ذکر صد وبیست و هشتم
در فتع ملک اسلام غیاث الحقّ
والدّین بر ملک ینالتکین و گرفتاری فراهیان
در رجب سنۀ مذکور ملک اسلام غیاث الحقّ والدّین به طالع سعد و اختر فرخنده با سپاهی که هر یک هنگام حرب و ضرب چون رستم زال مادۀ جلادت و باس اند و چون بهرام گور به وقت شر و شور با بسالت و روز ،
شعر[متنبٌی]
هُمُ المُحسِنُونَ الکرَّ فیِ حَومَةِ الوَغی وَ اَحسَنُ مِنهُ کَرُّهُم فیِ المَکارِمِ
ایشان نیکو کنندگان اند مانند حمله کردن را در حربگاه کارزار
و نیکو ترست ازو حمله کردن ایشان در بزرگیها
وَ لَولاَ احتِقارُ الاُسدِ شَبَّمتُها بِهِم وَ لکِنَّها مَعدوُدِهةٌ قِی البَهایِم
و اگر نه چنانکه خوار داشتن شیران بودی تشبیه کردن من آن شیران را به ایشان ولکن آن شیران شورده شده اند در میان چهارپایان[۷۲۷]
شعر[نظامی]
سپاهی به هم کرد چون کوه قاف همه سنگ فرسای و آهن شکاف
سپاهی که دریا و صحرا و کوه شد از نعل اسبان ایشان ستوه
نَبُد شیر درٌنده را جایگاه نه گور زیان داشت بر دشت راه
از شهر هرات ، صینت عن العاعات ، بیرون آمد و عنان عزیمیت بر سمت خطٌۀ اسفزار تاخت. روز دیگر به وقت طلوعآفتاب در یک فرسنگی اسفزار نزول فرمود.
و چون ملک قطب الدّین [را] از وصول رایات همایون ملک اسلام غیاث الحقّ والدّین خیر شد ، مضطرب و سراسیمه گشت و بغادلتنگ و پریشان شد. توٌاب و اعیان سپاه او گفتند که ((ای خداوند، خاطر مجموع دار و قبضی و وَهنی به خود راه مده که ما بندگان به توفیق الله بتارک و تعالی و یُمن دولت تو جان داریم با سپاه ملک اسلام غیاث الحقّ والدّین جنگ خواهیم کرد، و چون مقارعت و محاربت پیش
______________________________________________________________________
۱ . اصل: صد و بیست و ششم
۷۲۶ تاریخ هرات
آید و روز کین خواستن و کمین ساختن ، چهره نماید و اوان جانبازی و چاره سازی شود.
شعر[سیف اسفرنگی]
اندران روز که در خشم سر اندازان کوه
چون سراب از مدد حمله نماید بی جای
چشمۀ تیغ ز رخسار سواران تابد
همچو در آینۀ آب روان کاهربای
از غبار سپه و عکس رخ کشته کند
در هوا میغ اجل کهگل خورشید اندای
تیر در خانۀ دیده چه بوَد؟ مردم جوی
گُرز در هاون کله چه بوَد؟ سوداسای [۷۲۸]
چون حیدر خشم آلود و چون سپهر دوداندود و چون یَم بُر موج و چون مُزن سر بر اوج، پیش رویم و از سپاه مخالف چندانی ر به زخم تیغ هندی در خاک و خون غلطانیم که در هر گامی از اجساد کشتگان جَبَلی پبدا گردد و در هر قدمی از دماءِ پُولادن درابی ظهر شود.))
ملک قطب الدّین به تَصَلُّف آن جماعت نیرومند و خوشدل گشت و ساکنان حصار را بر حرب تحریص گردانید و گفت ((ملک ینالتکین هم درین دو روز به ما خواهد پیوست و چون سپاه او پیدا شود ، جمله باتّفاق و یکدل ازین حصار با تیغهای کشیده و رایات برافراشته بیرون رویم . از آن جانب ملک ینالتکین و از این طرف ما این لشکر را دستبردی نماییم که تا نفخ صور و هنگام نشور از آن بازگویند.)) و د آن روز ملک اسلام غیاث الحقّ والدّین را بگویید که این چه فتنه است که برانگیخته ای و این چه آشوب است که ظاهر گردانیده ای ؟ در خون جان چندین هزار مسلمان مشو و بر موجب ((اَلفِکرُ رایِدُ العَقلِ) در خاتمت کار خود تفکٌری کن و به دیدۀ سر و بینش در سپاه منصور من که چون عدد رمال بی حساب است و چون شمار ذرٌات بی پایان و چون قطرات امطار بی اندازه ، نظری کن .
