ذکر چهاردهم
در وفات امیر عزّالدّین و
رفتن پسر او امیر محمد به ترکستان
چون شهور سنۀ ستّ و ثلاثین و ستمائه [=۶۳۶] در آمد، درین سال امیر عزالدین مقدم هروی، اصیل معدل را قایم مقام خود در خطّۀ هرات نصب گردانید و متوجه ترکستان شد. چون به اردوی پادشاه قاآن رسید روز دیگر پیش قاآن رفت. بعد از نشر ثنا و شرایط دعا عرضه داشت که «به دولت روز افزون پادشاه رُبع مسکون شهر هرات به حال عمارت و جمعیت خواهد پیوست. اگر حکم یرلیغ جهانگشای شود، بنده خانۀ خود را به هرات برد». پادشاه قاآن فرمود که« با صد خانوار مردم به هرات رو». امیر عزّالدّین مقدم از ترکستان [۱۱۵] متوجه هرات کشت. چون به فاریاب۱ رسید بیمار شد. شش روز در زحمت مرض بماند. روز هفتم کارش تنگ در آمد. دانست که از نقد حیات چیزی باقی نمانده است و انفاس معدوده منتهی خواهد شد. پسر خود امیر محمد را پیش خواند و گفت« ای فرزند، چون کار من به آخر رسد اول وصیت آن است که در باب این طایفه که در اهتمام من اند مشفق و مُتَلَطِّف باشی و هم از اینجا باز کردی و پیش قاآن روی و قصۀ حال خود عرضه داری. اگر ترا به عمارت خطۀ محروسۀ هرات، لازالت مَحْفُوظَة، نصب گرداند زهنار که با مردم زندگانی به وجه شفقت و اِصْطِناع کنی و در آن کوشی که رعیت را از تو نفعی باشد و به هیچ حال با بندکان خدای عزوجل بدی نه اندیشی، که آخر آن خسران و نقصان عمر ثمر دهد».
چون از این وصایا بپرداخت، به شهد شهادت کام جان را شیرین گردانید، فی
۱.فاریاب: از جمله شهر های مهم جوزجان در قرون وسطی است که امروز اسمی در نقشه ها از آن به چشم نمی خورد. از اوصاف آن که در کتب مسالک ذکر شده چنین بر می آید که خرابه های آن در محلی است که امروز آن را خیر آباد گویند. یاقوت اسم این شهر را فیریاب ظبط کرده و محل آن را نسبت به طالقان و شبورقان معین نموده و چیزی بر آن نیفزوده است. لسترنج، جغرافیای تاریخی سرزمین های خلافت شرقی، ص۴۵۱.
الحال منهی « کلُّ نَفْسٍ ذائِقَةُ الْمَوْتِ»۱ ندای
شعر[مؤلف]
دل بر کن از جهان که جهان بایدار نیست جز جنس محنت و غم و جز پایدار نیست
به گوش هوش او رساند. روز جمعه اواسط صفر سفر کرد و شربت ضربت حربت اجل درکشید و از محنت جای غرور و غم به دولتسرای سرور و نعم خرامید.
شعر
خرامان رفت از دنییٰ به سوی منزل عقبیٰ گرفت از عالم صغری وطن در عالم کبری
پسر او ، امیر محمّد ، بعد از سه روز به طرف ترکستان مراجعت نمود . چون به خدمت پادشاه قاآن رسید ، زمین بندگی ببوسید و به فصاحت هرچه تمام تر گفت :
شعر [ ولوالجی]
شاها ! دوامِ قاعدۀ عالم از تو باد تال آدم ، افتخارِ بنی آدم از تو باد
تأیید جتر و مرتبتِ تخت چون ز تست اقبال تاج و منزلتِ خاتم از تو باد
بستان چار طبع جهان از تو خرم است ایوان هفت پوش فلک محکم از تو باد
هر جا که زخم دشنۀ مرّیخ می رسد بی عون مشتری مدد مرهم از تو باد
صحن چمن سرای زمین از تو دلکش است طبع شکوفه زارِ فلک خرم لز تو باد
آفاق را هزار مدد هر زمان ز تست ایام را هزار شرف هر دم از تو باد
بعد از آن عرضه داشت که « پدر منِ بنده به کوچ دادن و دل راست نطاق طاقت بر
۱. قرآن، آل عمران / ۱۸۵« هر جاندار چشندۀ [ طعم ] مرگ است».
