ذکر چهل و سیّم
در گریختن ملک تاج الدّین
کُرد از بیش ملک شمس الدّین
چون شهور سنۀ تسع و خمسین و ستّمائه [=۶۵۹] در آمد، درین سال ملک تاج الدّین کُرد با ملک اسلام شمس الدّین تخلف کرد. و سبب آن بود که چون پهلوان محمّد نهی، میرانشاه و سالار کُرد را به قتل رساند به تکناباد آمد که ملک اسلام شمس الحقّ والدّین در تکناباد بود. روزی پهلوان محمد نهی روی به یاران خود کرد و گفت « ای اصحاب، بحمدالله تعالی که از هیچ جای کسی به حرب ما نمی آید و ما را خصمی و معاندی نماند و سر سروران و گردنکشان بر خط متابعت ما نهاده شد و رقاب جبّاران مِدْلک و مسخّر اوامر و نواهی ما گشت. بعد از این می باید که خوشدل و مجموع خاطر باشید و هر روزی را که به جنگ و آهنگ سپری گردانیده اید، یک سال به طرب و عشرت بسر برید».
روز دیگر این حکایت را به سمع ملک شمس الدّین رساندند. ملک به واسطۀ این سخن از پهلوان محمّد نهی در خشم شد. بر سر جمع گفت که پهلوان محمّد نهی را از من بگوئید که با آن شیر دلیر [چه] کردی؟ یعنی ملک تاج الدّین کُرد بر جای باشد. زنهار که آب خوش نخورید و به هیچ نوع ایمن مباشید».
جوانی بود او را علیشاه گفتندی؛ از ملازمان ملک شمس الدّین . او را با ملک تاج الدّین کُرد دوستی تمام بود. روز دیگر پیش ملک تاج الدّین کُرد رفت و آنچه از ملک شمس الدّین شنوده بود با او بگفت. ملک تاج الدّین از آن [۲۶۵] حکایت اندیشه مند شد و دانست که عاقبت ملک شمس الدّین او را نیز۱ به قتل رساند. معنی، مصراع:
«گریزِ به هنگام را، کار دان»
بر خود خواند. چون شب سیاه پوش چهرۀ خود را چون نامۀ افعال عاصیان به عالمیان نمود و خسرو انجم۲ از ایوان سیمابی به افق غربی خرامید و عارض
۱.متن: ملک شمس الدین نیز او را. ۲.متن: انجام.
جهان فروز روز در نقاب تیرگی متواری ماند، پای بر پُشت بادبائی آورد که در وقت تاختن با باد صَرْ صَرْ مقابلی کردی و هنگام حمله با غضنفر پهلو زدی.
شعر[ابو العلاء]
مِنَ الْجِیاادِ اللّوٰاتِی کانَ عَوَّدَهٰا بَنُو الْفُصَصْصِ لِقٰاءَ الطَّعْنِ بِالثُّغَرِ
از اسپان نیکروی آن اسپان که بود عادت داده ایشان را
بسران فصیص دیدار کردن نیزه زدن را به کوه های سینه
با پنجاه سوار دلاور کُردی، شیر حملۀ فیل توان، رزم خوی جنگجوی، نبرد بهمن کین.
شعر[معین]
همه در رزم چون رستم دلیر و سرکش و سر بر
هممه در بزم چون حاتم جواد و زرده و محسن
از تکناباد بیرون [آمد]* و روی به طرف شطّ اموی نهاد و در آن شب مدلهم مسالکی با مهالکی را قطع کرد که از مخافت و وحشت آن شیر شرزۀ مُجْتَنِب و پلنگ بر آهنگ مُحْتَرِز بودی.[۲۶۶]
شعر[ابو العلاء]
وَ مِنْغَلَل تَحِیْدُ الرَّیْحُ عَنْهُ مَخٰافَةَ اَنْ یُمَزِّ قُهٰا الْقَتٰادُ
و چند بیشه که می خسبد باد ازو
از ترس آنک پاره کند او را خار
لَوْ اَنْ بَیٰاضَ عَیْنِ الْمَرءِ صُبْحٌ هُنٰالِکَ مٰا اَضٰاءَ بِهِ السَّوٰادُ
اگر بدرستی که سفیدی چشم مرد صبح بودی
آنجا روشن نشدی بدو سیاهی
یک ماه در راه بسر برد. بعد از یک ماه به لشکر گاه شاهزاده برکه خان۱ رسید. برکه خان در آن روز به تفرج شکار و صید سوار شده بود. ملک تاج الدین کُرد به
۱.برکه خان: یا برکاخان پسر توشی پسر چنگیز خان. ظاهراً این شاهزادۀ مغول بعد از اوکتای قاآن هواخواه ترین بزرگان مغول نسبت به اسلام و مسلمین بود.
شکارگاه رفت. چون نزدیک برکه خان رسید جبین بر زمین بندگی نهاد و گفت:
شعر[نظام آملی]
تا جهان آباد باشد، شاه ما فرخنده باد آفتاب دولت او جاودان تابنده باد
دولت و اقبال و فدر و حرمت شاهی او بر سر شاهان کیهان تا ابد پاینده باد
بعد از اداء دعا و ثنا، احوال خود عرضه داشت. برکه خان از مقربان و معتبران درگاه خود ده تن را نامزد فرمود تا ملک تاج الدّین کُرد را پیش نکو در برند تا نکودر را ممدّ و معاون باشد و چنان سازد که [بی] زحمت۱ و مٰنتی شهر مستنگ بدو رسد. ملک تاج الدّین کُرد بعد از ده با یرلیغ و پایزه .و خلعت تمام با آن ده تن که شاهزاده برکه خان تعیّن[۲۶۷] کرده بود ، از اردوی شاهزاده برکه خان بیرون آمد .
