ذکر شصت و یکم
در جلوس ملک شمس الدّین کهین
به جای بدر خود ملکشسم الدّین بزرگ
چون شهور سنۀ سبع و سبعین و ستمائه[=۶۷۷] درآ»د، درین سال ملک سعید ملک شمس الدِن کهین که پسر ملک مغفور شمس الحقّ والدّین است، و ملک شمس الدّین از میان ابناء نیکو خصال فرخنده حال او را دوست تر و بیشتر داشتی و بهتر نوختی و برکشیدی و گفتی"
شعر[من کتاب المونس]
وَ کَم اَبصَرتُ مِن حَسَنٍ وَلکِن عَلَمیکَ مِنَ الوَری وَقَعَ اِختیاری
و چندا[ن] که دیدم از نیکو ولکن
برتو از آفریدگان افتاد اختیار من[۳۶۳]
چه، او به فصاحت عقل و شهامت خرد و به اصناف هنر و فنون فرهنگ اراسته بود . میان اخوان و اقارن مذکور به اخلاق حمیده و موصوف به آثار پسندیده و مُتَحلّی به حلیت فتوّت و مُتَدَرّع به لبارس مروّت. کیاست از ناصیۀ او لایح و انوار فرسات در غرّۀ غرّاء او واضح. خاطر خطیرش مردرک عیوب ادواز فلکی و ضمیر منیرش کاشف ودایع اسرار ملکی ، و در حلّ مشکلات معانی ماکداری رأی عالم آرای او به مثابتی بود که آفتاب رخشان و ماه تابان را ضیا و سنا بخشیدی.
نظم [صباحی]
یک ذرّه ز رأی او و صدشمس و قمر یک نکته ز لفظ او صد دُر[ج] * گُهر ۲
و سخاء بی منتهای او روح یحی برمکی و حاتم طائی را صفاء چهره حور حُبُور و ضیاء لمعۀ نور سرور دادی .
______________________________________________________________________
۱ . اصل: پنجاه و نهم. ۲. اصل: تک نکته را لفظ او صد در کهر .
ذکر شصت و یکم/ در جلوس ملک شمس الدّین ... ۳۸۳
شعر [مؤلف]
اگر خاقان بدیدی جاه او را به دیده روفتی درگاه او [را]*
وگر دیدی سخایش حاتم طی روانش را ثنا گفتی پیاپی
طبقات انام و اصناف خاصّ و عامّ در سرّا و صرّا دعائ دولت روزافزون و ثناءِ حصرت همایون او را وِرد زبان و رود مشام جان ساخته بودند، و این معنی را مکرّر گردانیده :
شعر
وَیُبقِیهِ عُمرَالدَّهرِ فی ذُروَةِ العُلی وَ یَرحَم عَبد اً قالَ ذِلکَ اَمِینا۱
و یاقی دارد او را تا زندگانی روزگار در بلندی بزرگی
و رحمت کناد بر بنده که گفت این را که همچنین باد
و یکیرا خضایض و فضایل این مَلِک مشتر[ی] سیرتِ خورشید طلعت آن است که با آن همه جلالت و ابهّت۲ دودمان اسکندر نسب و عظمت [۳۶۴] و رفعت خاندان سنجر۳ حسب ، به حلیت تواضع و خلق نیک چون رسول ربّ العالمین ، علیع افضل الصلوات ، آراسته بود.
شعر
وَاَخَو الواضع مِن تَحلی بِالعُلی وَالکِبرُ وَ الاِ عجابُ فِعل العاطِلِ
و خداوند فروتنی کردن آن است که اراسته شد به بلندی
و خودمنشی کردار بی پیرانه است
شع [جلال ترمذی]
توواضع پشیه کن ای مرد عاقل که تا در چشم جان ها جان باشی
تکبٌر رارها کن کز تکبٌر اگر جانی ، ز دل ها دور باشی
و بیشتر اوقات و ساعات صحبت با علما و قضلا داشتی و جز موافق شرع مطهّر نبوی مصطفی در امر و نهی امارت و قبض و بسط حکومت شروع نکردی و خلق خدای عزّ و جلّ بر موجب ((اَلسَّلطانُ ظِلُ اللهّ فی اَرضِهِ)) از عدل شامل و بذل وافر و
______________________________________________________________________
۱ .اصل: و برحم الله عبدا قال آمینا . ۲ .اصل : حلالت و الهت.
