ذکر نود و هشتم
در صفت خصال . فضایل ملک
اسلام غیاث الحقّ الدّین، خلد ملکه
ملک اسلام غیاث الحقّ والدّین مه پسر ملک مغفور مبرور شمس الدّوله والدّین، طاب ثراه ، است و دیباچه این تاریخ نامه بعد ا حَمد و نَعمت به نام بزرگوار و القاب عالیۀ او مَوَشَّح و مزیّن، مَلِکی ست مَلَک صفات و مَلِکی ست مُلک بخش. مخصص به عن الهی اراسته به آیین پاشداهی و مصوف به اوصاف جهانداری متحلٌی به حلیت شهریاری .
شهر[متنبٌی]
مَلِک سِنانُ فَناتِه َ بَناتیهَ یَتَبارِیانِ دَماً وَ عَرفاً ساکِبان
پادشاهیست که سرنیزۀ او و سرانگشت او
برابری می کند با هم در خن در نیکوئی از روی رخیتن
کَالبَدرِمِن حَیثُ اِلتَفِتَّ رَأیتَه یُهدِی اِلَی عَینَبکَ نُوراً ثاقِبا
چون ماه شب چارده ز هر جا که التفاتی کنی تو بینی او را
هدیه می فرستد به سوی دو چشم تو روشنای افروزنده
کَالشَّمسِ فیِ کَبِدِ السَّماء وَضُوءُها یَغشِی البِلاد مَشارِقاً وَمَغارِباً
چون افتاب در میان اسمان روشنایی او
می پشد شهر ها را در مشرقها ئ در مفرباها [۵۴۴]
شعر[مجیر]
شه مسیح دم و خسرو سلیمان قدر
که مرده از نفسش زنده شد مسیح آسا
قضا کمین و قدر صولت و ستره حَشر
سکندر آیت جوشید ملک و خضر بقا
______________________________________________________________________
۱ .اصل: نود وششم.
۵۵۸ تاریخ هرات
محیط دست [و] رکاب آسمان [و] صاعقه خشم
سپهر هرش [و] جناب آفتاب [و] ابر عطا
هزار چیز که کان در هزار سال اندوخت
درست شد که ز یک جود او شدست هبا
چنان بدو همه اجزای خاک در طرب اند
که ذرٌه رقص کنان می رود مبان هوا
ز روی قدر به جای [ی] رسیده حضرت او
که قعل کلّ به دو منزل نمی رسد آنجا
گاهِ کوشش چون ضرغام قتّال همه با و عُنف ، و وقتِ بخشش چون غِمامِ هطال همه کرم ولطف،
شعر [رشیدوطواط]
هزار صاعقه در یک شکوه او مُضمَر
هزار فایده در یک حدیث او مضمون
به قدر مرتبه دارش به سال کیاوس
به جاه غایشه دارش به شکل افریدون
محیط جود و کرم را ضمیر او مرکز
حساب مَجد و شرف را جلال او قانون
هوای نرم به طیب سخاء او ممزوج
زمین رزم بخون عدوی او کعچون[۵۴۵]
ز شخص شیر فلک سهم او ربوده حیات
ز فرق گاو رمین پاس او شکسته سرون
به امر نافذ او دهر جاکر و منقاد
به کمک عالی او چرخ بندۀ مأذون
به یُمن همت اوجان عاقلان مشعوف
به دست منٌت او شخص فاضلان مرهون
زه ذُنُوب دلِ او منزّه است و بری
ز هر عُیُوب تن او مطهر است و مصون
هنگامِ داد چون باد جهنده بر قوی و ضعیف ، و چون آفتاب تابنده بروضیع و
ذکر نود و هشتم / در صفت خصال و فضایل ملک اسلام ... ۵۵۹
شریف . به همت چون دریای [ی] که در هدش از گاهش ناندیشد و در تهوّر چون سیلی که از نیشیب و فراز نپرهیز . خنجر ذوالفقار اثرِ او در مفاصل عدو چون قضا گره گشای ، و رأی عالم ارای او در ظلمتِ حوادث و نوایب دُهُور چون ستارۀ راهنمای.
