ذکر صد و نهم
در فرستادن ملک اسلام غیاث الحق
والدپین مولانا صدرالدپین را به قضاء ممالک هرات
چون خسرو و سیٌارگانِ چنگ در حَبل فرهنگ زد و از تابخانۀ ربیعی به یادخانۀ صیفی نقل کرد و پَرَستارانِ صبا از چهار گوشۀ عالم به باد بیزن صبو حب مروحه داری آغاز کردند و کلابیان بساتین حیاض ریاض را به زلال نسیم مالامال گردانیدند،
شهر [خاقانی]
مهرست با زرٌین صدف خرچنگ را یار آمده
خرچنگ با پرواز تف پروانه ای ناز آمده
بیمار بوده جرم خور، سرطانش داده زیب و فر
معجون سرطانی نگر، داوری بیمار آمد
آن کعبۀ محرم نشان ، وان زمزم آتش فشان
در کاخ مه دامن کشان ، یک مه به پرواز آمده
درین فصل منبع فضل، مولانا صدرالحقٌ والدّین قاضی ، به حکم ملک اسلام غیاث الحق والدٌین به حکومت قضاء ممالک هرات به هرات آمد. و سبب آن بود که چون مالک اسلام غیاث الحٌق والدّین از قلعۀ محروسۀ [۶۱۰] خَیسار به مبارکی به دولتخانۀ هرات آمده نزول فرمود، قضاء شهر هرات به مولانا معظّم صدرالحقٌ والدّین مفوّض گردانید. و در آن وقت قاضی هرات امیر علی نصرت بود. مولا[نا] ء معظم به کرم غزیزی و حُسن خلق امیر علی را معزول نکرد چون مولا[نا]ء معظم صدرالحقّ والدّین به عراق رفت، ائمٌه و مسایخ و اکابر و اعیان خظّۀ محروسۀ هرات است. از عم عاریست و در امور شرعیه بخلاف احکام شرع مصطفوی شروع می نمایم.)) و آن محضر را به عراق فرستادند. چون صواحب
______________________________________________________________________۱ . اصل: صد و هفتم
____________________________________________________________۶۱۸ تاریخ هرات ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
عظام و مدبٌران ملک بر مضمون آن محضر مطلع گشتند، به خدمت اولجایتو سلطان عرض کردند. چون اولجایتو سلطان با ملک اسلام غیاث الحق والدّین بر سر عنایت و رعایت آمده بود – چنانک ذکر آن به تقریر خواهد پیوست- فرمود که ((ملک اسلام غیاث الحق والدّین هر کس را که تعیین کرده اند منصب قضاء هرات را بدو ارزانی دارید )) ملک اسلام غیلاث الحق والدّین در تقلٌد آن معنی مولاناء معظم صدرالحقٌ والدّنی را مشارالیه گردانید.
بعد از آن ، روز دیگر حکم بزلیغ اولجایتو سلطان به نفاذ پیوست که قاضی ممالک هرات مولاناء معظم صدرالحق والدّین باشد و بر امضاء آن امثلۀ صواحب دین به کتابت پیوست برین نسق که ((برأی عالم آرای ارباب ادیان و ملل و اذهان نورافشان اصحاب علم و عمل محقق و مُبَرهن دلی است در هر ذزٌه از ذرایر سرّیست و در هر نقطه ای از صنایع لطفی . تا دیدۀ هر دلی که بهب کُحل تأثیر و تسدید مُکَحَّل بوَد و بستان هر سینه که نور معرفت حضرت ربوبیٌت انور و شمع عقل هر خردمند که به لطف الهی و احسام پادشاهی منٌور در آیات و بینٌات او نظر کند در هر ذرٌه بیانی بیند و در هر بیانی نشانی مشاهده کند و به حقیقت بداند[۶۱۱] که از جمله پیرایه ها که صور سریت را بیاراید بعد از حلیۀ ایمان و حُلٌۀ اسلام بر مقتضای ((وَلعِلمُ اَحسَنُ حَلبَةٍ وَالعَقلُ اَفضَلُ عَنیَهٍ))۱ هیچ پیرایه آن رتبت و عزٌت و آن حرمت و آن منقبت ندارد که پیرانۀ علم، و خداوند جَلَّت قُدرَتُهُ وَ عَلَت کَلِمَتُه هر که را که بدین حبله مخصوص کرد نام او را در سورة مجد بر لوح شرف قبت گردانید و ذات شریف او را در مقام شهادت با هادیان سُبُل و جمع رُسُل، صلوات الله علیهم اجمعین، جمع آورد؛ قوله تعالی ((شَهِدَ اللهُ اَنَّهُ الا اِله اِلاّ هُوَ وَ المَلائِکَةُ وَ اُو لُواللعِلم))۲ و نسد کائنات و مفخر موجودات، علیه افضل الصلوات التامات، علماءِ امت خود را با انبیاء گذشته در رسوم درجه دعوت این تشریف فرموده است که((عُلَماءُ اُمٌَتی کَاَنبِیاءِ بَنی اِسرائیل))۳ هر که از وطن و مألوف و مسکن معمور خود قدم در ره تعۀٌم نهد سُکٌان ملاء اعلی را فرمان رسد تا قوادم خود را در شاهرا او بسط کنند و نعلین
