ذکر دوازدهم
در مشورت پادشاه قاآن
با امراجهت عمارت شهر هرات
چون شهور سنۀ اربع و ثلاثین و ستمائه [ = ۶۳۴] در آمد ثقات رُوات چنین گفتند که در این سال به تقدیر ملک بی غزل و قادرِ بی عجز، و صانع بی علل و حاکم بی وزیر و مشیر، و حَیِّ بی موت و متکلم بی حرف و صوت، و وهاب بی غرض و عوض، و قهّار بی فتور و قصور،
شعر[مؤلف کتاب]
خدای عزّ و جلّ، کردگار باینده که قادر است و قدیم و رحیم و بخشنده
بزرگ بار خدائی که آفرید به صنع زمین و دور ز ماه و سپهر کردنده
وی است خالق بی مثل و ما همه مخلوق وی است مالک بر حقّ و ما همه بنده
ز خوان قسمت او هیچ تن نشد محروم ز جنّ و انس و ز وَحْش و ز طَیْر و پرنده
هزار سال اگر شکر نعمتش گویی ز حق ذّره ای باشی هنوز شرمنده
فرستد از بی احیاء مرده باران را ز ابر برق درخشان و رعد غرَّنده
خطّۀ هرات، صانها الله عن الآفات و البلیات، اندک عمارتی پذیرفت. و واسطه آن بود که پادشاه اُکتای که او را قاآن بزرگ خوانند. پادشاهی بود عادل و باذل و مسلمانان را بغایت دوست داشتی و اگر کافری مؤمنی را برنجانیدی، او را بزدی و مصادره کردی. و در باب عنایت و رعایت او [۹۵] در حق اهل اسلام کتاب ها ساخته اند. یک حکایت از آن کتب، بنده مؤلف این کتاب یادداشت در این ذکر درجکرد تا خداوندان ملک و خدیوان عالم را تنبیهی بود و بدانند که پادشاهان بی دین در باب اهل اسلام به جه صفت مشفق و مُتَلَطِّف بوده اند و نعمت خود به زیر دستان رسانده.
حکایت
چنین خوانده ام در کتابی که موسوم به «اخلاق خانی» که از ابنای چنگیز خان هیچ کدام چنان مسلمان دوست نبود که پادشاه اکتای که او را قاآن بزرگ
می خوانند و هیچ یک از مسلمانا را چنان دشمن نداشتی که جغتای. و دشمنی او در حق اهل اسلام تا غایتی بود که هر کس که خبر بدو بردی که امروز فلان مسلمان را به جهت گناهی به قتل رساندند، یک بالش۱ زر بدو بخشیدی. چون پادشاهی بر اکتای مقررّ گشت، ابواب معدلت و تربیت بر خلایق بگشاد و به انوار انصاف و اِنْتِصافْ، اطراف بحر و بر را آرایش داد و به محاسن کمالِ عدل و بذل، اقطار شرق و غرب را جمال بخشید و از طیب هوای فراغ و رفاهیت روضۀ خاطر های رعایا را معطّر گرداند و از نَفَحات نسیم امن و امان، گلشن جان های بندگان خدای عزّوجلّ را مُعَنْبَر کرد.
شعر
ز عدل فتنه شکارش زمانه ایمن شد ز خُلق نافه گُشایش جهان مُعَطّر گشت
فرمان فرمود که در هیچ بلد از بلاد ترکستان۲ و در هیچ خطه از خطط خراسان مسلمانان را از عمارت مساجد و مدارس و رباطات و ابنیۀ خیر منع نکنند و بر مقنضی « لَکُمْ دِیْنُکُمْ وَلِیَ دِینْ»۳ هر کس بر دین خود رود و اهل اسلام را حرمت دارند و قُرب صد هزار دینار زر سرخ و دو هزار تا [۹۶] جامه نزد مشایخ و علماء دین فرستاد.
شاهزاده جغتای از این معنی بغایت در رنج شد. مقربان درگاه خود را طلب داشت و گفت « بدانید که برادرم اکتای مسلمانان را دوست می دارد و بر خلاف مذهب و سیرت پدر و اخوان و اقارب خود می رود. اگر بدین نَسَق مسلمانان را نیکو
۱.بالش: به گفتۀ جوینی هر بالش « پانصد مثقال است زر یا نقره و قیمت بالشی نقره در این حدود هفتاد و پنج دینار رکنی باشد که عیار آن چهار دانگ است». جهانگشا،ج۱، ص۱۶، وصاف الحضره نیز همعقیده با جوینی می نویسد«... بالش چاو به اصطلاح ایشان پنجاه سیر است که بهای آن ده دینار باشد، و اما بالش زر و نقره پانصد مثقال است. بالش زر موازی دویست بالش چاو مُعَیَّر [= عیار شده. سنجیده شده] به دو هزار دینار و بالش نقره مساوی بیست بالش چاو معین به دویست دینار». تاریخ وصاف، ص۲۲. مؤلف برهان قاطع نیز بالش زر را هشت مثقال و دو دانگ می داند و مرحوم معین نیز بالش زر را هشت مثقال و دو دانگ معادل دو هزار دینار، و بالش سیم را هشت درم و دو دانگ معدل دویست دینار داشته است. ۲.اصل: ترکستا.
