ذکر صد و بیست و سوّم
در لشکر فرستادن نلک اسلام غیاث الحقّ
والدّین به بادغیس و گرفتاری خیلخانۀ بُوجای
پیش از آمدن شاهزاده یسور، ملک اسلام غیاث الحقّ والأبین ایلچیان معتبر خردمند به دارالملک سلطانیه فرستاد و از احول شاهزاده یسور پادشاهزاده سلطان ابو سعید و امیر چوپان را آگاه گردایند. امیر چوپان ایلچیان ملک اسلام غیاث الحقّ والدّین را بنواخت و یرلیغ و تشریفات گرانمایه به جهت ملک اسلام نامزد فرمود[و] او را بر حرب و تخلّف و معادندت پادشاهزاده یسور حریص گرداند و گفت که ((ملک غیاث الدّین را بگوئید که اگر خواستِ حقّ تعالی باشد چنانک دلخواه ملک بود تمامت مَآرب و مطالب او را به اسعاف مقرون گردانم .
شعر[ربیعی]
گَرَم دادگَر زندگانی دهد ابر دشمنان کامرانی دهد
به فرخنند اختر ، به نیروی شاه به خاک اندر آرم سر کینه خواه
بدرٌم جگرگاه بدکیش را بسوزم روانِ بداندیش را
ترا تخت و دیهیم و لشکر دهم بسی گنج و بسیار لشکر دهم
برافروزمت چهره چون آفتاب شوی کامران و شوی کامیاب [۶۹۲]
خراسان شود سر بسر زانِ تو که فرخنده بادا تن و جان تو
امیر حسیت را با سپاه بی حدّ و قیاس نامزد گرداینده ام تا با شاهزاده یسور حرب کند ملک باید که به هیچ باب خاطر متردٌد ندارد و به اواع خوشدلی و مستظهر باشد که در باب او عاطفت پادشاهزادۀ جهان سلطان ابو سعید و عنایت و تربیت ما پیش از آن است که در افهام و افکار همگنان درآید . دیگر از لشکر شاهزاده یسور و خیلخانه های امرائی که با ما یاغی شده اند و حقوق نعمت را فروگذاشته ، چندانک امکان دارد [از] قتل و نَهب دریغ ندارد.))پ
چون یریلغ و تشریف سلطان ابوسعید و احکام و خلعت امیر چوپان به ملک
______________________________________________________________________۱ . اصل:صدو بیست و یکم
ذکر صد و بیست و سوّم / در لشکر فرستادن ملک اسلام .... ۶۹۵
اسلام غیاث الحقّ والدّین رسید، خوشدل و مبتهج گشت، روز دیگر
شعر[فردوسی]
چو خورشید با زیب دیباء زرد ستم کرد بر پردۀ لاجورد
لشکری به بادغیس فرستاد تا خیلخانۀ پسر بوجای و خانه وار[ی] چند از لشکر بکتوت به هارت آوردند . و دلقک که در بادغیس قایم مقام بکتوت بود، چون خبر یافت که لشکر ملک اسلام غیاث الحقّ والدّین خیلخانۀ بسر بوجای را بکرفتند، منهزم شد و خیلخانۀ بکتوت و مبارکشاه به فاریاب و مواضع حصین برد. و ملک غیاث الحقّ والدّین خواتین و انبا بوجائیان را در شهر به معتمدان سپارش فرمود و اموال و مواشی ایشان را بر لشکر منصور خود قسمت کرد. وچون این خبر به بکتوت و پسر بوجای رسید، متحیّر و مضطرب شدند و پیش شاهزده یسور آمدند و گفتند ((پادشاه جهان، ملک اسلام غیاث الحقّ والدّین خیلخانۀ ما ار غارت کرد و زن و فرزند ما را به اسیر گرفت و حواشی و مواشی ما را بر لشکر غوری و هوری و سجزی و نکودری و خلج و بلوچ قسمت کرد.)) شاهزاده یسور از آن سخن اندیشه مند گشتو فی الحال ایلچی نزد پسر خود شاهزاده جوکی فرستاد که ((بای که در [۶۹۴] حفظ و حراست اردوی بزرگ و خیلخانه های لشکر منصور ما اجتهاد تمام به جای آرد و بیدار و با خبر باشد و به روز قراول و دیدهبان ، و به شب طلایه و پاسبان بر کار دارد که چنین می شنوم که ملک اسلام غیاث الحقّ والدّین بر آن عزیمت است که لشکری بدان طرف بفرستد تا خرابی به اردوی بزرگ ما رساند.))
