ذکر بیست ویکم
در نسب بزرگوار ملک
مغفورشمس الحقّ والدّین کُرَت
راوی چنین گفت که ملک مغفورشمس الحّق والدّین محمّد بن [۱۴۱] ابی بکر کُرَت، روّح الله رَوْحَهُ و زادَ فی الفِرْدُوس فُتوحَهُ، [پسر ] ملک مرحوم رکن الدوله والدین است و ملک رکن الدّین از فرزندان خداوند و مخدوم الوالی المغفور السعید الحاکم المرحوم السدید، عزّالحّق والدّین عمر مرغنی ۱، طاب ثراه، و عزّالدّین عمر مرغنی وزیر ممالک ونایب کل سلطان مرحوم مغفور غیاث الحق و الدّین ، انار الله برهانه، و سلطان غیاث الدّین را بر وی اعتماد هر چه واثق و دلبستگی هر چه بیشتر؛چه، عزّالدّین عمر مرغنی بغایت کَیِّس و فاضل وبیش بین و هنرمند وشجاع و باذل بود و به خلق و خُلق و صورت وسیرت ستوذه وحسن معروف و مشهور هر چه تمام تر ، چنانکه گفته اند:
شعر [مجد همگر]
به کفْ کریم ، به چهره بهی، به سیرت خوب
به تن حلیم، به دل صابر و به شیمتْ راد
و در عهد دولت خود در اکناف واطراف ولایات سلطان مذکور از مال حلال بی و بال خویشتن مساجد و مدارس و رباطات بنا افکند . واز آن جمله عمارات مدرسۀ مقام مبارک و مزار متبرک گازرگاه است که مثل آن در هیچ بلاد از بلاد خراسان نیست .[۱۴۲]
۱.زمچی: ملک شمس الدّین پسر ملک رکن الدّین است وملک رکن الدین پسر ملک تاج الدین عثمان مرغنی و تاج الدین عثمان برادر عزّالدین عمر مرغنی.
خواند میر: ملک شمس الدّین محمد دختر زادۀ ملک رکن الدّین بود و نسب ملک رکن الدّین به عزّالدین عمر مرغنی می پیوست.
میر خوند: شمس الدّین محمد بن ابی بکر کُرت دختر زادۀ ملک رکن الدّین، واو از فرزندان عزّالحق والدّین عمر مرغنی است که از بنی اعمام سلطان غیاث الدّین محمد بن سام و وزیر و نایب او بود . شعر [ شاعر ]
هر چه او کرد وهر چه او فرمود مثل آن کس ندید و نه کس نشنود
و اتفاق است میان سِکان آفاق که در عهد هیچ حاکمی و در عصر هیچ والی [ی] علمای اسلام و حکام انام و زمرۀ وجد و عرفان و فرقۀ تحقیق و ایقان، چنان مرفه الحال و فارغ البال و مجموع خاطر نبوده اند که در ایام دولت و دولت ایام او،
شعر[ابو العلاء]
وَ لَو تَقَدَّمَ فی عَصْرٍ مَضَی نَزَلَتْ فی وَصْفِه مُعْجِزاتُ آلای وَ السُّوَرِ
اگر چنانک پیشی گرفتی در روزگاری که بگذشت فرود آمدی
در وصف او معجزه ها، آیتها و سورتها
وَ قاسِمُ الْجُودِ فی عالٍ وَ مُنْخَفِصٍ کَقِسْمِهِ الْغَیْثِ بَیْنَ الْنَبْتِ وَ الشَّجَرِ
بخشش کننده جوانمردیست در بلندی و پستی
همچو بخشش کردن باران میان گیاه و درخت
و شیخ مرحوم عبدالله فامی را که مؤلف کتاب «تاریخ هرات» است در مدح او قصیده ایست غرّا در غایت خوبی و روانی. بیت پنج۱ از آن نوشته شد:
شعر[عبدالله فامی]
ایّام شد مساعد و امید شد غنی در عهد عزّالدّین عمر آن شاه مرغنی
فرخنده خسروی که زکُحل سخای او دارد همیشه دیدۀ حاجات روشنی
خورشید با تَرَفُّع و گردون با علوّ با جاه او محقر و با قدر او دنی [۱۴۳]
در عهد او قضا نکند عزم پُر دلی وز بیم او فلک نکند رای تو سنی
از هفت چرخِ همتش ارچند۲ برتر است هستش صفت تواضع و حلم و فروتنی
در پیش تخت شاه مرو را رسد به حق تعیین پهلوانی و نام تهمتنی
بی هیچ شبه روز سخا و گَهِ مصاف او راست بزم حاتمی و رزم بیژنی
و نبیرۀ ملک مغفور سعید کُرَت، طاب ثراه، و ملک کُرَت در ایام سلاطین به لشکر کشی و قلعه گشائی و عدوبندی مشهور و موصوف و قلوب قوالب سلطین کار
۱.اما هفت بیت آمده است. ۲.خواند میر: ارچه.
