ذکر نود و سوّم
در قتل دانشمند بهادر
و حومت جمال الدّین محمّد سام
چون ملک مرحوم فخرالدّین والدّین ، طاب ثراه ، از شهر هرات ، حمیت عن الآفات ، به قلعۀ محروسۀ امان کوه رفت و لاغری به سلامت به مقام خود بازآمد، روز دیگر که زورق زرّین خورشید روشن چهر از دریای قار بر اوج [۴۷۶] طارم فلک نیلی حصار درآمد و از پیش قیل فَیلَقِ صبح تیغ کش سپاه شاه زنگبار منهزم شد،
شعر[خاقانی]
صبح برآمد ز کوه چون مه نخشب ز چاه ماه برآمد به صبح چون دُم ماهی ز آب
شب عربی وار ود بسته نقاب بنفش از چه سبب چون عرب نیزه کشید آفتای
هزیمت دخول شهر کرد و بفرمود تا نای زرمی دردمیدند و کوس حربی فروکوفت[ند] و رایات اژدها پیکر برافراشت [ند] و بر طالع مخیّر به عظیمت هر چه تمامتر سوار گشت وبا تمات سگاه به سوی شهر راند.
شهرخدقیقی]
ز درگاه مهتر سپاه از پگاه خروشیدن کوس بر شد به ماه
به فرمان مهتر مهتر سپه بر نشصت به کوپال هر بک برآورده دست
تو گفتی مگر رستخیز آمدست ویا خود جهان در گُریز آمدست
ز گَردِ سواران شت نبرد جهان قیرگون شد، فلک لاجورد
درخشید تیغ و خروشید کوس هضا در فسانه، قَدَر در فسوس
چون به درب خوش رسید و آن شکوه خاکریز و بلندی دیوار بارو و ژرفی خندق و محمکی راند و گفت: (( ای امیر نیکو ضمیر ستارۀ منیر مادۀ طغیان و عصیان هرویان حصانت این برج و بارو و محمکی دروازه هاست . مصلحت درآن است که امیر بفرماید تا دروازه ها را خراب کنند و َوٌابان و خَفَظۀ بُرُوج و بندها را به قسر و تعریک برانند.))
______________________________________________________________________
۱ . اصل : یکم.
ذکر نود و سوّم / در قتل دانشمند بهادر و حکومت ... ۴۹۹
دانمشند بهادر ب دلات و تدبیر مولا وجیه الدّین حکم کرد تا یک دربند را از دروازۀ خراب کردند و نگاهبانان و دروازه بانان را به زخم چُماق دور کرد[ند] و [۳۷۷] چند تن از ششجعان سگاه را بر دروزاه نشاند.
چون به شهر درآمد بفرمود تا ندا درداند که ((شهر شهر پاشداه عادل اولجابتو سلزان است و حکم حکم امیر بزرگ دانشمند بهادر . رعیت باید که هیچ اندیشۀ بد به خود راه ندهند و به طاعت حق تعالی دعای دولت و روزافزون پاشداه عادل جهانبخش اولجایتو سلطان و اعمال و اشغال خود قیام نمایند که از طرف امیر دانشمند مِن بعد احسان و مبرٌات و تَعَزّفُ و مرحمت به احوال شما لاحق خواهد شد.))
مردم شهر از این اخبار خوشدل شدند و هر بازار رونق و رواجی تمام گرفت و خصب نعمت و رخص اسعار حاصل شد و خلق در ظلّ راحات قرار گرفتند و از مناهل و مشارب عدل و داد سیراب گشت[ند]
شعر
آرام یافت در حَرَمِ اُنس وَحش و طَیر و آسوده گشت در کنف عدلِ انس و جان
گردون فروگُشاد کمند از میان تیغ ایام بر گرفت زه از گردن کمان
از غصّه خون گرفت چو می ظلم را جگر و زخنده بازماند چو گل عدل را دهان
روز دیگر دانشمند بهادر ، طوطک بلا را پیش جمال الدّین محمّد سام فرستاد و گفت(( می باید که پیش من آیی و سر طاعت بر خط فرمان من نهی . )) جمال الدّین محمّد سا در جواب او سخنهای درشت و پیغامهای چنگآمیز فرستاد . دانمشند بهادر از آن جواب در غضب شد و گفت که اکر عمر و فاکند و تدبیر انسانی با تقدیر یزدانی موفق آید، محمّد سام را به عذابی و عقابی بی جان کنم که آن سیاست عبرت عالمیان و موعظت [۴۷۸] پیر و جوان شود ((لَاُعُذّبَنَّهُ عَذایاً شَدید اً اَولَاُذَبِحٌنَّهُ اَولیاتَینی بِسُلطانٍ مُبین))۱ بعد از آن پسران خود لاغری و طُغتای را پیش خوند و گفت (( با ملک ینالتکین حصار را محاصره کنید تا بعد از فتح یگویم که ب جمال الدّین محمّد سام چه باید کرد.))
____________________________________________________________________________________
۱ . قرآن ،نمل / ۲۱ (( او را غذابی سخت می کنم یا سرش را می برٌم، مگر آنکه حجتی روشن بریا من [برای غیبت خودّ ] بیاورد.))
۵۰۰ تاریخ هرات
مولانا وجیه الدّین گفت: (( ای امیر ، مصلحت در آن سات که بی جنگ و آهنگ این حصار به دست آید . )) دانمشند بهادر گفت که (( ای امام روز گار و ای مشیر خردمند، به چه نوع این معنی به ظهور پیوندد و این دولت مساعدت نماید.)) مولانا وجیه الدّین گفت که ((مصلحت آن است که امیر شیخ السالام خواحه قطب الدّین چشتی را پیش ملک فخرالدّین فرستد و بعد از سلام و عرض اشتیاث و نزاع و بسط تَعَطّفُ و اشفاقِ پدر فرزندی ، بازنماید که فرزند ملک معظّم بداند که هیچ در آین پنج روز فرزند اعزّ لاغری را با زمره[ی] از قُوّاد سپاه و وُجُوه درگاه به بندگی پاشداه پنج روز فرزند اعزّ لاغری را با زمره[ی] از قُوّاد سپاه وُجُوه درگاه به بندگی پاشداه جهان اولجایتو سلطان می فرستم تا عرضه دارند که ملک فخرالدّین حکم یرلیغ جهانگشای پاشداه عادل را متثال نمود و شهر را تسلیم لشکر منصور کرد و نوّاب و حجّاب و عمّال خود را پیش امرای سپاه فرستاد و شریط ایلی و یکدلی و انقیاد به تقدیم رسانی . امیدواریم که از آن حضرت علیا به جهت تربیت او یرلیغ بزرگ و خلعت خاص مبذول فرمایند؛چه، این دیار بی حکم و اهتمام ملوک غور آبادانی نمی پذیرد و راهها از قُزّاع طُرُق سالم نمی مند. اما آوازه این حصار حصین که شرف بُرُوجش با رؤوس کنگره های فلک ثابتات راز می گوید و ساکنان او دست در کمر فلک می رنند و زمزمۀ تسبیح ملک می شنوند،
شعر[دقیقی]
به تندی چنان است بالای او که با آسمان سان پنهان او
و مقتل و مطرح نوروز و نوروزیان سات، بی هیچ رَیب پاشداه عادل [۴۷۹] خواهد برسید که ملک فخرالدّین آن حصار را – که چون البرز کوه است و در رفعت چون فلک جودی – باز گذاشت، یانی؟ اکنون از آن فرزند ملتمس آن است که به جمال الدّین محمّد سام مکتوبی نویسد و او را مدمور گرداند که فزرند لاغری را با بیست تن از معتمدان منِ پدر در حصار گذارد تا سخن او در حضرت پاشداه عادل در محلّ قبول واقع شود و به وقت سئوال از عهدۀ جواب بیرون تواند آمد و تواند گفتن که من بند هبدان حصار رفتم حَفَط] و حرّاس او پیش آمدند و خراج و خدمتگذاری را التزام نمودند))
دانشمند بهادر را این تدبیر بغایت دلپذیر ۱ آمد و بر مولانا وجیه الدّین آفرین
______________________________________________________________________
۱ . متن : دلبزیر.