بعد از آن دو روز با شاهزادگان و امرا و رؤوس سپاه در کار ملک اسلام غیاث الحقٌ والدّین مشروت کرد. روز چهارم همه باتّفاق بر آن تدبیر یکدل و بر آن عزم متٌفق الکلم شدند که ((شاهزاده یسور نخست ایلچی نزد ملک غیاث الحقّ والدّین فرستند و به رفق و حُسن کلام خانه های امرا را طلب دارد. و اگر چنانک درین معنی ابا کند و برخلاف فرمان اعلی پادشاه رود، هر ده روز ازینجا یکی از امرا با لشکری برود و هرات را بتازد و راها بر خلق بسته دارد ، تا آن زمان که غلّه برسد بعد از آن لشکر منصور پادشاه بتمامی به محاصرۀ شهر روند .)) شاهزاده یسور با تٌفاق جماهیر و اکابر سپاه روز دیگر
۶۹۶ تاریخ هرات
شعر [نظامی]
چو صبح از دم گرگ برزد زبان به گفتن درآمد سگ پاسبان
خروس غنوده فرو کوفت بال دهل زن بزد بر تبیره۱دُوال
نامه ای نئشت به ملک اسلام غیاث الحقّ والدّین و در طلب کردن خانه ها و خاتون پسر بوجای تَلَطُّف و نَعَطُّف بی حدّ نومود . ملک اسلام غیاث الحقّ والدّین در جواب توشن که ((این کار به حکم یرلیغ پادشاهزادۀ جهان سلطان ابوسعید و حکم آلتمغاء امیر چوپان کرده امو. تا اجازات ایشان نباشد، نتوانم که خانه های بسر بوجای و متعلّثان بکتوت را بازگردانم.)) شاهزاده یسور از آن جواب خشم آلوده گشت و شاهزدگان و امرا راگفت که (( ما را هیچ خصم قوی تر از ملک غیاث الحقۀ والدّین نیست . بنگرید که او درین دو سال با ما چه ها کرد! اگر من پیش از این چنین که اکنون است روشن و محقّق [۶۹۵] بودی که با ما بدین نوع زندگانی خواهد کرد و بدین نَسَق مخالفت و منازعت خواهد نمود ، تا هرات و سکّان او امرا مسلّم و مسخّر نشدی ، من لشکر بدین دیار نکشیدی .)) شاهزادگان و امرا سپاه و وجوه درگاه گفتند که ((ای پادشاه جهانگیر خاطر عاطر بزرگوار پاشداه باید که جهت مخالفت ملک هر [و] ی بریشان نگردد . به دولت روزافزون پاشداه عادل شهر هرات را چنان خراب گردانیم که نفح صور در وی کسی را مجال آرام و امکان سکونت نباشد . از مانندگان هر کدام را که حکم یرلیغ باشد به محاصرۀ هرات رود و تا جان دارد با لشکر ملک غیاث الحقّ والدّین حرب کند ، تا ن هنگام که خانه های امرا را بیرون فرستد.)) شاهزاده یسور روز دیگر مبارکشا بوجای را با شش هزار سوار جنگی به تاخت هرات فرستاد و فرمود که غیر مردم ماوراءالنهری هر آفریدۀ دیگر که به دست شما افتد به قتل رسانید و از قتل و نَهب هر چه ممکن بوَب و متصوّر گردد، به جای آرید .
______________________________________________________________________
۱ . متن: بتیره.