و ملوک نامدار بر موجب «اَفْضَلُ الْکُنُوزِ حُبُّ القُلُوب» محبت و مودت و مصادقت و الفت ذات شریف و عنصر لطیف و جوهر نفیس او مملو و مشحون
شعر[عمعق]۱
دل سنجر بدو خوشدل، تن قیصر بدو خرّم سر سلطان ازو سرور، رخ خاقان ازو تابان
در کتب مآثر و مناقب متقدمان و دفاتر حَسَنات و مَبَرّاتِ متأخّران۲ مدایح و محامد ذاتِ ملکی صفات او که منظر نظر رحمت یزدانی است، مسطور و مکتوب.
شعر [ابو العلاء]
جَمٰالُ ذی الْاَرْضِ کانُوا فی الْحَیٰوةِ وَ هُمْ بَعْدَ الْمَماتِ جَمالُ الْکُتُبِ وَ السِیَرِ
نیکوئی خدابند زمین بودند در زندگانی و ایشان
پس از مرک نیکوئی کتابهااند و روشها [۱۴۴]
چون این قدر از نسب با جلالت و حسب با عظمت ملک مغفور شمس الحقّ و الدّین کُرَت به کتابت پیوست، بعد از این در تواریخ احوال او شروع کنم ان شاء الله تعالی.
و ابتداء او آن است که از ثقات هرات چنین شنودم که عزّالدّین عمر مرغنی در عهد سلطان مغفور سعید غیاث الحقّ والدّین در خراسان هر مقامی را به یکی از فرزندان و برادران خود مفوّض گردانید. خطّۀ هرات را به حکم سلطان به جهت خود تعیین فرمود، و غرجستان را به حسام الدّین علی عمر مرغنی داد، و قلعۀ محروسۀ خیسار را که به حصانت و اعتدال هوای روح پرور، و عذوبت آب خوشگوار، و طیب خاک مشک آمیز، و کثرت اشجار مُثْمره، و الوان فواکۀ هنیه و نضارت ریاض معطره و نزاهت بساطین پُر ریاحین مثل او در شرق و غرب گوش هیچ واصف و واقف نشنوده و شبه او در بحر و برّ چشم هیچ سیاح و سبّاح ندیده
۱.ابو النجیب شهاب الدّین بخارایی، شاعر ایرانی نیمه دوّم قرن پنجم، متولد بخارا. پس از کسب مهارت در شعر و ادب به سمرقند رفت و به دربار آل خاقان راه یافت. عمعق از علوم متداول آگاه بود. قصاید او به انواع صنایع مشحون است و در تشبیه مهارت دارد. دیوانش به طبع رسیده است. ۲.اصل: متاحران. شعر[فلکی]
نی گوش دل شنیده شبیهش ز هیچ کس نی چشم عقل دیده نظیرش به هیچ جای
فُرُوقِ قِلالِ را سخاوت او بر بالای بلند نمای ایوان کیوان رسیده و بنای پای بر جای بی فنای او از تحت اقدام حمالان احمال اَثْقال اراضی گذشته،
شعر[عسجدی]۱
قوی قلعۀ او که خاکش به پاکی چو قلعی و لیکن ازو عاجز آذر
پُر از زرّگانی و تیغ یمانی پُر از شیر جنگی و پیر دلاور
ز ماهی فرو ترش بنیاد، لیکن گذشته سر بارش از چرخ محور
شده سدّ یأجوج خار از بُرُوجش ز دیوار او دیو حیران و مضطر
