ذکر صد و سی ام
در عماراتی که ملک اسلام
غیاث الحقّ والدّین در شهر [هرات]* کرد
از جمله عماراتی که ملک ملوک اسلام غیاث الحقّ والدّین در خطٌۀ محروسۀ هرات، حمیت عن الآفات و العاهات، فرمود اوّل عمارت سمجد جامع است و هیچ پادشاه ملکی را بعد از سلطان سعید مغفور غیاث الحقّ والدّین ، نوّرالله رمسه، تا این عصر آن دست نداد که مسجد جامع هرات را که اکثر به اِندِراس انجامیده بود و صفّه های شرقی و جنوبی آن خراب شده و از جُنبُذات و بیل پایه های اطراف رابعۀ او و آثار نامنده، مرٌمتی کردی.
ملک اسلام غیاث الحقّ والدّین در عهد دولت خود از سر صفای عقیدت و کمال حسن ایمان که ((اِنَّما یَعمَِرُ مَساجِدَالله مِن آمَنَ بَاللهِ وَالیَومِ الاَخِر ))۱ یعنی ((عمارت کنند خانه های خدای عزّ و جلّ را آن کس که ایمان دارد به خدای عزّ وجلّ و به روز قیامت .))و بر جست قول نبی ، علیه السلام که ((مَن بَنَی مَسجِاٍ وَلَو کَفَحصِ قَطاة بَتَی اللهُ [لَهُ] بَیتاٍ فِی الجَنَّة)) یعنی ((هر که بنا کند جهت خدای عزٌ و جلٌ مسجدی و اگر همه به مقدار خانه ای سمگ خواره بود بناکند، حق تعالی از برای او در بهشت خانه [ای عطا فرماید]. )) و ایضاً قوله، علیه السٌلام ((اِذا نَزَّلِ عاهَةً مِنَ السَّماءِ عُوفِیَ مِنها ثَلثَةُ نَفَر حَمَلَةُ القُرآنِ وَ عُمارُالمَساجِدِ وَ زُعاةُ الشَّمسِ )) یعنس ((چون حق تعالی [۷۴۷] از آسمان بلائی به زمین خواهد فرستاد سه گروه مردم را از آن بلا معاف دارد . بر دارندگان قرآن را و عمارت کنندگان مسجد ها را و نگاهدارندگان آفتاب را؛ یعنی موذّنان را.))و ایضا قوله ، علیه الّسلام ((مَن بَنَی مَسجِداٍ اَعطاهُ الله بِکُلِ شِبرٍ اَو بِکُلٌ ذِراع اَربَعینَ اَلفَ مَدینَةٍ مِن ذَهَبٍ وَ فَضَّةٍ وَ یاقُوتَةٍ))یعنی ((هر که بنا کند مسجدی را عطاً دهد حق تعالی او را به هر بدستی با یه هرگزی چهل شهر ا زر و نقره و یاقوت در بهشت )) مسجد جام شهر هرات به حال عمارت بازآورد و خود بنفسه با تمامت
______________________________________________________________________
۱ . قران، توبه/ ۱۸((مساجد الهی را فقط کسانی آباد می کنند که هب خداوند و روز یازپسین ایمان آورده اند.))
ذکر صد و سی ام / در عماراتی که ملک اسلام... ۷۴۳
نوّاب و ارکان دولت و اعیان ولایت هرات پنجاه رو در مسجد جامع متوطّن شد و در آن سعی جمیل و خیر نامی به اعتقاد صافی اجتهاد تمام و جدّ بلیغ مبذول داشت و بفرمود تا هر موضع را که خراب شده بود بهتر و محکم تر از وضه اوّل به حال آبادانی باز آورد[ند] و به لطایف کتابت و دقایق صنعت آراسته گردانید[ند] و اشکال غریب و نقوش بدیع ساخته و پرداخته کرد؛ به صفتی که:
شعر[من تاج المآثر]
همی بینند از اشکالش جمال قصر نوشروان
همی یابند ز ارکانش مثال سدٌ اسکندر
کشیدستند در سقفش تو گویی جامۀ دیبا
فکندستند بر صحنش تو گویی تختۀ مرمر
و در حصار بر طرف شمال بارگاهی که منسوب است به دار...۱ بساخت و بفرمود تا آن را به نقوش و صُوَر مُزَیَّن گردانیدند به شکلی که دیدۀ سیّاح مثل آن در اقطار و اکناف ربع مسکون ندید و گوش هیچ مسافر در شرق و غرب جهان مانند آن نشنود.
شعر[ازرقی]
ز بس نغزکاری چو کاخ سلیمان ز بس استواری چو سد سکندر[۷۴۸]
تصاویر او دهشت طبع مانی ثمائیل او حیرت جان آذر
نبرد مگر صحن او را به سالی مهندس به اندیشه ، عنقا به شهپر
مزیٌن درو صفٌه های مرٌبع منثٌش درو شمسه های۲ مصوٌر
و یا گویی که ملک الکلام فردوسی، رحمة الله ، این دو بیت را که در شاهنامه آوردست، به جهت این بارگاه عالی بناه گفته است و این بیتها این است :
شعر[فردوسی]
یکی کاخ آراسته چون بهشت همه سیم و زر اندر افکنده خشت
به دیبای رومی بیراسته چه مایه بدو اندرون ساخته
و به خوبی و دلپزیری چنان بود که هر آفریده . را که نظر بر صور جان افزای و منظر جدر دلربای یمین و یسار اوفتاد این شعر به زبان راند:
______________________________________________________________________۱ . جای یک کلمه در متن بیض مانده است.
۲ . اصل: و شمسها؛متن:وشمعهاء.