۳.قرآن، کافرون: ۶«شما را دین، و مرا دین من».خواهد داشت و در استمالت ایشان اجتهاد خواهد نمود، به اندک روزگاری مسلمانان غالب شوند و ملک از دست ما بیرون رود. اکنون چه مصلحت می بینید و تدبیر این کار چیست؟» امرای لشکر و وُجُوه سپاه او یکسر زمین خدمت به لب عزت مقبل داده، زبان بگشادند و گفتند:
شعر[مؤلف کتاب]
ایا بزرگ خدیوی که آسمان سر قدر بر آستان تو از بهر احتشام آرد
ز صیت هیبت عدل تو دور از آن سان شد که باز خطّ امان از بر حمام آرد
به روز صید و وغا سبز خنک گردون را نهیب قدر تو در زین و در لگام آرد
سمندِ رخش وَشَ ات گاهِ سیر در یک دم تمام عرصۀ آفاق زیر گام آرد
کمین شجاع سپاهت به روز سزبنجه زِکام شیر و دهان نهنگ کام آرد
خیال نوک سنان تو بر تنِ اعدا هزار چشمۀ خونین زهر مشام آراد
ز بهر لشکر منصور تو قضا جو قَدَر ز عرش و هفت فلک خَرْگَه و خیام آرد
[۹۷] بعد از آن عرضه داشتند که « مصلحت در آن است که برادر را در خلوت نصیحت کنی . باشد که سخن تو بشنود و ترک محبت تاژیکان گیرد».
شاهزاده جغتای نماز شامی پیش پادشاه اکتای آمد و از سر خشم تمام و غلضت هر چه عضیم تر روی به سوی اکتای کرد و گفت « لی برادر ،
شعر
همه کارت از یکدیگر اَبْتَر است ۱ ترا شهریاری چه اندر خور است ؟
این چه محبت است که با تاژیکان پبش گرفته ای و خلاف مواعظ و مذاهب
۱اصل : از یکدیگر بدتر است .
پدر بزرگ کرده ای؟ سخن من بنده بشنو و تاژیکان را سرکوفته دار و در اظهار و اشتهار رونق دین ایشان مکوش».
پادشاه اکتای در جواب هیچ نپفت و بدان تندی و خشونت شاهزاده جغتای متغیر نشد. شاهزاده جغتای برنجید و از پیش برادر بیرون آمد و گفت «مسلمانان برادر مرا به جادوئی و فریب به کل از مذهب پدر بزرگ ما بگردانده اند!».
چند ماه در قهر و غصه روزگار گذارند. تا روزی پیری را که چند سال در خدمت چنگیز خان به سر برده بود.، طلب داشت و در خلوت او را گفت که « ای پیر عزیز و ای یادگار پدر بزرگوار، مبلغ پنج هزار۱ دینار به تو می دهم، بدین شرط که فردا پیش برادرم اککتای روی و بگوئی که تاژیکان باز بدی می اندیشند و در خاطر دارند که خروج کنند و ملک از تو بستانند. می باید که به اطراف و اکناف جهان لشکر فرستی تا بار دیگر تاژیکان را به قتل رسانند و مساجد و مدارس و رباطات و قنطرات ایشان را خراب گردانند تا پادشاهی در خاندان فرزندان تو بماند، و الاّ زود باشد که تاژیکان غوغا کنند و ملک از دست تو بیرون رود». پیر گفت «فرمانبرم و این کار را چنان بپردازم که دلخواه دوستان و جانکاه دشمنان پادشاهزادۀ عالم باشد».
پیر را بر [۹۸] موجب «یَهْرَمُ اِبْنُ بَنِی آدَمَ وَ یَشُبُّ مَعَهُ اِثْنانِ الْحَریصُ عَلَی الْکالِ وَ الْحِرصُ فی الْعُمْرِ»۲ جذبات حرص در ربود. روز دیگر
شعر[ظهیر]
چون بر فراخت خسرو سیارگان عَلَم در خاک پست کشت سرا پردۀ ظلم
پیر پیش پادشاه اکتای آمد. اکتای او را به اعزاز هر چه تمام تر بنواخت و بر دست راست شاهزادگان بنشاند و گفت « ای یادگار پدر بزرگ ما، به چه حاجت قدم رنجه کرده ای؟» پیر نخست پادشاه اکتای را بستود و از دادد و عدل و بذل و کرم او بسیاری بر زبان راند و گفت:
شعر[ازرقی]
ایا شهی که به هنگام کین رسول اجل ز خنجر توپرَد روزنامۀ آجال
۱.زمچی:پنجاه هزار. ۲.حدیث نبوی. آنچه دیده شده«... الحرص و الامل» است.
