ذکر هژدهم
در سبب به قتل رسیدن ملک
مجدالدّین کالیوینی، طاب ثراه
چون شهور سنۀ اربعین و ستمائه [= ۶۴۰] در آمد درین سال خرلغ، نجم الدین مرجان خوافی را و امیر محمد مقدم، پهلوان محمد دایه را پیش امیر ارغون آقا فرستادند؛ عرضه داشتی بدین منوال که «امیر بزرگ [۱۳۱] عادل باذل، خسرو آفاق، لشکرکش خراسان و عراق، نویان اعظم ارغون بیک، زیدت معدلته،
شعر[سیف اسفرنگی]
آنکه ز تَفِ سُمُوم کینۀ او خصم جان به لب چشمۀ حسام برآرد
وانکه پیشت۱ سخاش ابر ترشرو شور زدریای تلخکام بر آرد
کوکبۀ۲ شب به نور ماه ضمیرش مر علم۳ صبح را به بام آرد
عرضه می دارد بندگان آن حضرت و منتسبان آن سُدّۀ والا و معارف و مشاهیر و جماهیر خطۀ معمورۀ هرات، صانهاالله عن الآفات، بر آن جمله که ملک مجد کالیوینی سر از خط انقیاد و طاعتداری شاهزادگان و امراء ملک [و ] پادشاه برداشته و از غایت سری و سروری پای از دایرۀ رحم الله امرءاً عَرَفَ قَدْرَهُ وَ لَمْ یَتَعَّدَ طورَهُ بیرون نهاده و از خبر
شعر[رشید کاتب]
رحمت ایزدی بر آن کس بود که عنان در کف جنون ننهد
قدر خود را بداند و هرگز قدم از حدّ خود برون ننهد
غافل مانده و ایلچیان را می رنجاند و فواید و زواید ولایت را تصرف می کند و چرغ و یوز و باز این دیار را به گرگوز می فرستد۴، و در هیچ امری از امور دیوانی با ما بندگان مشورت نمی کند. اگر سال دیگر بدین نهج و آئین بماند، همانا که هیچ پادشاه را منقاد نگردد. آنچ صلاح ملک پادشاه و فساد [۱۳۲] این ولایت بوَد، بندگان عرضه
۱.دیوان:بپیش. ۲.دیوان: کوکب. ۳.دیوان مرعلم شمع.
۴.زمچی: و باز و یوز و طرایف این دیار را به گرگوز فرستد.
داشتند وَ ما عَلَیْنا اِلا البَلاغة المُبینُ را کار بست. باقی حکم خداوند راست».
چون نجم الدین مرجان و پهلوان محمد دایه آن عرضه داشت را به امیر ارغون آقا رسانید[ند]، ارغون آقا برفور بورنکول۱مهمتر یوزوانان را با هفتصد سوار فرمود که« به تعجیل برو و ملک مجد کالیوینی را بسته پیش من آر و یا به قتل رسان» . بورنکول روز دیگر از لشکرگاه امیر ارغون آقا بیرون آمد و بر سبیل رکضت به تَبْکیر و شبگیر هر چه تمام تر براند و دو روز را از شهر طوس به بادغیس رسید و در شب از درّه زنگی سوار شد و به عقاب وگرداب فرود آمد ومغولی ترقتای نام را دویست سوار نامدار بفرستاد تا به ممرّو راه گذر ملک مجد کمین کنند. ترقتای در غیران۲و محلّت بوالیان کمین کرد. بامداد که جبین مهر از طارم سپهرلامع شد و جرم شید عالمتاب از چرخ مدور طالع گشت، ملک مجد بر عادت قدیم وقاعدۀ هر روز
شعر[صلاح سنجری]
غافل از بازیچه دوران چرخ بی خبر ازغدر و مکر روزگار
به اسم تفرّج شکار با ده سواری روی به کار تبار آورد. چون به وسط بوالیان ۳رسید مغولان کمین بگشادند و اورا گرفته پیش بورنکول آوردند. بورنکول در حال برسر سه پل عقاب۴ اورا به قتل آورد.