______________________________________________________________________۱ . از امثال سائرۀ عرب.
۲ . قرآن، اَل عمران./ ۱۸ ((خداوند در دادگری استوار است و فرشتگان و عالمان [راستین]
۳ . حدیث نبوی.
____________________________________________________________ذکر صد و نهم / در فرستادن ملک اسلام غیاث الحق... ۶۱۹ ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
قصد صدق او را ازخوافی خود فرش سازند ؛ قول علیه السلام ((اِنَّ المَلائِکَةَ اتَضَعُ اَجنِحَتَها لِطالِبِ العِلم بِضاً بِما یِصنَعَ.))۱ و این درجات کسی را به حاصل آید که غرٌۀ جوانی و عنفوان زندگانی را در تحصیل علوم و تذکار روز و تکرار شب و تقوی و عفٌت و روع بسر برده باشد و در استفادت از شُیُوخ اسلام و کبار ائمه مَستَغرَق گردانیده و سَکَن و وطن بر ساحل۲ بحر فضل و محققٌان دین ساخته و از برای مُرَر فواید و عُرر فواید به تحمٌل بار تَلَمُّذ و میثاق تَعَلُّم غوص کرده ((و امروز کسی که به حلیۀ علم مُحَلّی است و به لباس فضل و روع آراسته، مولانا معظم، همان مکرٌم، صدرالحٌق والدّین مولانا اعظم اعلم ملک الزٌهاد و المتقین، فخرالملّۀ والدّین خیساری است که بدین صفات حمیده موصوف و بدین آثار پسندیده معروف است و احاطت [۶۱۲] او به علوم اسلام تبخٌر در معرفت شرایع و احکام به درجه ایست که ابناء روزگار از بحار خصایص او مغترف اند و به فضل سَبَق مزیٌت تثدٌم او معترف . بنابراین مقدٌمات ، منصب قضاء خطٌۀ محروسۀ هرات را با ولایات او چون فوشنج و کوسویه و آزاب و تولک و هرات رود و فیروزکوه و غرجستان و جرزوان و اقزار و دره و قلعه گاه و فراه غور و گرمسیر تا حدٌ سند بدو مفوٌض کرده آمد و این مهم بزرگ را که از معظلمات شرع سیٌدالمرسلین است به صدق امانت و صیانت و حسن هدایت و کیاست او باز بسته شد و فرموده آمده تا این مهم را نیٌت صافی و عقیدت و عزیمت صادق تقلٌد کند و بر مقتضای ((اِنَّ اگرمَکُم عِندَالله اَتقکُم.))۳ ورع و تقوی را که بهترین زادی و نیکوترین عنادیست ، شعار و دثار روز گار خود سازد.
شعر[ابوالفتح بستی]۴
______________________________________________________________________۱ حدیث نبوی. ۲ . اصل:ساحر.
۳ . قرآن ، حجرات / ۱۳((بی گمان گرامی ترین شما در نزد خداوند پرهیزگار ترین شماست.))