۷۴۴ تارخ هرات
شعر
ای مرتفع بنای همایون خسروی منسوخ گشته از تو عمارات کسروی
او جت گذسشته ز کصابیح آسمان سقفت نگاشته ز تصاویر مانوی
ارکانت با مدارج افلاک متصٌل ایوانت با کطالع خورشید مستوی
دست ظفر ز چرخ ببرده به ارتقاع کوی سَبَق ز خُلد ربوده به نیکوی
شکل ترا به امر سلیمان به سالها بده به سد معلم دیوان به جادوی
چون برجهای گردون ایوان تو بلند چون رکنهای عالم ارکان تو قوی
در ساختن این بارگاه یکی از کرامات ملک اسلام غیاث الحقّ والدّین آن است که نقٌاشان را مأمور گردانید که طرف جدر ۱ غربی بارگاه را به نقوش عساکر پادشاهزادۀجهان سلطان ابوسعید منقّش گردانند به عظمت هرچه تمامتر و به شکوه هرچه پیش تر ، و جانب شرقی را به جُیُوش شاهزاده یسور [۷۴۹] مصوّر کنند، امّا بر مقتضای ((نِعمَ الشَّی الفالُ))۲ عساکر شاهزاده یسور را منهزم و گرفتار و مقتول۳ و مجروح بپردازند و شاهزداه یسور را پیاده و غمگین و خایب و خاسر برکشند. حقّ تعالی به اندک روزگاری- چانانک ذکر آن به تقریر خواهد پیوست- شاهزاده یسور و سپاه او را چنانک دلخواه ملک اسلام بود، مخذول و منکوب گردانید . دیگر در جوار خندقِپای حصار حمٌامی ساخت که به وضع و هیأت آن در عراق و عراقین و شام شامات دیدۀ هیچ آفریده ندید و مال بی حئّ در پرداختن آن مصروف داشت.
شهر[صاحب الطرائق]
حَمامُنا قِی کُلَّ جُنبُذَةٍ لَهُ اَمثالُ جاماتٍ مِنَ البِلُّوُرِ
گر ما به ما در هر گنبدی که مر وراست
مانند های جاهماست از بلور
تَلقی زُجاجاتٍ اِذا شَمسُ الضُّحی طَلَعَت عَلَینا اَشرَقَت کَبُدُورِ
بینی تو شیشه ها را چون آفتاب چاشتگاه
برآید برو بدرخشد همچو ماهها شب چهارده
وَ هَواهُ ذُالاِعتِدالِ وَ صَحنُهُ شَرِقٌ بِعَرفِ اَلمِسکِ وَالکافُورِ
______________________________________________________________________
۱ . اصل : معزی ۲ . حدیث نبوی. ۳ . اصل : مقبول
ذکر صد و سی ام / در عماراتی که ملک اسلام... ۷۴۵
و هوای او خداوند اعتدال است و میان سرای او
پُر است به بوی مشک و کافور
شعر[حسامی]
حَبَّذا این مقام خُلد آثار حَبَّذا این بنای خوش دیدار
آب او خوشگوار و جان پرور خاک او مشک بیز و عنبر بار
نفس آتشش موافق طبع وز هوایش خجل نسیم بهار
موضع راحت وضیع و شریف موقف خلوت صعار و کبار [۷۵۰]
هست بی شبه احتیاج بدو خلق را سال و ماه و لیل و نهار
چون بوَد گرم وتَر،عزیز بوَد چون بوَد سرد و خشک ، باشد خوار
چون حقیقت نظر کنی در وی دوزخ است و بهشت پُر انوار
و در شرقی حصار کوشک [عالی ]بنا افکند و از پای حصار تا ر چهار سوی بازاری با دو کاروانسرای بساخت و در بیرون شهر در جوار باغ سفید خاتقاهی بس عظیم برآورد و آسیا و آسیاب وآنچ که مایحتاج خانقاه داری باشد از خالص مال بی وبالِ خود برو وقف کرئ. و در طرف شمالی مسجد تره فروش [ان] حوضی عظیم و حجره [ای] بس ملکانه بساخت. و در غربی مسجد ترهفروش [ان] مخانقاهی وبر در او کاروانسرای [ی] بنا افکند و برحسب ((شَرَفُ الرَّجُلِ بِناوُهُ وَ اَبناوُهُ وَ هِمَّهُ المَرءِ داوُرُ وَ جارُهُ))۱ و بر موجب آنکه گفته اند:
شعر
اِنَّ آثارِنا تَدُلُّ عَلَینا فَانظُرُوا بَعدَنا اِلَی الاَثارِ
درستی که نشانه های ما راه می نماید بر ما
پس نظر کنید پس از ما به سوی نشانه ها
در ه بلده و بقعه و حصن که درخت تصرّف او بود عمارتی فرمود
_____________________________________________________________________
۱ از امثال سائرۀ عرب .