ذکر صدو شانزدهم

از کتاب: تاریخنامۀ هرات

در رفتن امیر یساول پیش

شاهزاده یسور و قتل امیر یساول

چون شهور سنۀ سبع عشر و سبعمائب [=۷۱۷] درآمد در محرّم این سال مذکور امیر یساول به قتل پیوست . وسبب آن بود که چون امیر یساول [۶۵۰] مال بی حدّ از ساکنان خراسان به جبر تحکٌم بستاند تا خزینۀ مملوّ به زر و گوهر و کلاههای مرصّع و قباهای زرنگار و اوانی زرّین و اسبان تازی و غلامان ترک و سیصد خروار از خوردنی و شبراب و دوهزار سر گوسفند،

شعر[نظامی]

زر و سیم و گوهر به خروارها ز سیفور و اطلس شتر بار های

ز جنس حبش خادمی نیز چند به دیدار نیکو به بالا بلند

بسی نافۀ مشک و دیبای نغز کزیشان فزوده شود هوش مغز

زمرٌد نگینهای چون آب رنگ دُر و لعل و فزروزه بی وزن و سنگ

یکی تاج زرٌین زمرٌدنگار بر آرود از لؤلؤ شاهوار

پرند مکمٌل به یاقوت و دُرٌ همه گردش از کرد کافور پُر

متوجٌه اردوی شاهزاده یسور شد و پیش از آمدن امیر یساول ، بکتوت چند کرت به سمع شاهزاده یسور رسانیده بود که امیر یساول به گرفتن پادشاه می آید. شاهزاده یسور از آن سخن در شک افتاده بود . تا اتفّاق چنان افتاد که ابویزید بن بوجای به حکم یرلیغ اولجایتو سلطان به حکومت لشکر پدر خود آمد و از امیر سونج امضاء احکام حاصل کرد و پیش بکتوت رفت . امیر یساول از آن برنجید که ابویزید پیش امیر سونج رفته بود و احکام حاصل کرده. سوگند خورد که:

شعر [سیف اسفرنگی۲]

بدان خدای که تأثیر آتش قهرش نهاد گی فنا بر جبین ملک قیاب

نگاشت بی رصد طبع چرخ را هیئت۳ فکند بی مدد وهم خاک را بنیاد

______________________________________________________________________

۱ اصل: صد و چهاردم ۲ . اصل: افرنکنی. ۳ .اصل : هیآت .

____________________________________________________________۶۵۶ تارخ هرات ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ‎

گُشاد روی سخن را به نقش بند ضمیر نمود شکل خرد را به فکر استاد

که تا ابویزید بن بوجای را با طایفه ای که مقوی و مربّی اویند؛ چون بکتوت و مبارکشاه و تاشتمور و امرای دیگر به قتل نرسانم از پای ننشنیم. روز دیگر طوغان بن دانشمند بهادر را خلعت پوشانید و آلتمغا نوشت که امرای هزاره[۶۵۱] و صدۀ

شعر [ حسن مرورودی]

شَیآنِ یَعجِزُ ذُو الکِیاسَةِ عَنهُما رَایُ النِساءِ وَاَمرَةُ الصَّبیانِ

دو چیز است که عاجز می آیند خداوند زیرکی از آن هر دو چیز

رای زدن زنان و جکم کردن کودکان

باید که امیر طوغان را والی و حاکم خود دانند و چنانک بوجای را خدمت می کردند اند و انقیاد می نمود، او را نیز مطیع باشند و از امر و نهی او عدول نجویند. چون آلتمغای امیر یساول با امرای سپاه رسید پیش طوغان رفتند. بکتوت روز دیگر پیش شاهزاده یسور رت و عرضه داشت که ((امیر یساول به حکم آلتمغای خود پسر بوجای را که یرلیغ اولجایتو سلطان به بندگی پادشاه عادل آمده معزول کرد.)) شاهزاده یسور از آن معنی در غضب رفت و گفت ((بر یساول ما را اعتماد نماند و آمدن او به طُوی ما از مکر و خدیعت خالی نیست)) بکتوت را گفت که ((پیش از آنکه از یساول شرّی و فتنه[ای] پیوندد او را بگیر)) روز دیگر