ذکر نود وسوم / در قتل دانشمند بهادر و حکومت ... ۵۰۱
بسیار خواند و گفت ((صُحبَةُ العُلَماءِ اَفضَلُ الکُنُوزِ ))۱ . روز دیگر شیخ الاسلام قطب الحقّ والدّین را با طوطک بلا و یکی از اقارب خود منکوی نام پیش ملک فخرالدّین فرستاد و در جستن حصار مبالغۀ تمام نمود . ملک فخرالدّین از آن سخن برنجید و شیخ الاسلام خواجه طقب الدّین را گفت که (( ای شیخ یزرگوار ، از من دانشمند بهادر را بگوی که مردان عهد و پیمان نه چنین گنند که تو !
شعر[ملک فخرالدّین کُرَت]
چنین است سوگندت ای بدکنش که نامت مبادا به داد و دهش
چنین سر ز سوگند بر تافتی به راه بدی زود بشتافتی
تو دانی که مردی که پیمان شکست میان مَهانش نباید نشصت
نگفتی که چون بر فرازم کلاه؟ در آیم به شهر اندرون با سپاه [۴۸۰ ]
گر آم همیدون سوی نیکوئی نپویم ره۲ زشتی و بدخوئی
گر ایدون که بند مرا بشنوی ز راه جهانداری و خسروی
کنون کت۳ به شهر اندرون گشت جای بجز در نکوئی مزن هیچ رای
نگو گفت فردسوی نامدار که چون بر زمانه شوی کامکار
به فیروزی اندر بترس از گزند که یک سان نگردد سپهر بلند
من از اول روز که این تُرک بدکنش بر عهد خود ثابت قدم نباشد و از عهدۀ عهود بیرون نیاید .))
شعر
از عهدۀ عهد اگر برون آید مرد از هر جا گمان بری فزون آید مرد
شیخ الاسلام قزب الحقّ والدّین گفت که (( ای ملک جوانبختِ قیروز روزِ گنج بخش ، از مکر و غدر دانشمند بهادر اندیشه مند مشو[و] وَهٌمی و غمی به دلِ دریا مقال خود جهان مبرّّات و احسان و آسمان مکرمت و افضال است راه مده
(( وَلاتَجزَن عَلَیهم وَلاتکُ فی ضَیقٍ مِمّایَمکُرُونَ . ))۴
بعد از آن طوطک بلا بر پای خسات و زبان به نشر فضل و کرم و اشعات عشم و اقتدار و اداء شکر نهم ملک فخرالدّین بگشاد و به ادب هر چه تماتر گفت:
______________________________________________________________________
۱ . از امثال سائرۀ عرب. ۲ .اصل: نیویم همی . ۳ . که ترا.
۴ . قرآن نحل / ۱۲۷ (( و بر آنان اندوه مخور و از مکری مه می ورزند دلتنگ مباش .))
۵۰۲ تاریخ هرات
شعر
خسروا! تیغت آتشیست کزو جان دشمن چو دو بر شرد است
حشمتت۱ جشم ملک را جان است فکرتت جشم عقل را بَصَر است [۴۸۱]
همه احکام تو به امر و نهی همچو اعکام شرح معتبر است
چرخ در جنب قدر تو خاک است بحر در پیش دست تو ثَمَر است
سورت خسروری ترا یا دست آیت مردمی ترا زبرست
خدعه های مخالفان گَهِ جنگ پیش شمشیر تو همه هدر است
بس از آن گفت که (( امیر دانشمند بهادر بر سر عهد و پیمان خود است و مرداش از طلبیدن صخرا شهر آن است که اگر پاشداه عادل اولجایتو سلطان از آن حصار بُرسد ، فرستادکان امیر دانمشند بهادر به راستی از عهدۀ چجواب بیرون توانند آمد. ملک اسلام باید که در این مدمول و متوقع دیگر خاطر امیر دانشمند بهادر را به دست آرد . حصار از شهر هرات – که بغداد ثانی و مکۀ مسلمانیست – اعظم تر نیست۲ . ملک اسلام در بذل و اعطاء آن سختی نگفت و خشونتی ننمود . منِ بنده به تجدید سوگند می خورم که در این امر صحار امیر دانشمند بهادر بر سر صلح و صدق و ازتضاء جانبین است.))
ملک فخرالدّین گفت که (( آنچ که امیر طوطک کی گوید بر وجه صداقت و محبت طریفن است. اما می تدیشم که نباید که دیو غرور ایمر انشمند بهادر را از راه صواب بگرداند و قصدی کند که مردم حصار که هر یک در رزم و روز شیر شرزه اند با او مقاومت نمایند و دست به حرب ضرب او برآورند وبه نو باز فتنه به ظظهور پیونئئ ک تافی آن سالها دست ندهد و انطفای تَلَهَّب نوایر او عمر ها حاصل نشود؛ خاصّه محمّد سام که مادۀ فتن و جلادت است و اعظم شجعانِ زمرۀ غور.))
شعر[رشید وطواط]
به فزع وقت کین برنگیزد عنفش از چشمۀ حبات غبار
پیشۀ اوست بردن ارواح عادت اوست غارت اعمار[۴۷۲]
طوطک بلا گفت((امیدواریم از حضرت باریتعالی و تَعَظُّم که احوال جانیبین اربه
______________________________________________________________________
۱ .اصل: حشمت. ۲ . اصل: با عظم تر نیست .
ذکر نود و سوّم / در قتل دانشمند بهادر و حکومت ... ۵۰۳
آنچه که به بود مقرون گرداند۱ و دلها را به صدق و صفا مملوّ و مشحون دارد وزا احن و بغضا خالی.))
ملک فخرالدّین البته به سخن ایشان راضی نشد. چند نوتب دیگر شیخ الاسلام خاجه قطب الدّین والدّین به جهت کار حصار به قلعّ محروسۀ امان کوه رفت . تا عاقبت ملک فخرالدّین مکتوب فرستاد به جمال الدّین محمّد سان که (( پدرم امیر داشنمند بهادر با خواص خود به دیدن حصار خواهد آمد می باید که در رضاجویی او هیچ تقصیر نکند. ))
و بعضی از راوایان می گویند که در نهانی مکتوبی دیگر فرستاد به جمال الدّین محمّد سان که خویشتن را از مکاید و شرور دانشمندیان نگاه دارد و شریط کمین مکین اختبآء مبارزان و مردان کارزاری در بیوتات علئی ئ سفلی به جا آرد و خود با مردی بی سلاح ۲ حربی پیش دانشمند بهادر رود و آنچه از خدمت و تواضی باشد به اظهار رساند. اکر چنانک به صلح و مجالمت مَیَلان نماید و جز طریق دوستی و نیک عهدی نسپرد ، خزینۀ موروثی م یگشاید و برو اطباق دُرَر و اَلَلی و نفایس جواهر و اعلاق نثار کند و صحن بارگاه و فراز و نشیب صدر و بیشگاه را به بُخُور عود و عنبر معطّر و مُعَنبَر گرداند و از نعمتهای لذیذ و شرابهای خوشرنگ و نقل مهنّا بزم را رونقی تمام دهد و از زمزمۀ رود و سرود و ترنّم و آوای چنگ نی مجلس را چون باغ ارم و نزهتگاه جم موضع سُرُور و حُبُور و مجمع طرب و عشرت گرداند. و اگر خود بدی اندیشد و در اهلاک و تعریک حصاریان اشارت راند، بگوید تا دلاوران بگشایند و از جوانب دانشمندیان را در کیان آورند و در آن کوشند که اعادی را بتمام دستگیر کنند و تا نفرمایم کسی را به قتل نرساند.)) اما اَصَحّ آن است که ملک مرحوم فخرالدولة [۴۸۳] والدّین ف جمال الدّین محمّد سام را به قتل دانشمند بهادر و اتباع او مأمور نگردانید . و چون مثال عالی ملک فخرالدّین به جمال الدّین محمّد سام رسید ، مقبل گردانید وبر مردمک دیده نهاد و گفت:
شعر [حسام]
دستم چو به بوسیدن دستش نرسد باری خط و نام نامه اش می بئسم
بعد از فتح چون بر مضمون آن واقف گشت باتٌفاق مقدّمان او ارباب حصار
_____________________________________________________________________
۱ اصل: به بود درآن است مقرون گرداند. ۲ . اصل: مروسی
۵۰۴ تاریخ هرات
سیصد ۱ مرد نامدار از غوری سجزی و هروی در دو سه موضع در کمین نشاند و خود با تاج الدّین یُلدُوز و خواهرزادۀ خویش الوالفتح وعلی جب و چند دیگر از پیران و جوانان به کار طوی و ضیافت قیام نمودند و تمامت جدرا و صحن حصار را به گشتردینهای نلوّن و دیباهای قیمتی چون نگار خانۀ مانی بیاراست و در هر قدمی از طعامهای طلیف مشتهی لذیذ در اوانی رزّین و سیمین چندانی مهیّا گردانید که حدّس را کران و عدّش را پایان نبود .