شعرپ
یکی لشکرست این چو مور و ملخ تو با پیل و با پیلبانان مَچَخ
ذکر صد و بیست و هشتم/ در فتح ملک اسلام غیاث الحقّ .... ۷۲۷
نوّاب ملک اسلام غیاث الحقّ والدّین به پای حصار آمدند و سخن ملک اسلام به ملک قطب الدّین [رساندند. او ] در جواب گفت که ((بنده و منقاد ملک اسلام ام ، امٌّا خایفم و عقل من به هیچ وجه رخصت آنک به خدمت [۷۲۹] ملک اسلام آیم، نمی دهد.)) چون نوّاب به سمع اشرف ملک رساندند که ملک قطب الدّین به نصیحت ما به هیچ نوع سر طاعت و خدمتکاری بر خط انقیاد و فرمانیرداری امر اعلی اسلام نخواهد نهاد ، ملک اسلام بفرمود تا ادوات و آلات حصارگیری چون عرّاده و خرک و نردبان و کلنگ و بیل و تبر و تیشه گرد کنند و لشکر منصور عدّت و ساز نبرد را مرتٌب گردانیده، فردا
شعر[نظامی]
چو خورشید روشن برآرد کلاه پَدیدار گردد سپید از سیاه
از جوانب حصار صف برکشند.
و از آن جانب ملک ینالتکین با ده هزار مرد فراهی هم در آن روز که ملک اسلام غیاث الحقّ والدّین به اسفزار آمد و به درّه رسید و از درٌه به شب بتعجیل تمام بر آن عزیمت که به وقت ظهور صبح مفاجا به پای حصار رود و بر سپاه منصور ملک اسلام غیاث الحقّ والدّین شبخون برد.
و راوی چنین گفت لشکر او به شتاب چون باد پٌران و سحاب ربیع تا هنگام طلوع آفتاب در قطع مسافت راه جندانکه امکان داشت سعی نمودند، به شهر نرسیدند. در صحرای شاکان۱ نزول کردند. ملک ینالتکین سواری[ی] چند را گفت ((بروید و ما را از شهر و سپاه خبری آرید .))آن سواران دو پیاده را از شهر اسفزار بگرفتند و پیش ملک ینالتکین آورد[ند] و ملک ینالتکین به تخویف تمام از ایشان تحقیق احوال کرد. گفتند ((که اینک ملک اسلام غیاث الحقّ والدّین با لشکر بی حساب از مغول و تاژیک در یکک فرسنگی شهر معسکر ساخته است و رایات همایون برافراخته .))ملک ینالتکین چون آن خبر بشنود مُتَحَزَّن و مُتَعَمَّج شد و آثار رُعب و جُبن بر قالب قلب او کار [۷۳۰] کرد. عزیمت هزیمت مصمٌم گردانید و معنی ((اَلفِرارُ فی وَقتِهِ ظَفَرٌ))بر خود خواند و بر دقیقۀ
______________________________________________________________________۱ صحرای شاکان:محلّی است در یک فرسخی اسفزار.
۷۲۸ تاریخ هرات
شعر
به جنگ ار چه رفتن به بهروزی است گریزش به هنگام پیروزی است
واقف گشت. در حال با چند سوار از اکابر فراه روی به گریز و پشت به هزیمت آورد و هر چند که وُجُوه سپاه و اشراف فراه گفتند که ((ای خداوند ، سپاهی ندیده و حربی نکرده و زخمی نخورده دل ۱ بر انهزام منه و لباس سعارِ استیفاز ۲ مپوش
شعر[نؤلّف]
نه آنی که گفتی که گاه نبرد برآرم ز گردون گردنده گرد
به نیروی باهوی و زور دوس دست ز تن بگسلانم سر فیل مست
به شمشیر ببرافکن روش چهر بدرّم جگرگاه شیر سپهر
و صیتِ جهان پیمان نامداری و آوازۀ عالمگیر شهریاری خود را بر باد مده، و از ذروهّ۳ ابطالِ رجالِ فرخنده حال به حضیضِ منازلِ جُبناء و اراذل مَیَلان منمای و بر سرَّ
شعر [وطواط]
اَذا رُمتَ البسَ العَلی فَادَّرع لَبُوسَ التَجَلُّدِ یَومَ الجِلادِ
چون می طلبی تو پوشیدن بلندی را، پس زره کن
جامها جلدی گردن را در روز شمشیر زدن با هم
واقف شو و از برای ابقاءِ نام نیک آباء کرام و اجداد عظام خود را پیش زخم سهام مسمومۀ بلایا، بی کینه را هدف ساز .