شعر[فردوسی]

چو روز درخشان برآورد چاک بگسترد یاقوت بر تیره خاک

امیر یساول بخ خیلخانۀ بکتوت رسید. بکتوت ترتیب ضیافت کرده بود . چون از اول بامداد تا نیم چشات شراب خوردند ، ناگاه در خرگاهی که طوغان بود شورو شغب برآمد و تمامت طغانیان را بگرفتند . امیر یساول را امیر از امرای بکتوت خبر کرد که (( بکتوت ثضد تو دارد و اینک طوغان بن دانشمند بهادر را بگرفتند.))

امیر یساول با سوار پنج به اسم آنک به طوف صحرا می روم از لشکرگاه بکتوت بیرون آمد . چون نیم فرسنگی برفت لشکر شاهزاه یسور خود را بر خیلخانۀ و خزینۀ امیر یساول زدند و بسیرا را به اسیر گرفت [ند] و تمامت امئال و اجناس را به غارت برد[ند] و مبارکشاه بوجای خرگاه خاص [۶۵۲] امیر یساول را بگرفت با جاریه ای ترکیه که آفتاب تابان را از تابش روی او عرض خجالت بر جبین

____________________________________________________________ذکر صد و شانزدهم / در رفتن امیر یساول پیش شاهزاده... ۶۵۷ ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــمبین نشصتی و ماه رخشان را از لمع تاب چهر دلربای او، از حُسن غذار خود شرم آمدی.

شعر[خسروی]

سه چیز از رخ زیباه او خجل گردد

یکی پری و دوم زهره و سیم بیضا

سه چیز بندۀ لعل و جمال او شده اند

یکی بهشت و دوم کوثر و سیم حورا

بکتوت،مبارکشاه بوجای را با پنجاه سوار در پی امیر یساول بفرستادو امیر یساول بادهسوار جبال و صحراواتی را که دیو را در وی امکان مرور نیود و هم را مجال دخوا[نه]،

شعر [انوری]

ریگش چو نیش کژدم و سنگی چو پشک مار

زین طبع را عفونت وزان روح را زیان

در آب سمک نرود چز به سلسله

بر کره او ملک نشود جر به نردبان

قطع می کرد. بعد از دو روز پیش از طلوع آفتاب به هرات رسید و در قریۀ کلجرد نزول کرد و ملک اسلام غیاث الحقّ والدّین را طلب داشت. چون ملک اسلام را بدید گفت(( ای ملک ، بکتوت ناحق شناس به جای من چنین کرد. اکنون مرا عزیمت آن است که به نیشاپور روم و هم درین ده روز با لشکری بازگردم.)) ملک اسلام غیاث الحقّ والدّین او را دل داد و گفت که ((امیر عادل باید که اندیشۀ بد به خوب راه ندهد؛ چه، داب و عادت سپهر ازرق همین است که گاه فرح بخشید و گاه تعب

شعر[فردوسی]

چنین است رسم سرای فریب گهی با فزار و گهی با نشیب

ازو شادمانی و زو مستمند گهی بر زمین گه به ابر بلند [۶۵۳]

شعر

لِذِی عَقِب الاَیّامِ بُوسٌ وَ اَنعُمُ نَعَم وَانتِعاشٌ تارَةً وَ عِثارٌ

مر خداوند از بی در آمدن روزهای را سختیهاست و نعمتها

آری نیکوشدن حال است یکبار و به سرور آمدن است یکبار

____________________________________________________________۶۵۸ تارخ هرات ____________________________________________________________

((مَاامتَلَت دارٌ حَبرَةً اِلامتَلاَت عِبرةً وَ ماکانَت فَرحَةٌ اِلاّ تَبِعتَها تَرحَةٌ ))۱ شهر و اموال ما از آنِ امیر است. اگر به هر درآید حاکم است.)) امیر یساول بر ملک اسلام آفیرن خواند و گفت ((مصحلت من در آن است که زودتر بروم ؛ چه، لشکر در عقب من اند. و اگر چنانک من درین وقت درنگ نمایم و الیچیان به اطرف خراسان و حضرت اولجایتو سلطان نفرستم، کار ممالک خراسان بکلّی ضعف و وهن بذیرد.))