روز دیگر که ۲ .. صفرسنۀ مذکور بود، دانشمند بهادر متکوب ملک مرحوم فخرالدولة والدّین را به دست شیخ السالام قطب الانام خواجه قطب الحقّ والدّین چِشتی نزد جمال الدّین محمّد سام . چون مکتوب به جمال الدّین محمّد سام رسید، گفت (( هرچه ملک اسلام فخرالدّولة والدّین فرمود باشد بر آن جمله به تقدیم رسانم؛چه، مبان امیر دانشمند بهادر و ملک اسلام قاعده پدر[و] فرزندی مستحکم کشته هر چه گاه عزیمت حصار مصمم گرداند دربه روی سپاه او بگشایم چون سایر خَدَم ملک فخرالدّین پیش او کمر خدمت و طاعت مسلوک داشته برمیان جان ملازم باشم.))
شعر[دقیقی]
ببندم کم و بیش درگاه او شوم ازدل و جان نکو خواه او [۴۸۴]
بپاشن فراوان گُهر بر شرش نیاز و نماز آورم بر درش
شی خالسالام خواجع قزب الدّین بعد از ساعتی از حصار بیون آمد و چون نزد دانشمند بهادر رسید و آنچه از جمال الدّین محمّد سام شندیه بود به سمع او ساند، تمامت امرا و رؤوس سپاه دانشمند بهادر از آن معنی مبتهج و خرٌم شدند و یکدیگر را مزده دادند که حصار نیز به دست ما آید . بعد از آن دانشمند بهادر از خواجه قزب الدّین پرسید که (( در حصار چند مرد سپاهی بود؟)) خواجه قطب الدّین گفت که (( قریب دویستخو] پنجاه مرد غوری و پنجاه سجزی که هر یک به هتکام رزم با شیر شرزه درآویزد.)) مولانا وجیةالدّین نسفی گفت که (( ای شیخ بزرگوار آخر در همۀ این ولایت پنصد مرد غوری بیش نسیت . چهار صدتن ملازم ملک فخرالدّین اند در قلعه محروسۀ امام کوه و مرد صد که اینجا مانده اش اکثر آن است که ساز و عدّت نبرد ندارد . من تفحّص و تفتیش تمام به جای آورده ام و منهیان و
_____________________________________________________________________
۱ . اصل: سد. ۲ . جای دو سه کلمه سقط شده است .
ذکر نود وسوّم / در قتل دانشمند بهادر و حکومت ... ۵۰۵
جاسوسان ذکی القلب فرستاده و محقق گردانیده که در حصار با جمال الدّین محمّدسام سی مرد کارزار بیش نیست . باقی پیر[ی] چند بیکاراند که محفظه و حُرّاس انبار ها اند .))۱
شیخ الاسلام خواجه قطب الدّین روی به دانشمند بهادر آورد و گفت (( اگر چنانکه تو امروز به حصار به جهت آن می روی که فتنه انگیزی ، مرو . سخن من بشنو و از آن اندیشه اجتناب تمای ؛جه، جمال الدّین محمّدسام تاج الدّین یُدُوز و لقمان و یحی و فرخزاد و ابوالفتح جماعتی بس بی باک و مفتن اند . نباید که چشم زخمی به کار تو رسد و این همه سعی و تکرٌر عاب و ایاب ما از برای اصلاح جانبین ضایع شئد و از آن شرمساری و نام بر حاصل آید.))
دانشمند بهادر خندید و در جواب گفت که (( ای کهف شیوخ الاسلام و ای ملجاء عرفای انام و ای هادی خلایق وای نظور نظر عنایت خالق ، هرگر [۴۸۵] مبادا که من ار عهد خود برگردم و به جای۲ جمال الدّین محمّد سام بدی اندیشم و در حصار از برای ظهور فتنه درآیم.))
بعد از آ« در حخلوت پسان خود طُغتای و لاغری را گفت که (( شما و ملک ینالتکین مترصّد باشید و جشم و هوش به سوی من دارید . هر چه که من در حصار کمان خود از سلاح دار طلب دارم، شما جمال الدّین محمّد سام و طایفه ای را که مصاحل او باشند بگیرد.)) ایشان گفتند: )) ما فرمانبرداریم.))
چونبرین تدبیر و تزویر مقرر گردانیدند ، دانشمند بهادر سوار شد و به حمام سر جهار سوی آمد . چون از حمام برآمد ،هنوی منجم را که دعوی رمّالی کردی و خود زناتی ۳ وقت و طرابلوس زمان [؟]۴ شمردی ، پیش خواند و گفت ((رملی بزن
______________________________________________________________________
۱ . در تاریخ این گقت و شنود بی دانشمند بهار و رسول وی پیش جمال الدّین محمّدسام انجام گرفته است.
۲ . کذافی التمن. ظاهراً ((جان)) باید صحیح باشد
۳ . زناته : بالکسر و قدیفتح اللمله الجوهری و صاحب اللسان و قال الصغانی هی فبیلة بالمغرب ... منها(الزناتی) الرّمال المنجّم المشهور فیها )) تاج اعروسی من جواهر القاموس . و طاش کپری زاده در ذکر علم رَمل از علوم ذهنی – نظری زناتی را باد کرده می گوید: (( ومن التصانیف فیه کتاب (( تجارب العرب)) و (( مثلثات این محفوف )) و ((کتاب الزناتی )) اصح طرق هذالفن . مفتاح السعاده، ج ۱ ، ص ۲۷۹ . ۴ . شاید بطلمیوس باشد!
۵۰۶ تاریخ هرات
و ببین که ما را بدین حصرا رفتن مصلحت هست یا نه ؟)) هندوی منجم رملی بزد و گفت(( ای خداوند زعیمت رفتن حصار فسخ می باید کرد؛چه، این رمل نیک نیامده و اشکالی که به خون و تیغ مسلول دلالت دارد ودر دو سه خانه مکرّر شده اند و بیو تبوتی که تعلق به ادعای دارد و منازعان به شکلهای سعد نیرومندند و به نظارت محدوده چون تثلیث و تسدیس قوی حال گشته اند .))
دانشمند بهادر از آن سخن اندیشه مند شد و عزمیت آن کرد که به جانب وطن خود رود و کار حصار را در توقف دارد و مولانا وجبه الدّین نسقی گفت که اس امیر، به سخن ار رمّال پریشان حال کار مکن ؛ چه، ا دعوی غیب می کند و از مقتضای ((اِنَّ اللّه عِندَهُ عِلمُ السّاعَة ))۱ غافل است و باری تعالی و تَعَظّم غیب خود را به انبیا ، علیهم السلام نداد و محمّد رسوالله را، صلوات الله غلیه، که زبدۀ مکوّنات و خلاصۀ موجودات است وبه تشریف (( لَولاکَ لَماخَلَقتُ الاَفلاکَ)) مُشَرَّف ، دات بی عیوب او را بر اسرار غیوب خود واقف نگردانید که ((وَعِنده مَفاتحُ ۲ الغَیبِ [۴۸۶] لایَعلَمُها اِلاّهُوَ ))۳ و قصۀ صادقۀ ((مَن امَنَ بِالنُّجُوم فَقَدکَفَرَ))۴ برین معنی برهان متین است و خبر صحیح صریح (( کذَبَ المُنَجَّمونَ بِرَبِّ الکَعبةَ )) برین معنی بیّنه صادقه .
و من بنده دعاگوی چند سال در علم رَملزحمت بردم و تتبع کتب حکمای مردم و هند و مغرب و بربر کدهام . مرا تحقیقی حاصل نشد او از سرایر و ضمایر اندک چیزی که بازمی خواند و موفق اقوال می آید بنای آن نیز بر فرسات و تبحیث احوال سائل یافتم . و بافتم و پیش از زمان ما این علم را اعتباری بوده است ، بدان سبب که طالبان و عمال قسم رمل سالها رساضت کشیده اند و به تجربت بسیار در احکام او شروع کرده امروز هر کس که بر معرفت خطوط و امّهات و بنات و اشکال شانزده گانه و وقوفی یافت خودرا رمّال ماهر و استاد و حاذق در حساب آورد ، لاجرم هر چه می گوید بر خلاف آن واقع می شود .