میلن جان بسته بود . در فاریاب در غرقاب کُلُّ شَیْ ءٍ سَیَمُوتُ۱ زندگانی به بندگان حضرت علیاء پادشاه جهان داد. منِ بنده بی مقوی و مربی در شهر هراء متوطن نتوانم بود. از بندگی پادشاه حهان شحنه ای می خواهم که ساکنان هرات را که هر یک به نفسه حاکمی می زیند و به رأسه والی، مطیع و منقاد گرداند».
پادشاه قا آن خرلغ۲[ را] که نسبت به ییغور داشت واورا کوچها پسندیده داده بود و خدمت های شایسته کرده، نامزدکرد تا با امیرمحمدعزّالدّین مقدم هروی به هرات رود وشحنۀ آن حدود باشد. [۱۱۷] خرلغ زانو زد و گفت « پادشاه جهانگیر عالم بخش، دریا دلِ کانْ کف ، آفتاب رأی انجمْ سپاه را در ترادف حُبُور و تضاعف سرورِ روحْ زندگانی نوح باد.
شعر[ ابوالعلاء]
عِشْتَ حَتَّی یَعُودَ اَمْسِ لِعِلْمی اَنَّهُ لَایَعُودُ بَعْدَ الْمُرُورِ
عهدۀ این امر، نازکیِ عظیم دارد و تقبّل این مهم، مشکلی تمام . دراعاظم امور و اعالی مهمات با صَواحِب و صُدُور هرات تنها گفت و شنود نتوانم کرد؛ چه، تاژیک بس مهندس و کَیِّس است و در مشکلات کار ها و معضلات رأی ها کشّاف وحلاّلْ هر چه تمام تر، خاصّه تاژیکان هروی که درحزم وعزم تحصّن وتنبّه بلیغ دارند ودرروز بزم ورزم اقدام وانعام تمام.
شعر [مسعود سعد سلمان ]۳
همه هنگام سخا کانْ کف و دریا خطر همه در روز و غا فیلْ تن و شیرْ توان
اگر حکم یرلیغ بزرگ پادشاه جهاندارِ زر بخش شود سوکو را که برادر من است ودر علم بتکجی۴ مرد جَلْد محاسب، با خود به هرات برم تا بنده شحنۀ باشد و سوکو
۱. من کلام العرب. ۲.زمچی: قرلغ.
۳. مسعود سعد سلمان : از قدماء شعرای ایران بوده . ولاتدش، بین سنوات ۴۳۸-۴۴۰در غزنین و وفاتش در سنۀ ۵۱۵بوده است . وی مدّاح پنج تن از پادشاهان غزنوی اول ایشان ابو المظفر ظهیر الدوله رضی الدّین ابراهیم بن مسعود سبکتکین(۴۵۰-۴۹۳) و آخر ایشان سلطان یمین الدّوله بهرام شاه (۵۱۱-۵۵۲)بوده است . وی قریب به بیست سال در زندان به سر برده و در سال ۵۰۰از بند خلاص یافته است . « حبسیّات» او مشهور است . او اغلب اشعارش را در محبس گفته است .
۴. بتکچی: واژه ای است ترکی مرکب از « بیتک »=نوشتن و «چی » پسوند فاعلی، که
بتکجی و امیر محمّد والی . رأی انور و مصلحت دیدِ پادشاه عالم، حاکم است ».
قاآن فرمان فرمود که«سوکو نیز با خرلغ و امیر محمد هروی به هرات برود و هر سه به اتفاق یکدیگر شهر هرات را به حال آبادانی بازآرند و در آن کوشند و برآن باشند که رعایا و برایای آن ولایت مرفّه الحال و فارغ البال به دعاء دولت قاهرۀ ما قیام توانند نمود».
به معنی منشی ، کاتب و محرّراست و درعهد ایلخانان به معنای محاسب و مأمور و صول مالیات نیز به کار رفته است . در منابع فارسی به صورت بیتک چی، بتیکچی و بتکچی نیز آمده است .