شعر[فردوسی]

نگه کن که این بوم ویران شود به کام لیران توران شود

نه پیر و جوان ماند ایدر نه شاه نه گنج و نه اسب و نه تخت و کلاه

ملک اسلام غیاث الحقّ والدّین چند سر اسب و آنچ مایحتاج سفر باشد با خیمه و خرگاه و سراپرده و طبل و علم وبه جهت امیر یساول ترتیب داد و پنج تن از بوم دانان و راه شناسان را مصاحب او گرداند .

امیر یساول ، ملک اسلام را وداع کرد و از هرات برفت و آنشب تا روز بر سبیل شتاب براند. چون خورشید جهان فروز نقاب ظلام از چهرۀ دلفروز باز کرد، مبارکشاه بوجای با گپنجا سوار بدو رسید . امیر یساول با سی سوار با مبارکشاه در محاربت آمد و بانگ بر برادران و اقارب و ملازمان خود زد و گفت(( پیش روید و این قوم عاصی بدکردار را به زخم تیغ و تیر سرگشته و دستگیر کنید .)) آن جماعت تیغها بر کشیدند و چون شیران شرزه و فیلان جنگی روی به رزم آورد[ند]

شعر[فردوسی]

[۶۵۴] دو رویه به تنگ اندر آمد سپاه یکی ابر گفتی بر آمد سیاه

ز پیکیان پولاد و بر عقاب سیه گشت رخشان رخ آفتاب

سنانهای نیزه به گرد اندرون ستاره بیالود گفتی به خون

ز افکندنِ گرزۀ گاو چهر تو گفتب همی سنگ بارد سپهر

درخشیدن۲ تیغ الماس گون شده ابر و باران ازو پُر ز خون

به کام و به مغز اندرون گاو و خاک شده فرق ترک از شرس چاک چاک

مبارکشاهیان آسوده بودند و یساولیان مانده و خسته . مقاومت نتوانستند نمود. قضا را تیری بر امیر یساول رسید و از پُشت مرکب درگشت

______________________________________________________________________۱ . حدیث نبوی. ۲ . متن: درفشیدن

____________________________________________________________ذکر صد و شانزدهم/ در رفتن امیر یساول پیش شاهزاده... ۶۵۹ ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

شعر[ربیعی]

ز دستش بیفتاد کوپال او به خاک اندر آمد سر بال او

برادران و مبارزان امیر یساول چون دیدند که امیر یساول از بالای زین زرّین بر خاک خواری افتاد ، روی به هزیمت آوردند . مبارکشاه بفرمود تا سر امیر یساول را از بدن جدا کردند ۱ و کسانی را که گرفته بودند بعضی را به قتل آوردند و بعضی را بگذاشتن[ند]

شعر[فردوسی]

جنین است که هر چند مانیم دیر نه فیل سرافراز ماند نه شیر

دل سنگ و سنگدلان بتدسد ز مرگ رهائی نیابد ازو بار و برگ [۶۵۵]

و عزیزی تاریخ قتل امیر یساول را در قطعه[ای] آورده و آن قطعه این است که :

شعر

بر هفصد و هفده دهم ماه محرّم۲

سال و مه و تاریخ نه نقصادن نه زیادت

شد میر خراسان یسول پیش اجل باز

بنهاد سر آنجا که قضا بود و ارادت

چرخ فلک آن را که برافراخت ، بینداخت

این است مرورا صفت و سیرت و عادت

چون امیر یساول به قتل رسید ، شاهزاده مینقان و بکتوت و مبارشکاه و بیرامشاه و محمد دُلدای بعضی طبعاً و اختیاراً و طایفه[ی] عجزاً و اضطراراً سر انقیاد بر خطّ حکم شاهزاده یسور نهاند و زقم نسیام حقوق نعمت بر جریدۀ طاعتداری و ولاء اولجایتو سطان کشید[ند]. شاهزاده یسور ایشان را بنواخت و به عاطفت و اصطناع تمام مخصوص گردانید و هر یک را فراخور حال و حرمت او اسب و قبا و کلاه و ساخت و حرب داد و گفت ((امیدوارم

شعر[نظامی]

که دادار داور خداوند پاک که زد صنع او نقش بر لوح خاک

______________________________________________________________________۱ . به تاریخ دهم محرّم سال ۷۱۷هجری .

۲ . به تاریخ رهم محرّم سال ۷۱۷هجری.