______________________________________________________________________
۱ . قرآن ، بقمان / ۳۴ (( بی گمان آگاهی از قیامت خاص خداوند است.))
۲ . متن : مفاتیح .
۳ قرآن، انعام / ۵۹ ((و کلید های گنجینه های غیب نزد اوست و هیچ کس جز او آن را نمی داند.))
۴ . حدیث نبوی
ذکر نود و سوّم / در قتل دانشمند بهادر و حکومت ... ۵۰۷
دانشمند بهادر را این کلمات مُمَوَّه و حکایات مزخرف خوش آمد . بر مولانا وجیة الدّین آفرین فراوان خواند وبه صحار رفتن را راغب و مایل گشت و پسر خود لاغری را بیش خواند و با بیست تن از شجعان سپاه و مبازان درگاه فرمود که به حصار رود و در عقب او کاجوی را با مردی ده دیگر از کُماة رجال بفرستاد و پس از وی مینکوی را با مرد چند دیگر
چون لاغری به حصار درآمد ، جمال الدّین محمّد سام به هشاشت تمام او را به بارگاه ملک فخرالدّین درآورد و در عقب او کاجوی و مینکوی را در یک ساعت قُرب هشتاد مرد دلاور دانشمندی در بارگاه جمع شدند . و جمال الدّین سام فرموده بود تا در بارگاه شراب و نقل مهیا کرده بودند واز بُخُور عود و مشک بارگاه را مُعَنبَر و مُهَطر گرداینده و مطربان خوش آواز را طلب داشته و فرشهای ملوٌن گسراندیه و اوانی رزّین و سیمین مملوُ به فوا که و مشحون به اَثمار گوناگون هاده. لاغری و مصاحبان او به شراب خرودن مشغول گشتند و ساعت [۴۸۷] به ساعت جمال الدّین محمّد سام پیش ایشان می آمد و نعمتی می آورد و خدمتی می کرد و لاغری و کاجوی او را می ستودند و شراب می داشت[ند] و می گفت[ند] :
شعر[فیاض هروی]
یَومَنا یَومُ شَرابٍ وَ سَماعِ وَ کَبابٍ وَقِیانٍ وَثِنانٍ وَاَغانی وَتَصابی
روز ما ور زشراب است و شنیدنی ست و کباب سات
و مطربان ست و صراحیهاست و آوازهاست و عشقبازیهاست
شعر[مؤلٌف کتاب ]
امروز روز باده و جم است ساقیا امروز روز عشرت و کام است ساقیا
در ده مدام جام شرابِ مذاب لعل زیرا که وقت جام مدام است ساقیا
پیش آر آن شراب که در تیرگی شب تابنده همجو ماه تمام است ساقیا
آن می که بیش دردی درٌی شعاع او صبح جهان فروز چو شام است ساقیا
آن می که نزد نور صفای لقای او سیما لعل همچو ظلام است ساقیا
آن می که رخش عکس فروز جمال او براق همچو برق و حسام است ساقیا
آن می که طعم و رنگ و ضیا و نسیم او مانند خمر دار سلام است ساقیا
آن م که در نظر ز صفا و ثنا و لطف روح خواص و روح عوام است ساقیان
[۴۸۸] می که بوی و لذت و دیدار و فعل او روح خواص و روح عوام است ساقیان
۵۰۸ تاریخ هرات
آن می که بی وجود طرب بخش روشنش عیش حلال عمر حرام است ساقیا
در اثنای این حالت کاجوی نیم مست از بارگاهبیرون آمد و به اسم تفرٌج مناظر و اّراج حصار به هر طرف نظر می افنکند . ناگاه چهار تم از دلاوران غوری را دید که با سلاح تمام در پسِ خمهایی که بر بام حصار ود در کمین نشصته بودند . جمال الدّین محمّد سام را گفت که (( ا پهلوان این طایفه چه کسان اند که در پسِ آم خمها با آلت حرب نشصته اند ؟ مگر به جهت گرفتن ما مرد درکمین نشانده [ای] ؟ جمال الدّین محمّد سام گفت که (( ای امیر مبادا که هرگز از من کاری در وجود اید ک هخلاف حکم ملک خفرالدّین باشد! یعنی ملک فخرالدّین با شما بر سر عنایت پدر و فرزندی است ۱ ، من به چه دلیر با شما بوی اندیشم؟))
این بگفت و چماقی بگرفت و حمله ای بر آن مردانی که در پس خمها بودند کرد و ایشان را با مرد و ده دیگر بفرمود تا از حصار بیورنکردند . این خبر به دانشمند بهادر رسید که جمال الدّین محمّدسام جماعتی را که مردان کارزار بودند ب زخم چوب از حصار بیرون کرد.
دانشمند بهادر از آن مهنی شادمان گشت و چون دو ساعت از روز منقضی شد با صدو و هشتاد مرد از صفدران حَشَم و نامدارنِ خَدَم به حصار درآمئ . جمال الدّین محمّد سام پیش دویو و شرایط تعظیم و تکریم به جای آورد . دانشمند بهادر از سر غضب بانگ بر وی زد و گفت (( ای تاژیکِ فضولِ معاند! به چه دلیری و تمکین پیش من یامدی ؟ ملک تو با همۀ ابهت و جلالت از سخن [۴۸۹] من تَمَرّدُ نجست و تَعَنُّدی ظاهر نگردایند و حکم جهانمطاع پاشداه عادل باذل اولجایتو سلطان را به جان انقیاد و اتثال واجب شمرد و بر مراد و مَآرب امرای سپاه رفت . تو با چند تاژیک مجهول به شوکت خود مغرور شده ای و پناه بدین حصار آورد و خود را د رسلک معاندان پاشداه جهان منخرط گردانیده . می خواهی که بفرمایم تا به زخم تیغ آتش فشان دمار از تو و مصاحبانت برآرند و این صحار را باروی زمین برابر گردنند؟))
چ.ن ازین ن.ع غلظتی ظاهر کرد، جمال الدّین محمّد سام گفت (( ای خداوند، من بنده بدان سبب به خدمت امیر بزرگ عادل نیامدم که مرا ملک فخرالدّین سوگند
______________________________________________________________________
۱ . اصل: عنایت و بدر فرزندست.
ذکر نود وسوّم / در قتا دانشمند بهادر و حکومت... ۵۰۹
داده است که ازین حصار بیرون مرو . و به رأای الی خداوند امیر بزرگ مخفی بنباشد که حق خدمت خدّام و مأموران آن است که سر از امرا و نوهی خدیوان و خداوندان خود نتابند و تا جان دارند از امثله و احکام ایشان تَعَنّبُ نجویند و بیمان ولینعمت خود را نشکنند و برجست ((وَمابَدَّلوُا تبدیلاً)) در اشارت و جکم ایشان نغییر و بتدیل جایز نشمرند. ))
دانشمند بهادر را از تمهید غذر و بار نمودن حدیث و فاداری و ایفاء عهدو او بغایت پسندیده آمد. بعد از ساعتی او را پیش خود خواند و در کنار گرفت و گفت : (( ای پسر سام ، همچنانک فرزندان اعزّان: طغتای۲ و لاغری پیش من عزیزند، تو نیز عزیزی . گناه ترا عفو کردم و از برای دوام دولت قاهرۀ پاشداه جهانگیر اولجایتو سلطان قلم صفح بر جریدۀ جسارت و عصیان تو کشیدم .)) جمال الدّین محمّدسام بار دیکر شرایط خُضُوع و ضراعت مجدد گردانید و برو آفرین فراوان خواند و گفت(( لطف و تربیت مر خواند امیر بزرگ عادل را که خلقیست نه کسبی و کهترنازی و بنده [۴۹۰ ] بروری قدیمست نه امروزینه))
بعد از آن دانشمند لهادر براند . چون به میان حصار رسید از اسب پیاده گشت. بر یک دست ا مولانا وجیه الدّین نَسَفی بایستاد و بر دیگری کرای طغایبوغا که هم در آن روز به هرات آمده بود و برلغ آورده بود که الغ بیتکجی هرات باشد . مولانا وجیه الدّین به فصاحت هر چه تمامتر به آواز بلند گفت که ((ای جمال الدّین محمّد سام ، امیر بزرگ عادل، لشکرکش خراسان ، صفدر عراق ، امیر دانشمند بهادر امیر بزرگ ئ عادل است . در ایام دولت او گرگ درنده با میش چرنده از یک آبشخور آب می خوردند ودر یک مقام آرام می گیرند . ابرنیسانی با عطاء کف کریم او از بذل خود پشیمانی می خورد و آفتاب عالمتاب از عکس رأی انور او سر در نقاب حجاب می کشد و شیر شرزه از هیبت او چون روباه لنک به ضعیفی خود اقرار می کند . امروز بحمدالله تعالی که از تمامت ممالک خراسان ملوک . امرا و اشراف و جماهیر و ارباب فضل و هنر طاقان علم در خدمت او کم انقیاد و وداد بر میان بسته اند،
______________________________________________________________________
۱ . قران / احزاب/ ۳۳ (( و هیچ گونه تغییر و تبدیلی در کار نیاوردهاند.))