۳ . اصلک سنجم.
۳۸۴ تاریخ هرات
عقل کامل و اصطناع۱ خدایگانی او به فراغ بال اسوده و حال بودندی و هر یک از میان جان گفتندی :
شعر[ظهیر]
زهی نظیر تو چشم زمانه نایده سیاستت بسزا گوش چرخ مالیده
خرد که بر دو جهان نافذاست فرمانش بر آستانتو جز بندگی نورزیده
ستارگان که بر افاق بر سر آمده اند زخط حکم تو یک لحظه سر نپیچیده
بگشته صورت اقبال کِرد کلٌ جهان هزار باره واتگه در تو بگزیده
و تقریر اوصاف آن ذات خُرشید صفت – که روز به روز ضیا تَعَطَّف او در شرق [۳۶۵] و غرب عالم شایع تر است ، و ذکر کریم شیَم و کحاسن سیَر او در اکناف و اطراف جهان سایر- به واسطۀ قلم دو زبان محال باشد و به واسطۀ عبارت ادیم ن مجال ندارد.
شعر[ابونواس]۲
اِذا۲ نَحنُ اَثنینا عَلَیکَ بِصالِحٍ فَاَنتَ کَما نُثِنی وَ فَوقَ الَّذی نُثنِی
چون ثنا گویم بر تو به نیکی
______________________________________________________________________
۱ . اصلک اصنطاع.
۲ . حسن بن هانی شاعر بلند آوزاۀ عصر عباسی (حدود۱۴۰-۱۹۸) . در سراسر تاریخ ادبیات عرب کمتر شاعر را می تواند یافت که به اندازۀ ابونواس مورد توجه نویسندگان و محقبقان قرار گرفته باشد . ابونواس و هارون الرشید را در داستنهای هزار و یک شب پیوسته در مجالس عیش و عشرت کنار یکدیگر می بایم که پیوسته نام آن دو به عنوان دو چهرۀ اسطوره ای در طول تاریخ جاویدان مانده است . فارسیات ابونوس نیز از دید محقّقان ایرانی به دور نمانده است. ملک العشرا بهار ، مجتبی مینوی و علی اشرف صادقی و آزگان فارسی در اشعار ابونواس را تجزیه و تحلیل کرده اند تقریباً تمامی منابع در اینکه زادگاه شاعر اهو از یا یکی از نواحی آن بوده ، اتقاث نظر دارند . وی بغیر از مدح هارون و امین ،مدح نوبختیان را نیز گفته است و شاید هم به هین دلیل برخی او را شیعه داسنته اند، بعضی ها از ناسزاگوی های وی به این خاندان نیز حرف به میان کشیده اند . شاید به همین خاطر است که در برخی از روایت آمده است که ابونواس به دست نوبختیان مسموم شده است ، البته این را هم می دانیم که اشعار و اخبار ابونواس همه توست این خاندان گردآوری شده و از طریق آنان به دستحمزه اصفهانی ( التنبیه علی حدوث التصحبف ، ج ۱، ص ۱۱۷) و دیگران رسده است .
ذکر شصت و یکم/ در جلوس شمس الدّین ... ۳۸۵
پس تو جنانی ثنا می گویم و لبالا آنچ ثنا می گویم
در این سال مذکور به جای پدر مغقور خود جلوس مبارک فرمود. و سبب آن بود که چون شاهزاده تُبسین اُقُول بعد از آن آنک از لشکرکشیدن تبریز مراجعت کرد، چون به شهر هرات رسید شهری دی بی سر و پا و نامصبوط و خلقی پریشان و حاکم بسیار و هر کس به سر خود والی و هر تن با تیغ خویشتن پیشوایی . خواجه عاری را نامزد فرمود که هرات را به تو دادم تا خلق را استمالت داده به کار عمارت و زراعت مشغول گردانی. در اثناء این حالت پادشاه ابقا به هرات رسید . ابلچیان او در شهر آمدند و جماعتی را که پیشوا و زعیم بودند بگرفتند که((پادشاه ابقا آمد)). چندین سر گوسفند و چندین خروار شراب کهیّا گردانیده و زمر[ای] را که از شهر پیش شاهزاده تُبسین اُقُول رفته بودند خواص و مقربان پادشاه ، از درگاه شاهزاده تُبسین به جبر به شهر آوردند.
