر کشان دیگر از امیر غیاث الحقّ والدّین آن سخنهای مصاف انگیز لاف آمیز می شنودند، هر یک به آواز بلند در جواب او می گفتند:
سخن [فردوسی]
سخن نرم ران ای جهاندیده مرد میارای بی را به گفتار سرد
نه ت شیر جنگی و ما گوردشت برین گونه بر ما نباید گذشت
فزونی نداری تو چیزی ز من بر گُردیٌ و مردیٌ و نیرویِ تن
ريالالصه ، بد از چند روز شیخ الاسلام خواجه قطب الدّین جامی به تولک رفت و ملک فرخزاد را بر سر صلح و رضا آورد . و چون ملک اسلام غیاث الحقّ والدّین به وقت رفتن به لشکر به پای قلعه تولک نزول فرمود ، ملک فرخزاد شمشیری و ده گز کرباس برداشت و با امیر غیاث الدّین از قلعه فرمود آمد و از سر خشوع و مسکنت تمام پیش ملک اسلام غیاث الحقّ والدّین رفت.
شعر[نظامی]
درآمد درگاه و بوسید خاک دل از دعوی دشمنی کرده پاک
______________________________________________________________________۱ و متن:ازآن . ۲ . حدیث نبوی.متن: التصلف.
ذکر صد و سی و پنجم / در فتح حصار تولک بر دست ... ۷۶۷
و بر ملک اسلام ثنا و دعاء فراوان و مدح و سپاس بی پایان خوانده و گفت:پ
شعر[اسفرنگی]
ای سپاهت را ظفر لشکرکش و نصرت یَزَک
نه یقین بر طول و عرض لشکرت واقف نه شک
[۷۷۳] بسته کرده مرکبت صد پرده بر وری سماک
کرده نعل مرکبت صد رخنه در پشت سَمَک
هر کجا حزی تو ساکن موج فوجی از ملوک
هر کجا عزم تو جنبان، جوش جیشی از ملک
چون رکاب تو کران کردد عنات تو سبک
روز هیچ ا ای سپاهت انجم و میدان فلک
قایل تکبیر فتح از آسمان گوید که هین
القتال ای حیدری ثانی که ((النصرةمعک))
ملک اسلام غیاث الحقّ والدّین به شفاعت شیخ الاسلام خواجه قطب الدّین جامی، ملک فرخزاد را نظر عنایت منظور گردانید و بر خطایاء او اغماض ملکانه فرمود و له جانب امیر غیاث الدّین التفات نکرد . و چون به دولتهانۀ هرات نزول فرمود امیر غیاث الدّین ازابی را با طایفه[ای] که واجب القتل بودند به قتل رسانید و بر مقتضای شرع نبوی مال بی حدّ و غلٌۀ بی حساب بر ملک فرّخزاد ثابت گردانید . ملک رٌخزاد از اداء آن عاجز آمد. املاک و اسباب[ی] که در تصرٌف داشت به ملک اسلام داد. و ملک اسلام بعد از چند روز کوتوالی قلعه تولک را به سراج الدّنین عمر هارون مفوٌض گردانید و امرابوبکر خلیفه را به نواختِ ملکانه مخصوص و محظوظ گرداند.