۲ . متن: طغای.
۵۱۰ تاریخ هرات
شعر[ رشید وطواط]
جهان را عدل او طلٌ طلیل است هدی را حفظ اوحصن حصین است
ز بهر قهر بدخواهان جاهش نشصته حادثات اندر کمین است
به بخشش آفتاب روز مهرست هژبر قاتل و شیر عزین است
شعر[سلیم بیعه]
رَجُلٌ اِذا مَاالنَّایِباتُ غَشَینَه اَکفَی لمُعضَلةٍ وَاِن هِیَ جَلَّتِ
او مردیست چون حادثه های بیایند بدو
گسنده تر است مر کار دشوار را او اگرچه او بزرگ باشد
ازین گونه در مدح و سپاس او اطرابی می نمود . و بعد از آن جمال الدّین محمّد سام دو تا نخ قیمتی ۱ بر روی زمین بگسترد تا دانشمند بهادر قدم [۴۹۱] بر آن جامه ها نهاد و به دِلال و خوشخرام و تأنّی روی به سوی در بالا آئرد و خواص و اتباع او همه در زیر جام های زره های بوشید بودند و از معنی ((اِذاوَقَعتَ سِهامُ القَضاء نَشَرَت حَلَقُ النَثرَةِلِاتَضاء))۲ غافل مانده، و چون به اسلحه ایشانرا در حصار راه ندادند شمشیر ها و خنجرها بر میان بشته بودند و کاردهای بزرگ در ساق موزه نهاده و برخلاف دقیقه
اِذا اللهُ یُحرِزکَ مَمٌا تَخافُهُ فَلاَالدَّرعُ مَنٌاعٌ ولاَالسَّیفُ قاضِبُ
چون جق تعالی نگاه ندارد ترا از آنچ می ترسی تو ازد
بس نه زره بازدارنده بود و نه شمشیر برنده
اعتماد بر آن خناجر محمّدسام تعیین کده بود ک چون دانشمند بهادر از زینه پایه های در بالا بگذرد و نزد در رسد کار او را مار او را انجام [و] له اتمام رسانند و به بادِ گُرزِ کاوسار و آب تیغ آتشبار سر افسر جوی او را در خاک خواری اندارند و از دماء اتباع و اشیاع و نوّاب و حجٌاب او علٌو و سفل و اراضی و جدر ، حصار را به گونۀ ارغوان و
______________________________________________________________________
۱ . نخ قیمتی : مراد پارچه و زیرانداز است. در تاریخ الفی آمده((... [ دانشمند بهادر از اسب پیاده شد و قدم بر زربفت و دیبایی که رسم یاانداز انداخته بودند، نهاد....] نسخۀ خطّی ، ورق
۴۰۵ ب. ۲ من کلام جاءالله
ذکر نود و سوّم / در قتل دانشمند بهادر و حکومت ... ۵۱۱
لون لالۀ نعمان گردانند .
چون دانشمند بهادر به زینه پایه های درِ بالا برآمد، تاج الدّین یُلدُوز پیش آمد و دست او را بوسه داد . دانشمند بهادر گفت (( ای پهلوان ، پیش رو و ما را دلیل باش تا به بارگاه فرزند ملک فخرالدّین درآیم ۱ .)) تاج الدّین یُلدُوز گفت که ((خداوند پیش رود که راه نزدیک است و ممّر روشن . بنده خود را حدّ آن نمی داند که با وجود امیر بزرک قدم تقدّم پیش نهد.)) دانشمند بهادر بخندید و گفت (( ای پفهلوان ، از پهلوانان و مبارزان کاریده همین سزد که در هر مکان که باشند و هر در هر زمان که بوَند طریق ادب و نَهج عزّت از مسلوک ارند .)) این بگفت و گام برداشت .
چون مقدار دو قدم از تاج الدّین یُلدُوز پیشی گرفت ، تاج الدّین [۴۹۲ ] یُلدُوز دست دراز کرد و گریبان او را بگرفت و به دست دیگر گُرزی بر سرش زد . ابوبکر سدید که از خواص درگاه ملک فخرالدّین ود از پسِ بالاکمین بگشاد. چون شیر غرّنده و ببر خشم آلود بیرون جست و شمشیر بر گردن دانشمند بهادر زد، چنانکه نکونش از زینه پایه ها بینداخت . طایفه ای که متعاقب دانشمند بهادر بودند ، چون: مولانا وجیه الدّین و هندوجاق و جیغیور بهادر و آش و مینکون و طغاتیمور و غالی بهادر و کرای طغایبوقا و یوسف ایاز و هندوی منجم و زمرۀ دیگر که هر یک خود را امیری فرض می کردند رستمی در حساب می آورد[ند] چون آن حالت شدید و امر مفجه موجع را مشاهده کردند ، پَس جستند و با شمشیرهای کشیده عازم آن شدند که از حصار بیرون روند . ابواب حصار را بر روی ایشان فرو بستند و از یمین و یسار و باا و شیب فریاد ونعره ولوله و زلزله بر آمد و سرّ ((وَ زَلزِلُوا زِلاً شَدیدا))۲ ظاهر شد. دلیران غوری و سجزی و نامداران هروی کمین بگشادند و چنانک گرگان گرسنه در رمه بریشان افتند ، روی به سوی دانشمندیان آوردند . دانشمندیان سراسیمه و متحیّر کشتند و بر موجب((یَصطشرِ خُونَ فیها))۳ نفیر و فغان به گوش گردون گردان رسانید[ند] . اَبزال غوری به یک طَرفَة لعَین تمامت دانشمندیان را که
_____________________________________________________________________
۱ تایخ الفی(( و چون امیر دانشمند از دانش بجز نامی نداشت قدم بر زینه نهاد، تاج الدّین یُلدُوز پیش آمده به دستبوس مشرٌق شد. امیر گفت که پیشِ پیشِ ما روان شو و راهنمایی کن! ))پیشین
۲ . قرآن ، احزاب/ ۱۱((و تکانی سخت خوردند.))
۳ . قرآن ، فاطر / ۳۷(([و ایشان ] در آنجا فریاد برآوردند.))
۵۱۲ تاریخ هرات
در صحن سرای حصار بودند به زخم تیر تیغ و سنگ بیجان کردند و چندانی خون ریختند که همۀ دیوارها واراضی و ابواب و حجر و ممّر حصار ارغوانی گشت و شیخالاسلان خواجه قطب الدّین چشتی درمیان دو در مانده بود و هر چند که فریاد می مرد و آواز بر می داشت که
((ای قوم بی باک این چه فتنه است که برانگیخته اید و این چه شور است که ظاهر گردانیده اند؟ از خدای عزّوجلّ بترسید و برخلاف حکم ملک فخرالدّین مروید و مردم شهر هرات را پایبند بلا و عنا مگردایند .)) هیچ کس بدان التفات نمی کرد.
