ذکر سیزدهم
در حکومت امیر عزّالدّین
در هرات و حکایت شحنگی قستای
چون شهور سنۀ خمس و ثلاثین و ستمائه [= ۶۳۵] در آمد، درین سال به حکم یرلیغ پادشاه عادل قاآن، امیر عزّالدّین مقدم هروی با عبدالملک یزدوئی و محمود حسن فراش دایه۱ و پهلوانشاه وره ای و فخرالدّین عمادی۲ و مبارز نفاط خنبه ای۳ و سعید بادغیسی۴ و محمود بیک۵ فوشنجی از ترکستان متوجه شهر هرات شدند. چون به پنج فرسنگی شهر رسیدند، شرف الدّین خطیب جغرتان۶ و اصیل معدل و شرف منجنیقی و رشید برجی و شمس دباج و حسام سالار و عیارانی که در خطّۀ[۱۱۰] هرات بودند بر موجب « اَلْقادِمُ یُزارُ»۷ به استقبال هر جه تمام تر امیر عزّالدّین مُقدّم را به در آوردند و مَقْدَم او را مغتنم شمردند و از آمدن او مُسْتَظْهَر و مُبْتَهج شدند و از مُفْرِحِ صحبت او دل ضعیف نحیف را قوتی داد و از تریاک الفت او زهر حوادث و وقایع را معالجتی کرد.
روزی دیگر که شعاع خسرو سیارگان جملۀ جهان را لباس های نورانی در پوشید و دست ضیاء خورشید شَرَفات قلل جبال و هضبات رمال را شَعْر های کهربائی در کشید،
شعر[دقیقی]
خسرو روز چون حسام گرفت شاه شب راه انهزام گرفت
ضوء خورشید چون پدید آمد مه پسِ پردۀ ظلام گرفت
از رخ آفتاب باز جهان سر به سر زینت تمام گرفت
شرف الدین خطیب و امیر عزالدین مقدم و ارباب و اصحاب در مسجد جامع جمع شدند و در معنی « تَشٰاوَرُوا فِی الْاُمُورِ مَااسْتَطَعْتُمْ » دفاتر حقایق عقلیات را فرو
۱.مجمل فصیحی: دانه. ۲.زمچی، مجمل فصیحی: عمادالدّین.
۳. زمچی: جنبۀ؛ مجمل: مبارک نفاط خنبۀ. ۴.متن:بادعیسی.
۵.اصل:بک. ۶.زمچی: شریف الدّین ۷.من کلام رسول الله (ص).
خواندند و جراید دقایق نقلیات را مطالعه کردند و سیار اوهام را به بیداء تدابیر فرستادند و طیار افهام را در هواء آرا پرواز دادند و آخرالامر بر آن قرار گردانیدند که چون جوی ها انباشته است هر مردی سه من گندم در پنجاه کُوتک خاک زرع کند و بعد از آن که از قطرات ابحار « وَاَنْزَلْنا مِنَ المُعْصِراتِ مَآءً ثَجّٰاجاً»۱ آب یافت نباشد، از جاه ها آب دهند.
القصّه، در این سال مذکور برین نهج که ذکر رفت هر کس که در هرات بود سه من گندم مزروع گردانید و از آبار آب می کشیدند و آن کوتک های خاک را آب می دادند.
و راوی چنین گفت که در این سال مذکور از طرف قرانوئین که امیر بزرگ و لشکر کش گرمسیر۲ و افغانستان بود، قستای کور۳[۱۱۱] به شهنگی هرات آمد. و این قستتاای مرد بهادر و سخنگوی بود و خط مغولی نیکو دانستی. چون به هرات آمد، امیر عزّالدّین مقدم و شرف الدین خطیب و عیاران و اعیان هرات به به سلام او رفتند. قستای همه را بنواخت و در کار عمارت و زرات مددکار ایشان شد و هنگام زرع از وضیع را شدیار می کردند و تخم می پاشیدند و پَنبه می کاشتند.
و چون از ارتفاع انتفاع گرفتند و پنبه برداشتند، بیست مرد تناور راهرو را که در سرعت سیران بر طَیَران طُیُور مبادرت گرفتندی، هر یک را با پشتواره ای بیست من پنبه به افغانستان فرستادند تا از آنجا دراز دنبال و ادوات دَهْقَنَتْ آوردند. و دو ماه و نیم قستای و امیر عز الدین مقدم و تمامت مردم هرات حشر کردند و آب جوی انجیر۴ را به مزرعه رسانیدند. بعد از چند روز دیگر قستای و امیر عز الدین مقدم باده کس۵ به یزدویه رفتند. اکابر و اشراف یزدویه ایشان را عزیز و محترم
۱. قرآن بناء / ۱۴ «و از ابرها آبی ریزان فرو فرستاده ایم».
۲.گرمسیر: شهرستانی در استان هلمند، بین ولایت بُست و داور.
۳.زمچی: قسای کور.
۴.مراد جوی انجیل است که در زبان محاوره ای مردم به صورت « انجیر» به کار می رود. و«سرپل جوی انجیر» هم همچنان برجاست؛ در شمال مصلی پائین تر از تانک یتل ( پمت بنزین) و آرامگاه جامی. آصف، ص۱۷۲.
۵.اصل: باد ده.