شعر[مسعود سعد]
رای او را دلیل گشته قدر عزم او را مطیع گشته قضا
خنجر عدل او نموده هند گوهر ملک او فزوده بها
تیغ او بر فنای عمر دلیل جود او بر بقاء عمر لوا
جسم گیتی به حکم او محکوم چشم گردون ز رای او بینا
آثار نحابت و شهامت او روشن و پیدا، و دلایل یُمن و سعادت در حرکت و سکون او هویدا.
شهر[ظهیر]
فرّ سلطانی و نشان جلال در جبینش چو مِهر و مَه پیداست۱
مسند قدر و کامرانی اوست که ز بس دست کنبد خضر است
پیش کفّ کریم کان صفتش ۲ از خجل ماندگان یکی دریاست [۵۴۶]
بر درِ بارگاهِ میمونش۳ از کمر بستگان یکی جوزاست
چرخ را امتثال فرمانش در بد و نیک مقصد اقصاست
درگاه عالیجاه او که و ملجاء ستم رسیدگان ، و جناب عالی پناه و ولیجه و مغیث فریاد خواهان .
شعر
از نکبت حوادث ایان فارغ است
آن کس که در حمایت حرز و امان اوست
چرخ ارچه توسن است،مطیع رکاب اوست
د هر ارچه گردن است،اسیر عنان اوست
______________________________________________________________________
۱ . این بیت در دیوان شاعر نیست .
۲ . دیوان : آنکه در پیش فیض احسانش.
۳ . دیوان : وانکه بر آستان مبمونش
۵۶۰ تاریخ هرات
خورشید جرخ سلطنت است و ز روی قدر
همچون زحل هزار ملک پاسبان اوست
عنایت بی غایت ذات نیکوصفات با حسنات او مقوّی ارباب علم و علم ، و تربیت بی نهایت جود وجود با مقصود ا مربی اصحاب فضل و هنر
شعر
هم فضل را مرب و هم علم را عماد
هم صدر را مقوٌی و هم ملک ارا شرف
فکرش همه درایت و دستش همه سخا
طبعش همه لطافت و لفظش همه لَطَف
عال به قدر اوست کنون رایت هنر
زنده به سعی اوست کنون سنت سلف
مقلوا شد به دولت او ملٌت کرم
معمول شد ز همت او سنٌت شرف
حُسٌاد او ز صولت ایام مبتذل
اعداء او ز نکبت ادوار مستخف [۵۴۷]
بر سیَر انیبا و روش اولیا ، برحسب بشارت ((اِنَّ اگرمَکُم عِندَاللّه اَتقیکُم))۱ مقتضای اشارت ((اِنَّ لِلمُتَّثینَ مَفازاً))۲ ایام و لیالی او به زهد و تقوی مصروف ، و ساعات و آنات او به پرهیزکاری مقرون .
شعر
وَاَنتَ لِغُمٌةِ البَلوَیُ جَلاءٌ وَاَنتَ لاُمَّةِ التَّقوی اِمامٌ
و تو مر پوشیدگی سخنی را خداوند زدودنی
و تو مر گروه پرهیزگاری را پیشوائی
وَاَنتَ لَکُلَّ مَاثَرةِ اَساسٌ وَنَاَنتَ لِکُلِ مَکرَةِ عِمادٌ
و تو مر هر کار گزیده را بنیادی
و تو مر هر برزنی را ستونی
_________________________________________________________________________________________________________
۱ . قرآن، حجرات/ ۱۳ ((بی گمان گرامی ترین شما در نزد خداوند پرهیزگار ترین شماست.))
۲ . قرآن ، نباء / (( بی گمان پرهیزکاران را دستکاری است.))