و لاغری [۴۹۳] و جماعتی که دربارگاه بودند هیچ چاره نداستند و مخلصی نیافتند جز آنکه شمشیر ها برکشیدند و در بارگاه را از اندرون ببست [ند] و از بام حصار دریچه هایی را که شیشه گرفته بودند بشکستند و به زخم تیر از لاغری و اتباع او نفیر برآورد[ند] . لاغری در بگشاد و با تیغ کشیده از بارگاه بیرونآمد . هم بر پشت بام بر در بارگاه به قتلش رسانیدند. کاجوی و دیگران از بیم جان خود را از در بارگاه به طرف شمال بیرون انداختند . اکثر از اعناق و اضلا درهم شکست [ند] . باقی را که زنده مانده بودند از در دزدیده [با] زمره ای سکٌان حصار بیرون رفتند و ایشان را بر شطّ خندق به قتل رسانید [ند] و خواتین و بنات و عمّات و خالات و اخوات و دانشمندیان در حصار آمده یودند چون قبل المیعاد قرع و احوال و تزلزل وعید ((یَومَ یَقِرُّالمَرءُ مَن اَخیهِ وَ اُمَّهِ وَ اَبیهِ وَ صاحِبَتَهَ وَ بَنِهِ))۱ مشاهده کردند نفیر و زفیر به چرخ اثیر ررسانیدند . جمالدّین محمّد سام فرمود که از عیال و اطفال و دانشمندیان هر کدام که در حصار آمده باشد غارت کنند . حصاراین شیرین خاتون را که زوجۀ دانشمند بهادر بود و پیشوای دله محتاله و در مکر و تلبیس رهنمای ابلیس ، به کردار زشت و به دیدار سزای نفرین
شعر
لَها اَنفٌ حَکی خُرطُوُ فیلِ اِلی شَفَتَینِ مِثلَ الکُلیَتَینِ
مر ورا بینی[ی] است که مانندگی کرد با بینی فیل
______________________________________________________________________
۱ . قرآن : عبس / ۳۴ و ۳۵ و ۳۶ (( روز که انسان از برادرش بگریزد ، و از مادرش و پدرش ، و همسرانش و پسرانش.))
ذکر نود وسوّم / در قتل دانشمندبهادر و حکومت ... ۵۱۳
بادو مانند دو کرده با خواتین و پسران و نیبرگان او که هر یک در حُسن و جمال چون لیلی و سَلمی مادّۀ فتن و آشوب انجمن بوندن و در لطافت و دلال حورثانی و روح محض و ملَک فَلَک دلبری،
شعر [حکیم بارزی]
همه ماهروی و همه مشک بوی همه سروقدّ و همه سیم ساق
غارت کردن و چندانی از دُرَر و لَاَلی و جواهر و زر زرینه و جمه های قیمتی [۴۹۴] و مراکب گوهری به دست آورد[ند] که حدّ و عدّ آن را نهاین و غایت ممکن نبود و بر بشارت و اشارت ((وَ قَذَفَ فی قلُوبِهِم الرَّعبِ فَریقاً تَقتُلُونَ وَ تأسِرُونَ فَیثاً))۱ همه ره به اسیر گرفت[ند] و ازین حالت هیج تن را از او بیرون حصار آگاهی نبود و ملک ینالتکین و طوطک بلا و طایفه[ای] از اکابر و اعیان سپاه دانشمند بهادر بر درِ فیل بند حصار بودند . سجزی [ی] از دوستان ملک ینالتکین از حصار بیرون آمد جو[ن] به فیل بند رسید حفظه و حُرّاس فیل بند گقتند که (( ای نقیب کجا می روی؟)) سجزی ۲ گفت که (( مرا خداوند جمال الدبین محمّدسام به جهت کار دروازه ها فرستاده است.)) درِ فیل بند باز کردند تا بیرون رفت .
چون ملک ینالتکین آن سجزی را بدید گفت ((ای فلان ، خیر هست که بشتاب می روی)) گفت : (( ان شالله که خیر باشد)) بعد از وی پرسید که ((امیر دانشمند بهادر از طویِ خوردن و یافتِ جمالدّین محمّد حسانم فارغ شده است یانی ؟)) سجزی گفت که امیر((امیر داتشمند بهادر همان طوی می خورد که امیر نوروز خورد. )) چون ملک ینالتکین ازو این سخن بشنید متحیٌر گشت و بر فور سوار شد و با طوطک بلا از در فیل بند بر سبیل رکضت بگریخت . چون یه دروازۀ قیروز آباد رسید دروازه را دی که بسته یودند وقفل کرده . بانگ بر مصاحبان و ملازمان خود زد و گفت که ((پیاده شئید و در زا بشکنید.)) شخصی از جمله شمعنیان عمر کُرَتی نام به زخم تبرزین قفل و زنجیر در را بشکست تا ملک ینالتکین و وطوک بلا و قُرب صد مرد دیگر از فراهی و
______________________________________________________________________
۱ قرآن ، احزاب / ۲۶ (( . در دلشان هراس افکند، چندانکه گزوهی از ایشام را کشتند و گروهی را به اسارت گرفتند.
۲ . تاریخ الفی :[سجزی] به زبان سجستان گفت که دانشمند همان می خورد کهنروز خورد!))
پیشین
۵۱۴ تاریخ هرات
دانشمندی از شهر بیرون رفتند .
و بعضی از راویان چنین گفتند که واسطۀ فرار ملک ینالتکین آن بود که چون دانشمند بهادر او را گفت که (( ای ملک نیروز۱ چون من به دولت گیتی افروز پاشداه عادل اولجایتو سلطان به حصار درآیم و جمال الدّبین محمّد سام و تمامت غوریانی را که در حصار و در شهر باشند بگیرم ، ملکی شهر هرات را به تو خوهم [۴۵۹] داد.)) ان ساءالله که غذرخواه تواند بود.)) بعد از آنکه از پیش دانشمند بهادر بیرونآمد لاغری به سمع او رسانی که ((پدرم فرمود که تو و فلان بهادر و بهمان پهلوان با ملک ینالتکین به وقت آنکه به آش خوردن مغشول باشم جمال آۀدبین محمّدسان و شه اسمعیل سجزی و بلد [و]* ز را بگیرد.)) ملک ینالتکین خدمت کرد وگفت ((فرمانبرم))اما از آن معنی اندیشه مند می وبد و با خود گفت که ((همچنان که ما قاصد [جا] جمال الدّینسام ایم او نیز قاصد [جان] ما باد . مرا مصلحت آن است که به حصار نروم.)) چون این اندیشه را با خود مقرّر گردانید، در آن ساعت که به پای حصار رسید از هندوی منجّم پرسید که (( از روی نجوم ، رقتن امیر دانشمند را بدین حصار چون می بینی ؟)) هندوگفت که ((بغایت پریشان و مذموم می بینم.)) تو هّم ملک ینالتکین بیشتر گشت .
چون دانشمند بهادر به حصار درآمد، ملک ینالتکین بر در فیل بند وقفه ای نمود و بعد از ساعتی بع فیل بند درآمد و بر دکانچۀ فیل یند بنشصت و از امرا و اعیان دانشمندی هر کدان که به قیل بند می رسید او را می گفت که (( موقوف خدمت خواجه قطب الدّین ام.)) چون خواجه قطب الدّین برسید، او را گفت که ملک بالا نیم اید؟
گفت که ((بغایت انبوه بالا رفته اند و همۀ بارگاه و صحن سرا مَمَّر بُر مردست و مرکب . چون از آَش خوردن فارغ گردند ، بالا ایم.)) خواجه قطب الدّین گفت (( روا باشد . ای کاشکی مرا نیز پیش ایشان نبایستی رفت، چه، خاطر من نمی خواهد و
_____________________________________________________________________
۱ . نیمروز: نام خاصی است که به سر زمین سجستان اطلاق می شده است . کلمۀ نیمروز به فارسی به معنای جنوب است. ابن رسته در تعرق اطارف چهارگانۀ ایارنشهر می نویسد : )) و قسمه منها مابین مطلع انهارالاقصر الی مغیب النهار الاقصر و تسمی (نمیروز) و تفسیره الجنوب .)) اعلاق ، ص ۱۰۳.
ذکر نود و سوّم / در قتل دانشمند بهادر و حکومت ... ۵۱۵
هرگز چنین منقبض وخاطرپریشان نبوده ام که امروز.)) این بگفت و به حصار درا»د. ملک ینالتکین را وهم و هون مضاعف گشت . جماعتی که نُوّاب و حَفَظۀ فیل بند بودند گفتند که ((ملک چرا بالا نمی رود؟ اگر اجازت باشد ما [۴۹۶] خبر به امرا برسانیم که ملک در فیل بند است و یقین که چون جمال الدّین محمّد سام بشنود که خدمت ملک اینجاست، بیرون اید به استقباد.)) ملک ینالتکین گفت که (( شما زحمت مکشید که من یک زمان دیگر که ایمر دانشمند از طُوی فارغ شود بالا خواهم رفت؛ چه، این ساعت انبوهی و اردهام تام است و چندین مغول گرسنه جمع شده اند و ما نیز لقمه[ای] تناول کرده ایم . به اَکل و شَرب مبل نداریم.)) چون خواست خداتعالی باشد بزودی جمعیّت این ملاعین به تفرقه بَدَل کرد.)) ملک ینالتکین چون از آن شخص این سخن بشنود،در حال از فیل بند بیرون رفت و بر در فی بند متفکّر و متر صّد بنشصت تا آن زمان که ان سجزی – که ذکر او به تقریر پیوست- از فیل بند بیرون آمد. ملک ینالتکین گفت که (( ای نقیب کجا می روی ؟ امرا از آش خوردن فارغ شدندف یا نی )) سجزی گفت که (( ای ملک سر خود گیر که دانمند بهادر را بگرفتند.))