+-داشتند. بعد از سه روز قستای گفت که فرمان پادشاه جهان و خان اعظم و شاهنشاه اکرم، قهزمان بنی آدم،
شعر [ سیف اسفرنگی]
خدایگان فلک قدر ۱ آنکه تیغ ظفر به عون دولت۱ او قتنه از جهان برداشت
[۱۱۲] زمانه ۳ خواست که نقش هلال برگیرد ز نعل مرکب مه کوکبش نشان برداشت ۴
ز بحر دست نو آئین گوهر افشانش نمونه ای است که دریای قیروان برداشت
به روز بزم وی از جیب کان و کاسۀ کوه گُهر به دامن آخرالزّمان توان برداشت
همه شکوفۀ تیمار و رنج باد آورد بری که خصم وی از شاخ زعفران برداشت
و حکم امرای بزرگ بر آن حمله به نفاذ پیوسته است که چون یزدویه از مضافات شهر هرات است، رعیّت آنجا به هرات آیند و به کار عمارت و زراعت قیام نمایند. در این حکم و فرموده چه میگویند ؟ مردم یزدویه گفتند که فرمانبریم و از آنچه حکم پادشاه وقت باشد تجاوز ننمائیم .
آن روز قستای و امیر عزّالدّین مقدّم را خدمت های پسندیده کردند . چون زنگی شب دیجور بر رومی روز فیروز گشت،
شعر [عنصری]
چون بر فراخت رایت ظلمت خدیو زنگ روی زمین چو زلف بُتان گشت مشک رنگ
خلق یزدویه جمع شدند و باهم گفتند تدبیر این کار چیست و مفتاحِ نجاحِ این بابِ مُغْلَق به دست کیست ؟ بعضی گفتند که صواب آن است که به هرَات رویم و بر موجب حکم یرلیغ پادشاه و امرای وقت به تقدیم رسانیم .[۱۱۳] و قومی گفتند که
۱. دیوان : کمال دولت و دین . ۲ . دیوان : خامۀ . ۳.دیوان : سپهر.
۴.دیوان : ز لعل مرکب عزمش نشان آن برداشت. هیچ تدبیر به آن نیست که قستای و امیر عزالدین را خدمتی قبول کنیم تا از سر این حکایت درگذرند. جماعتی گفتند که این همه خواری چرا می باید کشید و چندین ضَراعت و تَضَرُّع چرا می باید نمود؟ هیچ اندیشه صایب تر از آن نیست که قستای و امیر عزّالدّین را به قتل رسانیم تا صیتِ ذلیری و تمرد ما در عالم منتشر گردد.
القصّه، همه شب در اصلاح کار خویشتن و افساد حال دشمن با هم در گفتگوی بودند. آخر الامر بر آن مقرر داشتند که از خُبث طبایع حماقتی پدید آرند و قستای و امیر عزالدین را حَلاقَتی۱ بدهند. روز دیگر که عالم ظلمانی نورانی شد و جهان دیو دیدار چون رخسار بَری روشن کشت، یزدوئیان قستای و امیر عزالدین مقدم را باده نوکر بگرفتند و سر و پا برهنه کرده بر نَسَق حمار یک خروار ریگ بار کردند و ده مرد ناشناخت را با چند غلام عجمی بر ایشان موکل کردند تا اگر در بارکشیدن کسلانی نمایند، به زخم چوب و چوبدستی ایشان را از بالا به پستی آرند و از غور به نجد رسانند.
قستای و امیر عزالدین از خوف هلاکت و زخم چوب آن جماعت کام و ناکام گام می زدند و هر یک در حسب حال خود می گفت:
شعر
اَقُولُ کَمٰا یَقُولُ حِمٰارُ سُوءِ وَ قَدْ سامُوهُ حِملاً لایُطیقُ
سَاَصْبِرُ وَ الْاُمُورُ لَهٰا اِتّساعٌ کَما اَنَّ الْاُمُورَ لَها مَضِیْقُ
فَاِ مّٰا اَنْ اَمُوتَ اَوِ المُکارِی وَ اِمّٰا یَنْتَهِی هٰذا الطَّریقُ
شعر
من همان گویم کان لاشه خَرَک گفت و می کند به سختی جانی
چه کنم؟ راه روم، بار کشم که جز این نیست مرا۲ درمانی[۱۱۴]
یا بمیرم من و یا خر بنده یا بود راه مرا پایانی
راوی چنین تقریر کرد که تا سرحد قهستان ایشان را بر این گونه که ذکر رفت ببردند و از آنجا دست از ایشان بازداشتند. قستای و امیر عزالدین با وجو آن زحمت و خواری که بدیشان رسید، حق تعالی را سَجَدات شکر به جای آوردند که جان به سلامت بیرون بردند. قستای از قهستان به جانب گرمسیر رفت و امیر عزالدین مقدم
۱.اصل:خلاقتی. ۲.اصل:مر.
بعد از بیست روز به شهر هرات آمد و احوال و اهوال به کلی با شرف الدین خطیب و عیاران هرات باز گفت. شرف الدین خطیب گفت« اگر خدای خواسته باشد به زودی یزدویه را ویران گردانم و سکان او را در سلک طاعتداری در آرم».
امیر عزالدین بدان سخن خوشدل گشت و بر شرف الدین خطیب آفرین فراوان خواند و تا در هرات بود هر تَلَطُّف و اِصْطِناع که صورت بست، در باب شرف الدین خطیب و عیاران او مبذول داشت و رعیت را به تربیت و لطف به کار عمارت حریص گردانید.