شعر [کمال]
کسی به گردن مثصود دست حلقه کند که پیش تیر بلاها سپر تواند بود
به آرزو و هوس برنیاید این معنی به زخم خنجر و تیر و تبر تواند بود[۷۳۱]
و بک زمانی ثابت قدم باش تا ما بندگان به یُمن دولت ساعت افزون ملکی خداوندی و فرّ غرّه میمون ملکی مخدومی ، به مقالی روی به قتال آریم که از هیبت و صدمت آن اجزاءِ افلاک چون ذرایر خاک از هم رو ریزد و از التهاب و اشتعال نَیَرانِ او هیاکل کواکب ثواقب یگدازد. ای ملک! پاه جنگ و اهنگ است نه هنگام گریز و پرهیز ، و زمان تاختن و سرافراختن است مه اوان گریختن و آبروی ریختن.))
______________________________________________________________________
۱ . اصل : دل بر دل . ۲ . اصل : استیفار. ۳ . متن: زروه.
شعر[لواحد من الشعرا]
روز جنگ است، جنگ باید کرد کوشش نام و ننگ باید کرد
وقت جوشش شتاب باید جست گاه کوشش درنگ باید کرد
شکم ماه و پشت ماهی را ز اشک شمشیر رنگ باید کرد
دست پیکار روز کوشش و کار در دهان نهنگ باید کرد
از نمِ خون زمینِ معرکه را همچو پشت پلنگ باید کرد
گوش افلاک را ز نالۀ کوس پُر غریو و غزنگ باید کرد
ملک ینالتکین گفت که ((ای اصحاب، وقت اطناب سخن نیست . همین ساعت ملک اسلام غیاث الحقّ والدّین با سپاهی بس انبوه از جوانب دشت و کوه خواهد رسید
شعر [فردوسی]
شما هر کس چارۀ جان کنید خرد را برین کار درمان کنید
مصلحت من در انصراف و ایاب است نه در تَلَبُّث و مطاولت؛چه
شعر[خالدی ]
شدن پیش جنگی کسی کز تو پیش بَود مرگ جستن به دلخواه خویش
رآی من بر آن مقرّر ست و اندیشه من در آن مُخَمَّر که طریق تَقابُل ئ تَقاتُل و نَهج تَخاصُم ئ تناصُل را مسدود گرداینده، پیش از آنگ همّی و غمِی به اتباع و اشیاع من ملصق گردد، بروم .)) این گفت و بانگ بر [۷۳۲] مرکب زد و با پانصد سوار از راه بیاباین متوجّه فراه شد، که در صفت او چنین گفته اند:
شهر[مُتَنبٌی]
مَهالِکُ لَم یَصحَب بِهااذٌَئبُ نَفسَهُ وَلا حَمَّلَت فیهااغُرابَ قَوادِمُةً
و از سپاه او قرب چهار هزار مرد جنگی بماند.
در اثنای این حالت بر رآی اعلی ملک اسلام غیاث الحقّ والدّین عرضه داشتند که ملک ینالتکین با ده هزار مرد نامدار از پیاده و سوار صحرای شاکان است و اکشب به مدد ملک قطی الدّین به شهر اسفزار خواهد آمد. ملک اسلام غیاث الحقّ والدّین برفور پسر خود مخدوم زاده شمس الحقّ والدّین را به اسم مقدّمه با هزار سوار جنگی به حرب ملک ینالتکین فرستاد و بعد از ساعتی خود با هزار سوار در عقب ملک زادۀ اعظم بر سبیل رکضت براند. و چون نزدیک لشکرگاه ملک ینالتکین رسید بفرمود تا اریات همایون برافراشتند و کوسهای حربی فرو کوفت [ند]
۷۳۰ تاریخ هرات
((فَرَتَّبَ الجُیُوشَ کَثَهلانَ وَ مَیمَنَةً کَرَضوَی وَ مَیسَرَةً کابان))۱
چون سپاه فراه آنچ از ملک ینالتکین شنوده بودند به اضعاف آن مشاهده کردند و برهان ((لَیسَ الخَبَرُ کَالمُعایَنَةِ))۲ بر ایشان کشف شد، جمله یکدل صف برکشیدند و جز حرب کردن چاره ای ندید[ند] . چون از جانبین صفوف به هم پیوسته کشت و رکاب مبارزان درهم بسته شد و صرصر حدثان در تَنَسبُّم آمد و اسنان سنان در تبسٌم و لب اجال در چهرۀ آمال خنذیدن گرفت و طُیُور ارواح از فقص اشباح بریدن، به یکبار هر دو کرده بی محابا و تحاشی طریق تقاتل و تقابل را پیش گرفتند.