۴ . بستی : ابولفتح علیٌ بن محمّد کاتب البستی شاعر المشهور . از شهرا و نوسیندگان نامدار خراسان بوده و در زمان سلطنت محمود غزنوی می زیسته است. او ذواللسانین بوده و در هر دو زبان فارسی و عربی شعر سروده و مخصوصاً در صنعت بدیع ((تجنیس))مهارت خاصی داشته است . وفات وی را این خلکان ( وفیات الا عیان ، ۱، ص ۱۸۴) در سال ۴۰۰ یا ۴۰۱ نوشته استږ مبالغی از ترجمه حال وی در یتیمة الدهر ثعالبی و تذکرۀ دولتشاه سمرقندی ذکر شده است
____________________________________________________________۶۲۰ تاریخ هرات ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
مَن یَتَّقِ اللهَ یُحمَدُ فیِ عَواقِبِهِ وَیَکفِهِ شَرَّ مَن عَزُّوا وَ مَن هانُوا
هرکه بترسد از خدای عزٌوجٌل ستوده شود در آخر های کار خود و کفایت کند ازو بدی آن کسانی که عزیز می شوند و آن کسانی که خوار می شوند و در سرٌ و علائیه اعتصام به حَبل متین دین مبین کند و ایّام و اوقات خود را بر معرفت حقایق معانی سبع المثانی و کشف دقایق تنزیل آسمانی مقصور و موقوف دادر؛ چه، هر که به آیات آن تَمَسُّک کند و در مبانی و معانی آن تفکٌر و تدبٌر به جای آرد، به اجماع- که فریب کتاب ربّ الارباب است و سنٌت سنیۀ – صرف کرده اند و حدیث ((اَصحابی کَالنُجُوم بِاَیٌهِم اِقتَدَیتُم اِهتَدَیتُم))۱ نصب العین ضمیر خود سازد و شاهراه حکومت را به خښطښوات معدلت مسلوک دارد و در استماع شهادت [۶۱۳] احتیاط نماید و در حفظ تدکار و اموال اینام مجدٌ مجتهد باشد و مساهلت و محابا درین معنی مخصوصاً و در همه معانی عموماً به یکسو نهد و در قطع خصومات و امضاء حکومات فتوی مفتیان مصیب را دستور اعمال خود سازد و نوّاب و گماشتگان خود را از اخذ و قبول رشی و از میل و مداهنت اجتناب کلی فرماید. ((سبیل ائمٌه و سادات و معارف و اصحاب مناصب و عموم رعایا و کافٌۀ برایای خطٌ معمورۀ هرات، حمیت عن الآفلت و الهاهات، ان است که در توقیر و احتشام ولاناء معظم صدرالحق والدّین ، زیدٌت فضایله، اجتهاد هر چه تمامتر به جای آرند و در رعایت جانب او هیچ دقیقه از دقایق مطاوعت و مظاهرت فرو نگذارند و منصب قضا و خطابت و امامت و احتساب و شیخ الاسلامی و تصرٌف منابر و مساحد و مدارس و خانقاهات و تولیت اوقاف و سبیلات و آنچه از لوازم وعوارض منصب قضا باشد بدو مفوّض دانند و او را در استخلاف و سبیلات و آنچه از لوازم و عوارض منصب قضایا باشد بدون مفوٌض دانند و او را در استخلاف و استنابت ملطق العنان شناسند و در کلّ امور شرعی رجوع بدو و نوٌاب او کنند و احکام او را مطاوعت و افعال او را متابعت نمایند و در خطٌه هرات و ولایات او هر قاضی [ی] که یرلیغ و آلتمغای و مثالی داشته باشد ، به مولاناء معظم صدرالحق ______________________________________________________________________۱ . به اعتقاد برادران اهل سنٌت حدیث نبوی.
____________________________________________________________ذکر صد ونهم / در فرستادن ملک اسلام غیاث الحق....... ۶۲۱ ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
والدّین تسلم کند، بدین جمله بروند و حکم یرلیغ جهانگشای پادشاه عادل و امثلۀ عالیه را به جان تلفّقی نمایند تا به احماد پیوندند، ان شاءالله وحده.))
و ملک اسلام غیاث الحق والدّین نیز بر امضاء این یرلیغ و آلتمغا مثال عالی نوشت و مولاناء معظم صدرالحق والدّین را به هرات فرستاد.
چون مولانا معظم به هرات رسید،روز جمعه در مسجد جامع احکام پاشداه و امرا و صواحب بخواند و امیر محمّد بن علی نصرت را معزول کرد و یرلیغ و امثله ای که در دست داشت ازو بستاند و قضاء شهر [۶۱۴] هرات را در تصّرف آورد و ابواب انصاف و انتصاف بر موجب شرع مصطفوی گشاده داشت، و رسوم دین احمدی را به حُسن خلق و اعتقاد مبین مجدٌد گردانید ، و در تقویت و تربیت اهل علم و تقویت معائنت هر چه تمامتر فرمود ، و در قلع و قمع فَسَقه و فَجَره اجتهاد بلیغ به جای آورد تا بکلّی معالم سُرُور و فُجُور محو شئ، و اَعلام علوم دینی در اهتزاز آمده و امور شرعیه رونق تمام گرفت.