و بعضی ی گویند که شاه اسمعیل سجزی برادرزادۀ خود را بیش مک ینالتکین فرستاد و بیغام کرد که ((ملک زنهار که در حصار نیاید که مصلحت در آن است!))
القصّه ، چون جمال الدّین محمّد حسام و دلیران غوری و سجزی از قتل دانشمندیان بپرداختند، بر بام حصار بر آمدند و ندا در داد [ند] که (( ای مردم شهر هرات ،دروازه ها را ببند ید که ما به توقی باریتعالی و تَعَظُّم و [به] یمن دولتِ روزافزون ملک ملوک اسلام فخرالدّوله والدّین ، دانشمند بهادر و مصاحبان او را به قتل رساندیم.)) و آتش بلندی برافروختند تا ملک فخرالدّین را از آن تنبیعی حاصل شود . بعد از آن جمال الدّین محمّد سالم سوار شد و ا مبارزان غوری و هروی و سجزی و مول باش از حصار بیرون آمد و دور شهر از دانشمندیان هرکس را که یافتند به قتل آورند و در هر شور و شغب و[۴۹۷] غوغای عامۀ ظاهر گشت، به مثابتی که گقتی که مکر روز قیامت گشت. هرکس از عوام النٌاس به طرفی می دوید و نعره می زد و کبّی و فرّی می نمود. و اگر از دانشمندیان در زوایا و بیوتات
۵۱۶ تاریخ هرات
و قمار خانه ها کسی را می یافن می کشت . آن روز تا نماز پیشین بدین نوع در هر خونریزش بود . بعد از نماز بیشین جمال الدّین محمّد سام حکم کرد که کسی را از دانشمندیان به قتل نرسانند . ودر قلعّ محروسۀ امان کوه چون دیده بان دود دید، ملک فخرالدّین را اعلام داد. ملک از آن خبر متردّد گشت و گفت ((ان شاهءالله که خیر باشد و ظفر و نصرت احجاب ما و مقهوری و مخذولی اعادی.))
و تاریخ فتل دانشمند بهادر را عزیزی از شعرای جام نظم کرده است و آن نظم این است :
نظم
به سال هفتصد و شش درصفر به شهر هرات
به حکم لَم یزل ، کردگارِ بی مانند
ز دستبرد قضا از کف محمّدسام
کشید جام شهادت امیر دانشمند
چون جمال الدبین محمّد سام از کار دانشمند بهادر دل پبرداخت به خئمت ملک فخرالدّین نامه نوشت و کلّی آنچه که واقع شده بود باز نمود . ملک فخرالدّین چون بر مصمون آن نامه واقف گشت ظاهراً خود را چنان نمود که ارکام دولت و اعیان مملکت او کمان بردند که ملک فخرالدبی را از قتل دانشمند بهارد ناخوش آمده است وظهور آنفتنه را از جمال الدّین نحنّد سام مذموم و مقبع شمرده و باطناً بغایت مُبتهج و خرّم شد، چه، داشنمند بعادر او را [۴۹۸] خصم [ی] قوی و عدوّی عظیم بود. در حال در جواب نوشت که ((محمّد سام بداند که چون حادثه به اظهار پیوست و کار[ی] چنین بزرگ بر دست او رهت در محافظت شهر و حصار و رعیّت سبیل حزم را نگاهدارد وبر دروازه ها وبندها مردان کاردیدۀ معتمد و مبارزان جهاندیدۀ دانا نصب می باید کرد، و البته ظهور این فتنه را به من حواله نکند و گوید که من این کار را به رأی خودم کردم۱ و ملک من مرا بدین کا مأمور نگردایند . چون دانشمند بهادر به قصد من به حصار درآمد و چند تن از مملازمان و یاران مرا مجروح کرد و خواست که مرا بگیرد ، از ترس جان خود این کار را کردم.))
______________________________________________________________________
۱ .متن: نکردم .
ذکر نود و سوّم / در فتل دانشمند بهادر و حکومت ... ۵۱۷
بعد از ن از سکّان قلعّ امان کوه صد تن را با عدّت و ساز حرب به هرا تفرستاد و گفت که (( در جمیع امور مطاع۱ و مشارالیه گفت و صوابدید جمال الدّین محمّد سام باشید و از اوامر و نواهی او تَجَنُّب و عُدُول مجوئید.)) و به اشراف و اکابر حصار نیز نامه نوشت و ایشان را در حفظ حصار و تعیین مرد باس و طلایه و تَفَحُّص احوال رعیّت مدمور گردانید.
چون مکتوب ملک فخرالدّین له جمال الدّین محمّد سام رسید، ببوسید و بر چشم نهاد و تاج تاریک ساخت و گفت:
شعر
فَلَو کانَ وَحیٌ بعدَ وَحی نَبِیٌنا لَما کانَ ذاکَ الوَحی اِلا کَلامُه
اگر بودی الهامی پسِ الهام پیغمبر ما
هر آئینه نبودی آن الهام مگر سخن او
شعر
خطاب عالب دربار از آن جناب رسید به سان صحف الهی و وحی ربٌانی
بعد از آنکه نامه را تمام بخواند به مشورت اکابر حصار ، چون : اختیار الدّین ۲ نیشه و امیر محمپد سنکه و تاج الدّین یُلدُوز و لقمان و یحیی و فرخزاد و شاه اسمعیل بر هر درواز از دلبران غوری پنجاه تن و از سجزیان بیست [۴۹۹] تن و از هرویان صد تن نصب گردانید و بر بندها و برجها مرد بنشاند و چهارصد مرد از کُما رجال و شجعان قوی حال را فرمود که ((شم شب و روز بر سر چهارسوی شهر مقام سازید تا اگر از جای[ی] جماعتی تخبّفی اندیشند، شما از برای دفع ایشان مُعِدٌ باشید.)) روز دیگر
شعر[سفیر اظهر]
چون خسرو نوربخش اَنجُم برکرد سر از رواق طارم
به این جماعت مذکور عهد بست و رعما و مهتران و اشزا و مبارزان شهر را طلب داشت وبا هر طایفه علیحدٌه پیمان کرد که (( تا من ئالی و زعیم شما باشم هیچ زحمتی و نکبتی از من به شما نرسد . شما نیز باید همه سوگند خورید که بر خلاف
______________________________________________________________________
۱ . اصل : امور و مطاع . ۲ . متنک اختیارالدّین .
۵۱۸ تاریخ هرات
زضای تو نرویم به هر امر که ما را بدان مور گردانی ، به جان درآن امر قیام نماییم.))
و راوی چنین گفت که جماعتی از امرا و صده هزارۀ امیر دانشمند بهادر کخ در شهر نیامده یود، چون ملک ینالتکین و طوطک بلا و فرقه [ای] که از پای حصار گریخته بودند و متعاقب ایشان خبر دانشمند بهادر و احوال او د حصار و غوغای خلق و به قتل رسیدن زمرۀ دانشمدی که در زاوبا و بیرتات خرایبات بودند برسیند ، به یکبار فغان برآوردند و جامه های بر برنها ضرب کرد[ند] ودل پُر درد و سینۀ خراب و چشم پُر آّ و هازر محترق بحر سسیُول دُمُوع عُیُون
شعر[ اواحد من الشعرا]
اَلصَّدرُ مُلتَهِبٌ وَالقَلبُ مُضطَرِبٌ وَالدَّمعُ مُنسَکیبٌ وَالَیشَ مَقثُودٌ
سینه
سینه زبانه زننده است و دل نیک جنبان شونده و اشک چشم زیرنده است و زندگانی کم شده است
از فراق دانشمند بهادر و فرزندان و برادران و دوستان خود را فغان و نالش آمدند؛ به مقابتی که سنگ خارا بر ایشان دل بسوخت . و ایشان را به حقیقیت از قتل دانشمند بهادر اعلام نیود . با تٌفاق نامه نوشتند به جمال الدّین محمّد سام که ((اگر امیر دانشمند بهادر زنده و فرزندان و خویشاوندان وبرادران ما در[۵۰۰] عالم حیات اند، ما را اعلام ده تا بدانجه دلخواه و رضای تو باشد برویم . ))
جمال الدّین محمّد سام در جواب نوشت که (( دانشمند بهادر به قصد من و طایفه ای که ملازم من اند بخ حصار درآمد . او را بگرفنبم و دربند کرد[یم] و امیرزادگان لاغری و طُغتای و کاجور و کرای و مینکو و جیغور بهادر همه سلامت اند.)) چون امرای دانشمندی بر جواب مکتوب واقف گشتند ، شادمان شدند وبر رندگی دانشمند بهادر و سلامتی نفوس ابتع و ایشا او ابتهاج عظیم نمودند . روز دیگر که زورق زرٌین بیضاء ضیابخش در بحر نیلی آسمان سیماب گون روان شد واز طارم چهارمین غنام مهر روشن جهر ظاهر گشت،
شعر[ سفیر ظهیز]
خورشید جهان جمال بنومود زنگ از رخ شاه زنگ برب.د
طایفه[ای] از دانشمندیان به بای حصار آمدند و گفتند که ((اسلام ما به جمال الدّین محمّد سام رسانی و بگوئید که ما را امرا فرستاده اند که اگر راست است که دانشمند
ذکر نود و سوّم / در قتل دانشمند بهادر و حکومت ... ۵۱۹
بهادر و ابنا و اخوان او زنده اند ، از نوّاب و حجّاب او یک دو کس را بفرمائید تا به بالای حصار برآیند تا ما ایشان را ببینیم.))