شعر[فردوسی]
سپه یکسره نعره برداشتند سنانها به ابر اندر افراشتند
ز گرد سپه روشنایی نماند ز خورشید شب را جلائی نماند
ز تیر و ز پیکان هوا تیره گشت همی آفتاب انداران خبره گشت[۷۳۳]
درخشیدن تیغ الماس گون شده لعل اهار داده به خون
پُر از نالۀ کوس شد گوش۳ میغ پُر از آب شنگرف شد جای تبغ
هوا گفتی از نیزه چون پیش ه شد خور از گرد اسبان پر اندیشه شد
زکر سپه کوه شد نابدید کس از خاک گفتی زمین را ندید
تو گفتی زمین روی زنگی شدست ستاره دل فیل جنگی شدست
فراهیان چون تو اتر حملات و ترادف صدمات دلیران غوری و مبارزان هروی و کماة نکودری بدیدند، از دشت برگشتند و سه طایفه شد[ند] . ملک اسلام غیاث الحقّ والدّین حکم فرمود که لشکر منصور ما باید که یکسر از جوانب جبال درآیند . ملکزادۀ اعظم شمس الحقّ والدّین حکم فرمود که لشکر منصور ما باید که یکسر از جوانب جبال درآیند. ملکزادۀ اعظم شمس الحقّ والدّین کمر مجاهدت دربست و شمشیر مقاتلت برکشید و بر شاهق جنان جبلی با چند مرد سپاهی یا چندان لشکر فراهی مُقام ساخت و بانک بر فراهیان زد و گقت ((منم نور دیدۀ کُرَتشاه و سرور سینۀ سنجر.
شعر[متنبّی]
اَنَا ابنُ الٌقاءِ، اَنَا ابنُ السَّخاءِ اَنَا ابنُ الضِّرابِ ، اَنَا ابنُ الطَّعانِ
______________________________________________________________________
۱ . از کلمات قصار عتبی . ۲ . حدیث نبوی. ۳ . متن :کوس.
ذکر صد وبیت و هشتم/ درفتع ملک اسلم غیاث الحقّ.... ۷۳۱
من پسر دیدار کردنم در حرب ، من پسر جوانمردی ام
من پسر۱ شمشیر زدنم، من پسر ۱ نیزه زدنم
طَوِیلُ النِجادِ، طَوِیلُ العِمادِ طَویلُ القَناةِ طَوِیلُ الاٌسانِ
دراز دوال شمشیرم، دراز ستونهای خیمه ام
دراز نیم نیزه ها ام ، دراز آهن سرنیزه ام
ای جماعتِ خون گرفته از سجستانی و فراهی و درٌه ای و قلعه گاهی! دست از جنگ کوتاه کنید و پای از مقاومت پس کشید و فریاد اَلاَمان الامان برآرید، والاّ همه برین کوه و پشته کشته و سرگشته خواهید[۷۳۴] شد.))
فراهیان چون دانستند که ملک زاده اعظم شمس الحقّ والدّین با لشکر بر آن جبل شاهق از برای تدمیر و تقلیع ایشان مِنطَقۀ بأس و شجاعت بر میان طاعت و استطاعت بسته است و خنجر مبادرت و ممارات برآورده، به یکبار در خروش آمدند و دست به تیرزدن و سنگ انداختن برآورد[ند] و ملک اسلام غیاث الحقّ والدّین بانگ بر کُماة غوری و شچعان هروی زد که ((پیش روید و این گروه عادی نزادِ۱ دیو اصلي عفریت کردار را دریمان آرید))غوریان و هرویان و نِکودریان پیاده کشتند و بسرعت چون آب آتش بر اطراف کوه بر آمد[ند] . و ملک زادۀ اعظم هر ساعت به زخم تیغ آبدار آتش نشان و باد گرزِ گاوسار مغزکاو[و] خاک معرکه را با خون پُردلانِ جانباز آمیخت.