و بعضی از راویان چنین گویند که بورنکول امیر هزار بود. پیش از آمدن او به طلب ملک مجد،برادرزادۀ او ایسن نام به ایلچیگری از پیش امیر ارغون آقا به هرات آمد. به وقت مراجعت از ملک مجد خدمتی طمع می داشت. ملک مجد ده گز کرباس و یک جفت دوال رکاب۵ نزد او فرستاد. ایسن در غضب رفت [۱۳۳] و آرندۀ آن کرباس ودوال رکاب را تازیانه [ای] چند بزد و دست بسته با خود ببرد. چون خبر این حالت به ملک مجد رسید در خشم شد. شمس الدّین لاچین۶ را با سی سوار بفرستاد تا ایسن را از مرکب فرو کشیدند و بسیاری بزدند، واگر چنانکه سوکو و نجم الدّین مرجان خوافی نمی رسیدند، به زخم چوب مشت استخوان های په
۱.زمچی :برزکول. ۲.ظاهراٌ باید غیزان باشد روستا دهستانی در هرات.
۳.به گمان محمّد آصف فکرت«گوالیان» باید باشد درجنوب شرق شهر هرات که اکنون متّصل به شهر شده است و آباد است. ۴.گوالیان امروزی.
۵.زمچی: ده گز کرباس و ده جفت دوال رکاب . ۶.زمچی: شمس الدّین لاجی.
پشت این را درهم شکسته بودند. ایسن پیش ارغون آقا رفت و احوال باز نمود. ارغون آقا از آن معنی متغیّر شد
شعر [نظامی ]
چو دریا بجوشید بر خویشتن بجوشید چون تُنْدَر و اهرمن
روی به امراءِ لشکر کرد و گفت « بنگرید که تاژیکی با ما چه نوع زندگانی می کند!» در اثناء این سخن عرضه داشت خرلغ و امیر محمّد عزّالدّین مقدّم به ارغون آقا رسانیدند. ارغون آقا فی الحال بورنکول را به گرفتن ملک مجد نصب گردانید. بورنکول چون به قهدستان ۱رسید، به خرلغ مکتوبی نوشت ۲و از احوال اعلام داد. خرلغ چون مکتوب بورنکول مطالعه کرد ، از شادی آن خبر
شعر [ ربیعی ]
بخندید مانند گُل در چمن و زان پس چنین گفت با انجمن
که یک سر همه کامرانی کنید به خوشی درون زندگانی کنید
که از گردش گنبد سبز پوش بداندیش را تیره شد مغز و هوش[۱۳۴]
خرلغ بعد از ساعتی در جواب مکتوب بورنکول نوشت که:
[جوهری]
اَتَانی مِنْکُمْ فَخْرَ الْمَعالی کِتابٌ لَفْظُهُ مِثْلُ الَّاَلی
آمد به من از شما ای نازش بزرگی
نامه ای که لفظ او مانند مروارید است
[ شاعر ]
خطاب مستطابت بوسه دادم گَهی بردیده گَهْ بر سر نهادم
بعد از آن باز نمود که « مصلحت درآن است که امیر به اسم تفقّد و عزیز داشتْ نزد ملک مجد چیزی فرستد». روز دیگر بورنکول دست به خاصگیان خود جهت ملک مجد شمشیری فرستاد و از برای خرلغ کلاهی . خرلغ، مجد ملک را گفت که « بورنکول امیر نامدار است ودر پیش ارغون آقا عرض و وجاهتی تمام دارد. مصلحت در آن است که پیش او رویم ». ملک مجد سخن مزخرف خرلغ را قبول کرد
۱.زمچی : کهدستان . ۲. زمچی: کسی فرستاده مکتوبی نوشت .
و از معنی « مَکَرُوا مَکْراً کُبّاراً»۱ غافل شد. روز دیگر خرلغ و ملک مجد و امیر محمد عزالدّین مقدم و اعیان هرات بیش بورنکول رفتند.