جمال الدّین محمّد سام از نوّاب دانشمند بهادر شخصی را یوسف ایاز نام که به جان امان داده بود ، بفرمود تا او را بر بام حصار برآوردند و مأمورس گردانید که به این طایفه چنین و چین حکایتی بگوی. یوسف ایاز گفت که ((ای اصحاب ، ایمر دانشمند بهادر فلان ملک و فلان امیر فلان بهادر را اسلام می رساند و می گوید که من سلامت ام فرزندان طُغتای و لاغری و خاتونان همه در حصارند . چون نیّت بد کرده بودیم که نِیَّةُ الفاسِقِ شَرٌّ مِن عَمَلِه۱ که این حصار را بگیریم و جمال الدّین محمّد سام را به قتل رسانیم و ساکنان شهر را به طرف عراق به اسم اسیر متفرّث گردانیم ، حق تعالی ما را به نظر [۵۰۱ ] عظیم و عذاب الیم خود گرفتار کردو رجال فرّخ حالِ جبال غورر را بر ما مسلّط گردایند ؛ اَبیَ اللهُ اَن یَقَعَ فِی البَئرِ اِلاّ مَن حَفِرَ وَ اِن یُحِیقَ المَکرَ السَّیّئَی اِلاّ بِمَن مَکَرَ .۲ می باید که همه یکدل شوید و طریق تشفّع و مسکنت و بذل اموال را مسلوک دارید و پیش جمال الدّین محمّد سام آیید و به جواهر زواهر و نفایس اعلاق و تقبّل اموال در استخلاص من اجتهاد به جای آرید . و جماعتی پیش ملک فخرالدّین روید و حال بازنمایید.))
دانشمندیان چون آواز یوسف ایاز بشنودند، پیشتر آمدند و گفتند که (( ای امیر یوسف ،یک کس دیگر را از امیرزادگان و نوّای امیر دانشمند بهادر بگوی تا بیاید تا ما او را ببینیم و همچنانک از زبان تو پیغام امیر دانشمند شنودیم، ازو نیز بشنویم.)) دختری بود ارمک نام که خود را به لباس مردان مبلوس داشتی و بر سواری و تیراندازی بغایت قادر و ماهر بودی. در آن ساعت که دانشمندیان را به قتلمی رساندند او سینۀ خود برهنه کرد و فریاد برآورد که (( ای جمال الدّین محمّد سام من عورتم . از برای خدای عزّ و جلّ که مرا بگوی تا به قتل نرسانند.)) جمال الدّین محمّد سام و را به خدای امان داد . بر شیوۀ اوّل مود تا جامه های مردانه درپوشید و بر شرفۀ حصار آمد و گفت (( ای قوم، منم ارمک . امیر دانشمند بهادر همه را سلام سلام می رساند می گوید که خاطر پریشان مدارید که من با فرزندان و برادران و خدمتکاران سلامت ایم. می باید که زودتر بازگردید و سخن من که یوسف ایاز به
______________________________________________________________________
۱ . حدیث نبوی. ۲ . از اثال سائره عرب.
۵۲۰ تاریخ هرات
شما رسانده به امرا رسانید.))
دو روز بدین گونه آمد و شد می کردند و به لیت و لعل حبات دانشمند را امید می داشن[ند] . روز سیّم بریشان محقّق گشت ک دانشمند بهادر از زمرۀ محبوسان خاک است از فرقۀ سُکَان دَرَکات ((فَاُمُّهُ هاویَه))۱ و از سوختگانِ ((نارٌ حامِیَه))۲. دانشمند بهادر را غیر طغتای و [۵۰۲ ] لاغری دو پسر دیگر بو.د . یکی را بوجای گفتندی . دیگر را طوغان. بوجای در دیار فرسنگتان راه حرامیان و قُطّاع الطیق نگاه داشت و طوغان [این]* ایّام [در] شهر آباد طوس بود . چون خبر به طوغان رسید که دانشمند بهادر را در هرات در حصار ملک فخرالدّبین به فتل رساندند ، در حال با سپاه خود متوجّه هرات شد. . چ.ن به هرات رسید در پیش او مرای سپاه و لشکری یکسر کلاهها بر زمین زدند و مویها ببریدند و عَبَرات حسرت بر وَجَنات جاری گردانید[ند] و نفیر و صُعَدا و ولولۀ و اویلا و یا مصیبتا و یا حسرتا بهاوج چرخ زنگاری رساند[ند] . طوغان در پیش امرای لشکر پدر در خاک غاطان شد و از سوز فراق بدر و برادران و اقارب سینه را کباب و دیدۀ را پُر آب کرد و گفت:
شعر
ای جان ز تن برون رو، و ای عقل نیست شو
وای دل ز صبر بگسا ، وای دیده خون گری
بعد از سه روز که شریط عزا بپرداخت ، سُبُل و طُرُق جوانب شهر هرات را بر لشکر قیمت کرد . . هر راهی را به کینه خواهی سپرد و پس از چند نوبت که ایلچیان پیش ملک فخرالدّین فرستاد، جمال الدّین محمّد سام به اشارت ملک فخرالدّین و شفاعت شیخ الاسلام قطب الحفّ والدّین اچشتی ، شرین خاتون۳ را که زوجۀ دانشمند بهادر بود بیرون فرستاد. شرین خاتون که مفتنۀ روزگار بود، هم در آن روز که از شهر هرات بیرون آمد، قُرب دویست تن را از رعیت هرات ه قتل رسانید و
_________________________________________________________________________________________________________
۱ . قرآن ، القارعه / ۹ ((بازگشتاگاه او دوزخ است.))
۲. قرآن ، القارعه / ۱۱((آتشی است بس سوزان))
۳ . خاتون: احتمالاً واژۀ سغدی است ترکها آن را اقباس کرده و زنِ خان را به این لقب خوانده اند.
ذکر نود و سوّم / در قتل دانشمند بهادر و حکومت... ۵۲۱
مبارزان غوری ، چون تاج الدّین یُلدِوز و ابولفتح و لقمان و یحیی و محمّد سکنه بسیاری کوشیدند که شرین خاتون را به قتل رسانند ، جمال الدّین محمّد سام ایشام را مانع می آمد و در قتل فتل او رخصت نمی داد، بدان واسطه که شمس الدّین ابویزید غوری را که از مقرّبان درگاه ملک فخرالدّین بود دانشمندیان گرفته بودند تا ابویزید غوری را که از مقرّبان درگاه ملک فخرالدّین بود دانشمندیان گرفته بودند تا شیرین خانون۱ و خاوتین دیگر که حصار [۵۰۳] بودند جمال الدّین محمّد سالم بیرون نفرستاد ، طوغان، شمس الدّین ابویزید را رها نکرد[ند] .
تا سه ماه طوغان با سپاه پدر خود به اسم دربندان در یک فرسنگی شهر معسکر ساخت و از قلعۀ محروسۀ امان کوه و شهر چند کرت دلیران غوری و هر.ی بر طوغان شبخون بردند وبسیاری را از سپاه او به قتل آورد[ند].
_____________________________________________________________________
۱ . اصل: خواتین.