چون به سی فرسنکی لشکر گاه نکو در رسید ۲، قومی از دلیران و کماة غور با او مقابل افتادند. بعد از آنک از طرفین قُرب بیست مرد به قتل پیوست، ملک تاج الدّین کُرد را بگرفتند . در شهر تکنا باد در بند کردند و به خَیْسار پیش ملک شمس الدّین قاصدی دوانید[ند] و از احوال ملک تاج الدّین کُرد عرضه داشت[ند].
راوی چنین تقریر کرد که ملحدی بود او را علاء الدّین هریر گفتندی . برادر خواندۀ ملک تاج الدّین کُرد بود. بر مقتضای این قطعه که بزرگی۳ فرموده است که:
شعر
دوست مشمارش که در نعمت زند لاف یاری و برادر خواندگی
دوست آن دانم که گیرد دست دوست در پریشانی حالی درماندگی
پیش سراقسو خاتون مادر قُتْلُغْتُمُور که امیر تکنا باد بود رفت . مبلغ هزار دینار قبول کر[د] جهت استخلاص ملک تاج الدین کُرد را از بند خلاص کردند و در مصاحبت او حدود مستنگ برفتند. از زعماء افغانستان شخصی هوبو نام با هزار مرد افغان پیش ملک تاج الدین کُرد آمد. در شهر مستنگ به حکم ملک شمس الدّین حاکمی بود. او را سپهلار ۴ غوری گفتندی. چون ملک تاج الدّین به پنج فرسنگی مستنگ رسید مکتوبی نوشت که « ائمّه و زعما و اکابر و عمّال مستنگ ، احسسن الله احوالهم، بدانند [ ۲۶۸] که ملک
۱. متن: رحمت . ۲. متن : چون بسی فرسنگی [از] لشکر گاه نکو در رسید.
۳. غرض از مرد بزرگ سعدی شیرازی است . ۴. ظاهر؛ سپهدار است.
شمس الدّین قصد من کرده بود. با او تخلّف کردم و پیش شاهزاده برکه خان رفت[م] و با یرلیغ و پائیزه و تشریفات گرانمایه مراجعت نمود[م] . اینک با پنج هزار مرد افغانی آمدم و متعاقب من امیر نکودر با ده هزار سوار می رسید باید که همه طبعاً ورغبتاَ سر به فرمان من ىرآرید و سبهلاغوری را با طایفه ای که ملازم او آند بگیر[ید] و دست بسته پیش من فرستید ».
چون مکتوب تاج الدّین کُرد به مردم مستنگ رسید، اندیشه مند شدند و گفتند که « اگر ما سپهلار غوری را بگیریم فردا روز ملک شمس الدّین به انتقام او مستنگ را خراب کند و ما را بی دریغ ناچیز گرداند ». بعد از تدبّر و تفکر بی قیاس در جواب نوشتند که « ملک اعظم را
شعر [خواجه کُتّاب]
تن فیل بادا و زورِ هربز توان پلنگان و فرخاش ببر
زمین چاکرو چرخ گردان رهی به سر بر همیشه کلاه مهی
ما همه بنده وخدمتکار و دوستدار ملک ایم و سال ها است که به دعا و مسکنت از حضرت عزّت، جَلّت قدرته و علّت حمته ، در خواست که ملک را حاکم ما گردانند. امروز که آن موهبت بزرگ میّسر شد ، همه مطیع ایم و منقاد، امّا با این طایفۀ غوری ما را دت روز نیست . از ما بندگان اگر مدد نیاید ، این قدرت توانیم که چون ملک به حرب ایشان صف کشد ایشان را مدد ندهیم ».
روز دیگر
شعر [دقیقی]
که خورشید تیغ از میان بر کشید شب تیره گشت از جهان ناپدید [۲۶۹]
ملک تاج الدّین کُرد با هزار مردان پیاده و سوار بر درِ شهر مستنگ آمد. سپهلار غوری با یاران سلاح حرب در پوشید. ائمّه و اشراف و اعیان بیش سپهلار غوری آمدند و گفتند که ملک تاج الدّین کُرد مرد دلاور و نامدار است و از ملک شمس الدّین به واسطۀ سخن اصحاب غرض رمیده است. اکنون می باید که اتباع خویشان به استقبال او بیرون روی . سپهلار غوری بانگبر ایشان زد و گفت : ای مزوّرانِ دوستْ قول به دشمنْ فعل! از مردیّ و مردانگی بود که بعد از آنک چندین سال نام به سرکشی و پهلوانی بر آورده باشیم امروز خود را رایگان و به افسوس به دست این کُرد بد کردار عاصیِ ناحق شناس سپاریم ؟»این بگفت و در حالْ با دویست پنجاه مرد دلاور از غوری و اوغانی و در مقابل تاج الدّین کُرد صف برکشید . تا نماز پیشین جنگ کرده و. قرب صد تن را کُردیان و اوغانان به قتل رساند، اما چون لشکر تاج الدّین کرد [بسیار] بود ، اکثر مرد سپهلار غوری به قتل رسید و باقی به سلامت منهزم شدند. ملک تاج الدّین کُرد به مستنگ در آمد و جماعتی را که با سپهلار غوری بیعت داشته و به متابعت او رضا داده بودند به قتل آورد و اکابر و اعیان و کماة و دُهاة مستنگ را بنواخت و هرکس را به حسب حال و جلال او خلعتی پوشانید و به اندک روزگاری قُرب ده هزار مرد افغانی جمع کرد . وچون طریقۀ لشکر کشی و محاصره و مخاصمۀ ملک اسلام شمس الحقّ و الدّین را مشاهده کرده بود، پیوسته با حزم بودی و هر از جانب دیده بان و طلایه بر کارداشتی . [۲۷۰]