ملک مجد هنوز در راه بود که قُرب صد سوار از یمین و یسار او در تاختند و او را بعد از آنکه دومرد نامدار او را به قتل رساندند بگرفتند و دست بسته و دل خسته پیش بورنکول بردند. بورنکول بفرمود تا اورا بر سر پُل ریکینه به قتل رسانند. اعیان و اشراف و اکابر ولایت هرات بر قتل ملک مجد تأسف بسیار خوردند و بغایت مضطرب شدند و غمگین گشت[ند] و هر یک از درد دل دل و سوز سینه گفت[ند]:
شعر[یحیی عراقی]
[۱۳۵]از دور چرخ و بوالعجبیهاء طبع او آن دیده ام که عاجزم از شرح رنج او
عزلست ملک عالم و خوابست دولتش ذلست عز و دولت و رنج است گنج او
نواب و حجاب و ملازمان ملک مجد جامه ها برتن پاره کردند و نفیر و جزع به اوج چرخ اثیر رسانیدند.
شعر[فردوسی]
سپاهش همه ناله برداشتند پیاده شدند اسب بگذاشتندی
و پسر ملک مجد، شمس الدّین محمّد در فوشنج۲ بود. چون خبر واقعۀ پدر بدو رسید، روز دیگر به هرات آمد. اشراف و مشاهیر هرات و حَشَم و خدم ملک مجد پیش او آمدند و در خاک افتادند و از اشک چشم خون افشان روی زمین را چون دریای بی پایاب گردانید[ند].
شعر[فردوسی]
خروشی بر آمد زجمله سپاه ز سر برگرفتند گردان کلاه
همی گفت هر کس که، شاها سرا! سپهدار شیرا! گوا مهترا!
۱.قرآن، نوح / ۲۲ « و نیرنگی سترگ در کار آورند».
۲.فوشنج: یا بوشنج یا پوشنگ، از اقلیم چهارم، طولش از جزایر خالدات صد – هه [=۹۴ درجه و ۵دقیقه ] و عرض آن از خط استوار لد-نه [=۳۴ درجه و ۵۵ دقیقه ]، شهر کوچکی است. قصبات کوسوی، خسروگرد، و روح داخل آن ولایت است. گویند فرعون که در زمان موسی (ع) در مصر بوده از آنجا بوده است و هامان که هم وزیر اوست هم از آنجاست و گویند که جاماسب حکیم در کوسوی مدفون است. (نزهة القلوب، ص ۱۸۸).«... از هرات تا بوشنج یک منزل است و بوشنج ولایت طاهر بن حسین بن مصعب است» (البلدان).
که کُشتت؟ که بر دشت کین کشته باد بَرو جاودان روز برگشته باد
کرا باید اکنون سپردن بنه درفش [ی] که داریم بر میمنه
چو از شاه بر دخته شد جایگاه مبادا کلاه [و] مبادا سپاه
وو شمس الدّین مجمّد هردم خاک اَقْدام را بر فرق می باشید۱ و از آتش اندوه و آب دیده خرمن سکون و قرار را بر باد می داد و از میان جان حزین این معنی را مکرر می گردانید که
شعر [ مجد همگر]
خرمّ به تو داشتم دلِ پُر غم را مرگ تو حزین کرد دل خرّم را [۱۳۶]
من تلخی عالم به تو خوش می کردم با تلخی هجرت چه کنم عالم را
و هر یک از وُجُوه سپاه و رؤوس او از سر درد و انده و لوله و شیون و غلغله و ندبه به کوش فلکِ سبزبوش می رسانیدند و می گفت [ند]:
شعر[مجد همگر]
در غمت ناله زدل زارتر از زیر کنم همچو مرغ سحری نوحۀ شبگیر کنم
از دل پاک کنم بر سر خاک تو نثار گوهری کز صدف دیده چو توفیر کنم
با تو در باختن سر چو نکردم تقصیر بی تو در ریختن اشک چی تقصیر کنم
آنچه از هجر تو برجانِ منِ خسته دل است من کجا شرح دهم بیش که تقریر کنم
از روان تو بسا شرم که من خواهم برد گر پس از عهد تو روزی دوسه تأخیر کنم
و خلق هرات او وضیع و شریف، خرلغ را به واسطۀ مکر و فریب او در حق ملک مجد دشمن گرفتند و او را چو ابلیس لعین هدف تیر لعنت و دعاء بد ساخت[ند] و بر امیر محمد عزّالدّین نفرین بسیار خواند[ند].
۱.اصل: برق می باشید.