روز دیگر شاهزاده تُبیسن اُقُول از مردم هرات پرسید که ((چرا این شهر بی خداند است؟)). خلق هرات گفتند که تا ملک شمس الدّین در این ولایت حاکم بود هبچ آفرینده را زَهره و دل آن نبود که بر کسی حیفی کردی ؛چه، او ملکی بود که از هیبت سیاست او نرّه شیر را در بیشه ز اندیشه زهره آب شدی و از اثر معدلت او شاهین بلند پرواز را[۳۶۶] با عُصفو حقیر توان زور و امکان زبردستی نبودی. از ان گاه باز که او به عراق رفته است و آنجا به رحمت حق پیوسته ، این مُلک بی مَلک است و این دیار بی شهریار . و بر خاطر اشراف شاهانشاهی شاهزادۀ جهان که شعمۀ آفتاب جزوی از رأی منیر اوست، پوشیده نباشد که رعیت را اگر سری و سروری نبوَد همه با یکدیگر بع تعدّی و تسلّط زندکانی کنند.
شعر [دقیقی]
ملک بی ملکداری باشد؟ نی ور بوَد پایدار باشد؟ نی
بی شهنشه بناء ملک جهان محکم [و]* استوار باشد؟ نی
خظّه ای را که بی خداوند است کار ا برقرار باشد؟ نی
شهر را هیچ حامی و حارس چون شه و شهریار باشد؟ نی
شاهزاده تُبسین اُقُول پرسید که((از فرزندان و برادران و اقارب ملک شمس الدّین در این ولایت کسی هست یا نی ؟)) گفتند که بسر او ملک رکن الدّین محمّد در این عراق ساکن اردوی بزرگ پادشاه ابقا است.
۳۸۶ تاریخ هرات
روزدیگر تُبسین اُقُول پیش پادشاه رت و گفت مددت عمر پادشاه در کمال امنیت و مزید تعالی و بسطت هزار سال باد. مناشیرتقدیر بر موافقت تدبیر او مُوَقُّع و امقلۀ قضا ب موجب زضای او مُوَشَّح. بر رأی انور عالی پادشاه جمشید سریرِ عدل گسترِ ملک پرور که آفتاب عالمتاب در جنب۱ او چون سایل تیره نماید و ماه ما عزم او چون سهی خیره بوَد بعد از آن عرضه داشت که ((این ولایت بغایت خراب است و رعیت مَلکی ندارند و هر کس له نفسه و رأسه مردم را زحمت می دهد.اگر حکم یرلیغ بزرگ شود پسر ملک شمس الدّین کُرَت را به حکومت این حدود نامزد فرمایند، حاکم اند)).
پادشاه ابقا در حال ایلچی را سه اسبه بدواند تاملک رکن الدّین را پیش [۳۶۷] او آوردند. روز دیگر او را بنخواخت و فرمود که (( او را لقب۲ پدر او باز خوانید)) وقتجاق را به اسم شحنگی با او به هرات فرستاد . ملک سعید شمس الحقّ والدّین روز دیگر با خلعت فاخر و یرلیغ و پائیزه و طبل و عَلَم از اردوی پادشاه ابقا بیرون آمد.چون به شهر هرات نزول فرمود ابواب عدل و بذل به روی۳ رعیت بگشاد و از تحمید و اِصطناع در باب مردم شهر هرات هر چه ممکن بود به اظهار رسانید و هیچ دقیقه از دقایق ملکداری و رعیت یروری مُهمَل نگذاشت . خلق هرات به یکبار زبان به مدح ذات شریف او بگشادند و گفتند:
شعر[قاضی منصور هروی]
هَنیئاًلَکَ الدُّولَهةُ الهالِیَة وَلازِلتَ فی حالَةٍ خالِیَة
گوارنده باد مر تو را دولت بزرگ
و همیشه بادی تو رد حالتی آراسته
______________________________________________________________________
۱.اصل: حنت. ۲. اصل: لغب. ۳ . اصل: بذل بروری.