____________________________________________________________۶۶۰ تاریخ هرات ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

جهان آفریننده یزدان که هست به فرمان او جمله بالا و پست

ممالک ایران را به من ارزانی دارد تا هر یک از شما ملکی را در تصرّف آرد و خداوند مال و جاه شود.)) امرا و وُجُوه سپاه برو آفرین فراوان خواندند و بعد از زیمن بوس گفتند:

شعر [ازرقی]

ایا سپهر شرف را ستاره ساره ایا جهان کرم را طبایع و ارکان[۶۵۶]

نمونه ایست ز آثار رآی تو پروین نشانه ایست ز اجزای در تو سرطان

ز روی جاه و معال توئی باستحقاق خدایگان جهان شهریار و شاه جهان

بعد ار ادای خدمت و دعا عرضه داشتند که ((ما بندگان را جای فدای خداوند است

و تا زنده خواهیم بود سر بر آستان آسمان محل پاشداه جهانگیر خواهیم داشت.))

و راوی چنین گفت که بعد از قتل امیر یساول به چند روز که خسرو کواکب لواءِ ضیا بر قُمّه ذروۀ برج جوزا زد و هنگام حصاد شد شاهزاده یسور با تمامت سپاه خود به زودخانۀ هرات درآمد و بامدادی باسوار[ی] چند به مقام متبرّک و مزار مبارک گازرگاه رفت و چون بدان مقبرۀ شریف رسید از یک تیر پرتاب پیاده گشت و

بر اصحاب قبور- که خفتگان بیدار و خاموشان گویا اند – سلام کرد و گفت ((عَلَیکُمُ السَّلام یا اَهلَ الا یمان غَفَراللهُ لَکُم کَما غَفَرَ لِنَبِیَّکُم عَلَیهَ السّلام ))

شعر[فخرعمید]

سَلامٌ عَلی اَهلِ الُبُور اُلَدَّوارِس کَاَنَّهُم لا یَحِسُوا فیِ المَجالِسِ

سلا باد بر اهل گورها[ی] کهنه شونده

گوئیا که ایشان ننیسته اند در جایهای نیشصتن

وَلَم یَشرَبُوا مِن بارِدِالماءِ شَربَةً وَلَم یَاکُلُوا مِن کُلَّ رَطبٍ و یابِسٍ

و نیاشامیده اند از آب سرد شربتی

و نخورده اند از هر تری ئ خشکی

و ساعتی بر سر تربت مُعَرّرَۀ مُطَیَّبۀ شیخ الاسلام قطب الاقزاب ، سرّالله فی الارضین ، قُدوَةالحقّ والدّین خواج عبدالله انصاری ، قُدّسِ سُرُّه و نَوَّر رَمسَهَ ، به تسبیح و تهلیل بسر برد. و چون به طرف شهر هرات ملتفت شد [۶۵۷] روی به حضار و نظّار کرد و گفت ((مثل چنین شهر حصین در روی زمین نشان نمی دهند

ذکر صد و شانزدهم / در رفتن ایمر یساول پیش شاهزاده..... ۶۶۱

امیدوارم که این خطّه مرا مسلّم گردد.))

شعر[ربیعی ]

گر این تُند دز به دست آورم ز گردون به فرخ تنی بگذرم

کمینگاه کُند آوران سازمش چو مینوی خرّم بپردازمش

درین جای باشد شبستان من همان بخت و گنج فراوان من

بعضی از شاهزادگان گفتند که اگر پادشاه جهانگیر به اسم زیارت روز پنج در مزارات این شهر مقام کند از مصلحت دور نبوَد . ما نیز در شهر درآییم و شهر را بیبینم که سالیان می شود که صیت حصانت این خطّه به ما رسیده است . شاهزاده یسور گفت که ((صواب و نَجح در آن است که درین شهر درنیایید، چه، از آن روز که بهمن بن اسفندیار این شهر را بنا فکنده است تا امروز چندین پادشاه کامکار و ملک نامدار و امیر کبیر را درین شهر به قتل آورده اند.))