به ملک مرحوم تاج الدین عمر مرغنی ارزانی داشت و گفت « ای برادر [۱۴۵] تَقَلُّد قلعۀ محروسۀ خیسار را با حکومت ولایت غور به تو حواله کردم. باید که این تربیت را از حضررت عزت موهبتی بزرگ و مکرمتی هر چه عظیم تر شناسی؛ چه، از اقصای خاور تا انتهای باختر از سلاطین جمشید تخت و ملوک فریدون بخت کسی را چنین قلعه ای سر به فلک و چنی جایگاه عالی بناه نیست.
شعر[ربیعی]
سرش بر سماک و تهش بر فلک نگهبان او هم فلک هم ملک
شکرانۀ این مرتبۀ عالی را با رعایات و ضعفا و برایا – که فهرست مجموعۀ مکوّنات و زبدۀ زمرات موجودات اند – طریق عدل و بذل و رحمت و شفقت مسلوک داری».
شعر[مؤلف]
دل زیر دستان میازار هیچ به کار پرستندگان بس مبیچ
۱.ابو نظر عبدالعزیز بن منصور مروزی، شاعر نیمه اول قرن پنجم، معصر محمود و مسعود و مودود غزنوی، کمال قدرت وی در سخن پردازی و صنایع شعریست. بعضی او را مروزی قزوینی گفته اند و بعضی هم هروی نوشته اند. اگر موضوع مدح وی مودود پسر مسعود را قبول کنیم باید وفات وی پس از سال ۴۳۲ ه ق باشد. دیوانش را مشتمل بر ۳۰۰۰بیت گفته اند که امروز در دست نیست. قصیدۀ عالی در فتح سومنات به دست سلطان محمود دارد.
بر آور به داد و دِهِش نام خویش مجو جز به نیکی درون کام خویش
به بد مردم و ناسزاور کس همی تا توانی مشو هم نفس
و بعد از چندگاه حکومت ولایت غور به پسر او ملک رکن الدّین خیسار رسید و ملک رکن الدّین از فرزندان و نبیرگان خود ملک مغفور شمس الحقّ والدّین کگُرَت را برگزید و همه گی همت و نَهْمَتِ خویشتن به کار او مصروف داشت و او را به احراز معالی در ایام و لیالی تحریص کرد و گفت:
شعر[صاحب دیوان]
در اِقْتنای۱ معالی و اقتباس هنر بکوش شمس به کردار جد و عمّ و بدر۲
هر آن پسر که شود قانع داز پدر به نسب حقیقت صفتش آتش است و خاکستر[۱۴۶]
و بر موجب نصیحت ملوک مرحوم رکن الدّین ملک شمس الدّین معلومات و مدرکات فکری را با معقولات و منقولات کسبی ضمّ می کرد و در اناء اللیل و اطراف النهار در تحصیل علوم فراست و فروسیت شجاعت و شهامت با اقران و اتراب خویشتن و شرایط تفتیش بحث و تعلیم و تعلم بجای می آورد، چنانکه به اندک روزگاری
شعر[منوچهری]
چو رستم گشت در کوشش، چو حاتم گشت در بخشش
چو لقمان گشت در دانش چو سلیمان گشت در عرفان
و دائم خاطر خطیر و ضمیر منیر او به جانب شیوه و شیمۀ وَهب و نهب و بزم و رزم و به سوی کوشیدن و بخشیدن و قهر و لطف مایل
شعر[رشید وطواط]
تَعَوَدَّ رَسْمَ الْوَهْب و النَّهْبِ فی الْعُلی وَ هٰذانِ وَقْتَ اللُّطْفِ وَ الْعُنْفِ دابُهُ
عادتِ گرفت نشان بخشیدن و غرات کردن
و این هر دو هنگام لطف و زور عادت اوست
۱.اصل: در افتتای. ۲.اصل: پدر.