شعر[عمعق]
چندان بریخت خون عدو خنجرش که گشن
اجزاءِ کوه و دشت همه لعل و ارغوان
چون فراهیان از درٌه تا دو فرسنگی اسفزار بتعجیل تمام رانده بودند و روز دیگر تا غروب آفتاب حرب کرده تشنگی بر ایشان غالب گشت ، دو گروه شدند. یک گروه سلاحها بینداختند و در پیش ملک اسلام غیاث الحقّ والدّین جباه بر خاک خواری مالیدن[ند] . و گت[ند]:
______________________________________________________________________۱ . منسوب به قوم عاد.
۷۳۲ تارخ هرات
شعر[مجد همگر]
شاها! به ذات پاک خدای[ی] که حکمتش
بر درگه تو رایت شاهی فراشته ست
وز بهر حفظ بیضۀ اسلام و ضبط ملک
ذات ترا به داد و دِهِش برگماشته ست
تقٌاش صنع او به سر کلک ((کُن فَکان))
نُه طاق ا به کوکب زرٌین نگاشته ست
[۷۳۵] ((ما بندگانِ عاصیِ سرگشته را به جان امان ده و به کَرَمِ جبلّی قلم عفو و غفران بر جریدۀ جرم و عصیان ماکش.))و گروه دیگر به باد اغراء شیطان لعین آتش کین درخود زده بودند و هر چند که اکابر زمرۀ غور و اشراف حزب هرات گفتند که ((ای قوم بی باک، پیش از آنکه همه به زخم تیغ بی دریغ کشته شوید، دست از حرب کوتاه کنید تا ملک اسلام غیاث الحقّ والدّین بر حسب ((اَلکَریمُ اِذا قَدَرَ عَفَی ))۱ گناه شما را ببخشد.))فراهیان بدان اقوال التفات نکردند و هر چند که از ایشان مرد پیش تر کشته می شد، پیشتر م رفتند؛ برین گونه که از طرفین مبان عسکرین و کوشش و خونریزش و آویزش بود تا آن هنگام
شعر[فردوسی]
که خوورشید تابنده شد ناپدید شب تیره بر چرخ لشکر کشیده
ملک اسلام غیاث الحقّ والدّین به پیرامُن آن کوه با تمامت سپاه فرود مد و ممٌر عقبات و هضبات را چنان بگرفت که مروی را مجال درآمدن نبوی و ماری را امکان بیرون شدن، نی. فراهیان نیز مداخل و مخارج کوه را در حفظ درآوردند ، و آن شب تا روز گرسنه و تشنه و حیران بر آن جبل رفبع و قُلّۀ منیع بسر برد[ند] . و آن شب بر ایشان شبی گذشت که گفتی مگر روز قیمات سات و یا شام بازپسین. قُرب هزار تن در آن شب از رؤوس قلل جبال و طُرُقِ عقبات ، پنج گان و ده گان بسلامت بیرون رفتند.
شعر [فردوسی ]
برفتند بیدل گروها گروه پراکنده در دشت[و] وادیٌ [و] کوه
______________________________________________________________________۱ . حدیث نبوی.
ذکر صد وبیست و هشتم/ در فتح ملک اسلام غیاث الحقٌ... ۷۳۳
آن شب برین نوع که ذکر رفت فراهیان بر سر کوه بسر بردند. روز دیگر
شعر [فرٌخی]
چون خسروِ زرٌین سپر سر بر زد از چرخِ فلک
شد چهرِ دهرِ دیوگون برسانت روی ملک
[۷۳۶] ملک اسلام غیاث الحقّ والدّین به عون ایزد بخشندۀ دادگرِ جان آفرین بر فرهیان ظفر یافت و قُرب دوهزار تن را بگرفت و مراکب پیش مار و اسلحۀ بی حدٌ و ثیاب بی عدٌ در دست سپاه منصور ملک اسلام غیاث الحقّ والدّین افتاد. دو تن را از آن فراهیان، ملک اسلام به فراه فرستاد تا به سم ملک ینالتکین رسانند که به چه صفت سپاه او مخذول و گرفتار شد. بعد از آن فرمان فرمود تا فردا بامدادان فراهیان را گردن بسته و سر و پا برهنه، چون اساری خیبر، به پای حصار اسفزار برند تا ملک قطب الدّین به دیدۀ تفکٌر در جال حالِ بازوال ایشان نظری کند و از ملک ینالتکین و سپاه او پیش [ازین] مفاخره نکند.۱
______________________________________________________________________۱ . معین الدّین زمچی اسفزاری پس از بیان پیروزی ملک غیاثالدین کرت بر فراهیان و اعزام اسرا با آن حال نکبت بار به حصار اسفزار ، این دوبیت را از پوربهاء اسفزار قید کرده است:
شاها دگر به پشتی سستان سیستان آهنگ جنگ لشکر ایرانیان مکن
ریش و بروت پیش نیند اهل سیستان زینهار تکیه بر نمد و ریسمان مکن
روضات الجنات، ج۱ ،ص۴۹۹