القصّه روز دیگر ملک اسلام غیاث الحقّ والدّین پسر خود مخدوم زادۀ جوانبخت حافظ کلام الله، امیر حافظ را و شیخ الاسلام خواجه اسمعیل و مولانا عفیف الئبین مفتی و مولانا نظام الدّین نسفی را با طایفه ای دیگر از ائمّه و اکابر هرات پیش شهزاده یسور فرستاد . شاهزاده یسور مخدوم زاده امیر حافظ را به نوخات پادشاهانه مکرّم گردانید و گفت که ((ما مهمان ملک اسلام غیاث الحقّ والدّین ایم. هر چند که میربان جمال نمی نماید، امّا نعمت او بر مهمان مترادف و متعقب است. اگر حق تعالی عمر بخشد و در اجل تأخیری رود غذر زحمات و بخواهیم.))از این گونه سخنان دلفریب باز راند و روز دیگر مخدوم زاده امیر حافظ را اجازت مراجعت فرمود . و سپاه او چون گرسنه بودند خرمنها را غارت می کردند و مردم را برهنه می گرانید[ند] . چون این خبر به ملک اسلام غیاث الحقّ والدّین رساندند که لشکر شاهزاده یسور دست به خرابی برآورده ند و هر کس که غلّه به شهر می آرد به جور ازو باز می ستانند، روز دیگر [۶۵۸]

شعر[فردوسی]

چو خورشید تابان بگسترد فر سیه زاغِ پَرٌان فرو برد سر

طایفه[ی] از فصحاء نامدر پیش شاهزاده یسور فرستادو گفت ((بوگیید که لشکر پادشاه خرابی می کند و بر رآی عالی پادشاه پوشیده نماند که هفت سال شد که

۶۲۲ تاریخ هرات

در این ولایت متعاقب ملخ آمد و مردم این ولایت را غلّه حاصل نشد و امسال اندک زراعتی کرده اند تا بشد که تخمی حاصل شود، سپاه پادشاه آن را نیز در تلف دارند. ومن نمی گذارم که مردم اینجا به جهت محقٌر غلّه در روی لشکر پادشاه تیغ کشتند و تیراندازند. اکر پادشاه به اسم سحنگی به هر قریه مرد پنج نامزد فرماید حاکم است.)) آن فرستادگان روز دیگر پیش شاهزاده یسور آمدند و نخست برو آفرین خواند[ند] و گفت[ند]:

شعر [معزّی]

ای بلنداختر شاهی که ترا بار خدای

شاه ایران و خداوندِ همه توران کرد

نیست بر تیغ تو تاوان ظفر و نصرت و فتح

هرچه کرد ای عجبی نیغ نو بی تاوان کرد

جاودان همٌتِ میمونِ تو زرافشان باد

ک هقضا پایۀ اقبال تو بی پایان باد

بعد از آن آنچ که ملک اسلام غیاث احقّ والدِن گفته بود عرضه داشتند. شاهزاده طایفه ای را از مقرّبان درگاه خود نامزد کرد که بر اطراف ولایت بگردند و نگذارند که هیچ لشکر مردم را زحمت دهد و غلّه ایشان تصرّف کند. درین معنی مبالغت تام نمود با وجود آنکه شاهزاده یسور از معتبران سیاه چندین [کس] را به قتل رساند ، لشکریان همچنان خرابی می کردند. بعد از آن به یک هته شاهزاده یسور از هرات به بادغیس رفت و ساکنان هرات از [۶۵۹] دست تعدّی عسکر او خلاص یافتند و در دعاءِ ملک اسلام غیاث الحقٌ والدّین افزود[ند].

متفرقه و انفرادی