و به هر امری و اشارتی ملک رکن الدین او را مأمور و مشارالیه گردانیدی در یُمن اتمام و حسن انجام آن اجتهاد بلیغ و سعی تمام بجای آوردی و امور صعبی را که ابطال برزگ حال از تَقَسُّل و تَحَمُّل آن عاجز بودندی، ملک مغفور مرحوم رکن الدّین، طاب ثراه، بدو مفوّض گردانیدی او آن را به جان بپذیرفتی و گفتی:
شعر[ابو فراس]
اطْرَحُو الاَمْرَ الْیَنا وَاحْمَلُو الثِقْلَ عَلَیْنا
بیندازید کار را به سوی ما
و بار کنید گرانی را بر ما
اِنَّنا قَوْمٌ اِذا مٰا صَعَبَ الْخَطْبُ کَفَیْنٰا
بدرستی که ما گروهیم چون
دشوار شود کار بزرگ کفایت کنیم ما [۱۴۷]
و ملک مرحوم رکن الدّین با آن همهئ فطنت و ذکاء حلال و شهامت و عقل فیاض در تدابیر و آرای نظم مصالح ملکداری با او مشورت کردی و ذهن اظهر و رأی انور و فکر صافی او امداد صواب صلاح و ارشاد حُسن خاتمت امور طلبیدی و زمرای را که به ملازمت او کمر انقیاد بر میان داد بسته بودند، همه را بعد از نواخت به اکتساب معرفت مبارزت و هنرمندی ترغیب کردی و از فرار و جُبن و خوف روز وغا تهدید دادی و بر خلاف طباع احباب و اقران خود، در فصل ربیع به جای بوئیدن گل و نوشیدن مُل جام مرام ناموران گرفتی و ریاحین بستان میادین که این نوشیدی.
شعر[امیر المؤمنین علی]
اَلسَّیْفُ وَ الْخَنْجَرُ رَیْحٰانُنا اُفّ عَلَی النَرْجِسِ وَ الْاَس
شمشیرونیم شمشیر گلها ماست
تف باد بر نرگس و بر مرد
شَرابُنا مِنْ دَم اعْدائِنٰا وَ کاسُنا جُمْجُمَةُ الرَّأسِ
شراب ما از خون دشمنان ماست
و کاسۀ ما کاسۀ سر است
ملک رکن الدّین در سفر و حضر و خلاء و ملاء و شدت و رخا از آن شمایل پسندیده و اقوال و افعال محمودۀ او مُبْتَهج و مسرور بودی و از سر نیاز گفتی:
بیت[کمال]
یا رب به مَنَش همیشه ارزانی دار با دولت و با رفعت سلطانی دار
و ملک شمس الدّین در جمیع اخوال ماه و سال بر سِیَر و خصال آبا و اجداد بزرگوار خود رفتی،
شعر[ شاعر]
خلف صالح آن کند شب و روز که از پدر و شنیده بود[۱۴۸]
و از کثرت شعف و دلبستگی که روح قدسی و منهیِ غیبی به جمال جهان آرای و جلالِ عرش نمای او داشتندی هر زمان به زبان حال این مقام را مکرّر می گردانیدند:
شعر[ سوزنی]
شاد باش ای نبیرۀ حیدر دیر زی ای نتیجۀ رستم
کامران ای خلاصۀ دوران نامیاب ای یگانۀ عالم