ذکر سی و چهارم
در فتح حصار تیری
چون شهور سنۀ ثلاث و خمسین و ستّمائه [=۶۵۳] در آمد، درین سال ملک اسلام شمس الحقّ والدّین لشکر به طرف حصار تیری برد. و این حصار تیری حصاری بود بغایت استوار و ربعی از مرد افغان ذخیره و اموال در حصار داشتن. حسامالدّین جاول را قرابتی بود تام او المار. مردی بود در غایت شجاعت و داشتند بسالت با کثرت اموال و تَرَفّع احوال ، و دو هزار مرد دلاور جنگی داشت . و در آن وقت که ملک شمس الدّین به ملوک و والیان افغانستان مکتوب نوشت و ایشان را به خدمت و عشایر من به خدما مبک در آیند و خراجگذاری قبول کنند ، من که المارمتا جان دارم درنخواهم آمد؛ چه ، پیش از این تاریخ در عهد هیچ سلطانی اجداد و آبای من مغول را خدمت نکرده اند و مال به کافر نداده. چند نوبت طاهر بهادر و قرانویین و سالی نویین برین حدود آمدند و ایشان را با وجود آن همه لشکرها گران که کران نداشتند و اقزون از شمار ئ رِمال و درّات بوند، برما دست نیافتند و عاقبت همه خایب و خاسرکأس سأس نوشیده و کِسوتِ شدّت پوشیده، بازگشتند . اگر جنانک ملک اسلام به آنک هر سال بیست نفر برده و صد جادری و محثّر۱ وُجُوهی بستاند راضی می شود و خطّ امان و پیمان می دهد . بنده ایم و خدمتکار، . الاّ که بیش از این طلب دارد و یا در استحضار ما مبالغت نماید، میان ما و فلک تیغ است و تیر و مصاف [۲۰۶] متعاقب )).
ملک اسلام شمس الحقّ والدّین به واسطه این جواب از المار در غضب بود و بر سر رنجش تمام . چون به توفیق خدای بیچون و به بُمنِ روزافزون اَلام اقبال شاهنشاهیان را نگون پردانید بعد از آن به چند ماه در اواخر صفر سنۀ مذکور به قصد و حَصد المار و آن دیار سپاه بی حدّ حرکت فرمود و از شهر مستنگ بیرون آمد به پنج روز به حصار تیری رسید روز ششم را بفرمود تا لشکر یکسر از جوانب
_________________________________________________________۱. متن: محفد . این واژه در قاموس ها به معنی (( چیزی که ستور را در آن علف دهند )) آمده است.
_________________________________________________________ ذ کر سی و چهارم / در فتح حصار تیری ... ۲۳۹ _________________________________________________________حصار در آمدند و به یک بار از یمین و سیار کوس ها جنگ و طبل های رزمی فروکوفتند، چنانک از صدا و غری آن کوس، چرخ ارزق پوش گشت ۱ و زُهره در برِ شیرِ گردن آب شد و هیبت صور قبل المیعاد به ظهور پیوست .
شعر [ مألف کتاب ]
ز غرّیدن کوس و بانگ نفیر بدرُید دل در بر چرخ پیر
ز گَرد سوارانِ رزم آزمای سیه شد رخ چرخ نیلی نمای
ز رخش سنان های تا بنده چهر ت وگفتی جهانست بر ما و مهر
المار چون جوشش و کوشش سپاه ملک شمس الدّین مشاهده کرد، هزار مرد نامدار خنجرگذار – که هر یک در صف کارزار مثل شیر شرزه و مانند فیل مست بود[ند] – از حصار بیرون فرستاد و گفت ((ای دلیرانِ کینه خواه ، و ای نامدارانِ جهان ، جنان خواهم که امروز شپاه کینه خواه ملک شمس الدّین را بی هیچ تحاشی و خوفی به حملات متواتره و توالی تیرانداختن و تعاقب ضُرُویِ سُیُوف دستبردی نمایید ۲ که نا انقراض عالم بنی آدم را از آن باز گویند)).
در حال آن هزار مرد از حصار با تیغ های کشیده چون ابر غزّنده و بحر جوشنده و نهنگِ پُر آهنگ و پلنگِ تیزچنک بیرون آمدند و با ملک و سپاه او جنگ در پیوست و ملک شمس الدّین چون آن جلادت و اقدام و تهوّر افغانیان بدید بانگ بر لشکر زد و گفت (( ای یل تنابِ شیروَش، و ای صف شکنانِ دشمن کُش، و ای قلعه گُشایانِ عدو بند، امروز روز مردی و گُردی است و گاهِ طعن و ضرب .[ ۲۰۷]
شعر [ساعدی ]
امروز روز کوشش و رزم است و زخم تیغ
نی روز بزن و باد و معشوق و دلبرست
بر موجب لاشُجاعَ اِلاّ عِندَ الحَربِ ۳ باید که همه یکدل گردن برافراخته و خنجرها کشیده بر این جماعت بی ادریت که رایت برافراشته اند و از این حصار به حرب ما بیرون آمده حمله کنید چون کوه و زخم زنید چون برق و بخروشید وچون تُندَر)) به فران ملک شمس الدّین مردان نامدار از یمین و یسار ، حصار حمله پیش
_________________________________________________________۱ . متن: ارزق بوش کرکشت . ۲. متن: نمایند
۳ . حدیث نبوی
_________________________________________________________۲۴۰ تاریخ هرات _________________________________________________________ برند و در آن حمله صد و پنجاه مرد المار را بعضی را به قتل رسانیدند و بعضی را دستگبر کرد[ند] پنچاه و نه روز برین نَسَق لَم یَزَل ، قادر بی عجز و نقصان ، و آفریننده زمین و زمان ف و بدید آورندۀ فلک و ملک ، و برافزروندۀ ماه و مهم و پرورندۀ جان و انس و ، ضصانع نوع و جنس
شعر [ نظام الملک]
اِلهٌ غافِرٌ فَردٌ کَریمٌ رحیمٌ قادِرٌ َ رَبٌ غَفُورٌ
خدای آمرزنده یگانه بزرگوار
مهربان توانا به روزگارنیک آمرزنده
ملک اسلام شمس الحقّ والدّین حصار تیری را به جنگ بپرفت و بفرمود تا المار را به دونبم زند و از ملازمان و مقرّبان درگاه او پنچاه تن را میل کشیدند و پنجاه تن را دست و پا بیرون کردند و پنجاه تن را گوش و بینی بریدند و سیصد تن را چوب زدند و باقی را به حسام الدّین جاول بخشید بعد از این فتح به دره روز ، کامیاب از افغانستان به تکناباد آمد و ملک عزّالدّین تولک و مبارزالدین محمّد نهی را با سه هزار مرد در تکناباد بگذاشت و از آنجا بعد از بیست روز به قلعه محروۀ خَیسار متوجۀ ش. و چون به قلعه خَیسار رسید ، بواب بِرّ و راأفت بر روی اصحاب دین و ملت [۲۰۸] بگشاد و در ادرارات۱ و مرسومات ایشان در اقزود و نزد زُهّاد و عبّاد و کوشه نشین صدقات و نُذُورات۲ بی حدّ فرستاد.
ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
۱ . متن: ادارات. جمع ادرار به معنی وظیفه و مقرّری لغتنامه.
۲ . متن: نذارات. جمع نذر، آنچه از نقد و جنس که بریا اماکن مشرفه فرسنتد. لغتنامه.