سپهر چنبری از خدمت تو جوید نام سعود مشتری از سیرت تو گیرد فال
به روز حرب مجوف کنی ز یک فرسنگ به تیر در زره تنگ حلقه نقطۀ خال
مگر که در ازل ای شاه حکم زرق و اجل نگین و تیغ ترا داده ایزد متعال
بعد از آن عرضه داشت که « حکم یرلیغ پادشاه جهانگیر چنگیز خان آورده ام . اگر اجازت باشد به سمع اشرف پادشاه جهان رسانم ». اکتای در حالْ از تخت فرود آمد و پیر را گفت « بر تخت برآی و حکم یرلیغ برسان ». پیر مزوّرِ مُدْبِر بر تخت برآمد . اول پادشاه چنگیز خان را بستود . بعد از آن گفت « ای شاهزادۀ جهان ، اکتای خان بدان که
شعر [ظهیر]
دوش در وقت آن در ظلّ زمین کرد بر موکب شجاع کمین [۹۹]
پادشاه چنگیز خان را در وقعه دیدم ، مرا گفت : سلام من بر اکتای رسان و بگوی که در ممالک تو تاژیک بسیار شد . می باید که بفرمائی تا عسکری که در فرمان توأند یک بار دیگر در جهان کُشش کنند و دانشمندان و علویان و ارباب دین محمّدی را به کّْل به قتل رسانند که ملک بر تو و بر فرزندان تو قرار گیرد و از خاندان و دودمان تونقل نکنند».
پادشای اکتای از وفور کمال کیاست دانست که آن پیر دروغ می گوید و جغتای این نیرنگ بر انگیخته . پیر را گفت « فرمانبرم و هر چه پدربزرگوار من فرموده باشد بر آن موجب به تقدیم رسانم. اکنون ای پیر عزیز، روز پنج مهمان باش تا شاهزادگان و امراءِ جُیُوش جمع شوند. بعد از آن به کار قتل و فَتْل تاژیکان پردازیم». پیر را در جوار تختگاه خود وثاقی تعیین فرمود.
چون از اطراف و اکناف ممالک پادشاه اکتای شاهزادگان و نوئینان سپاه و ملوک بلاد جمع گشتند، پاادشاه اکتای پیر را طلب داشت و گفت«حکم یرلیغ پدر بزرگ من به استماع۱ حضار و نظار برشان». پیر بر نَهْج۲ اوّل بر تخت اکتای بر آمد و همان سخن که پیش گفته بود بگفت. پادشاهزادگان و اورا و وزرا و وُجُوه سپاه و
۱.متن: اسماع. ۲.متن:نهج.
رؤوس درگاخ به یک بار سجود کردند و وگفتند که«همچنان که حکم اعلی پادشاه چنگیز خان در وقت حیات بر سر ما بندگان نافذ بوده است، هنگام ممات نیز نافذ است». پاادشاه اکتای روی به سوی شاهزادگان و اعیان عساکر کرد و گفت« این پیر حکم یرلیغ پدر بزرگ من رسانید. چه مصلحت می بینید؟» شاهزادگان و امرای سپاه زبان بخ ثنا و مدح او بگشودند و گفتند:
شعر[مجد همگر]۱
ایا شهی که کف کانِ زر بخشت۲ کند در سر گردون کامران۳ انداخت
[۱۰۰] توئی که قصّۀ شمشیر و حرب و مردی تو۴ حدیث رستم دستان ز داستان انداخت
حکایت تو چنان شد به گِرد هفت اقلیم که از جریدۀ شهنامه، هفت خوان انداخت
در آن مصاف که تیغ تو میزبانی کرد سباع را۵ به دو نوبت ز کشته خوان انداخت
در آن مقام که قدر تو صدر شد، گردون به صد شفاعت خود را در آستان انداخت
به عهد عدل تو مه بر فلک به گوشۀ چشم نظر نیارد بر گوشه ای۶ کتان انداخت
شد از نزول حوادث چو آسمان ایمن بر آن دیار۷ که حفظ۸ تو سایبان انداخت
به آب چشمۀ حیوان بشست دامن عمر هر آنک بر در تو خاک بر دهان انداخت
۱.مجدالدّین همگر شیرازی (متوفی ۶۸۶) معاصر سعدیست و خود را همطراز و هم شأن وی می دانسته است. ابیات پراکنده که در تذکره ها از او باقی است حاکی از قدرت طبع و لطف ذوق است.
۲.دیوان: زهی شهی که کف کامکار کانی تو.
۳.دیوان: کاردان. ۴. دیوان:زخم مزدی تو. ۵. دیوان:که باغ را.
۶.دویان:رشتۀ. ۷.دیوان: زمین. ۸.دیوان: امان.هر چه پادشاه جهان و شاهنشاه زمان فرماید بندگان بر آن موجب بروند. پادشاه اکتای گفت«این پیر می گوید که من چنین خوابی دیده ام. در حضور شما با او گفت و شنودی بکنم. اگر این خواب او راست بود، بر موجب حکم یرلیغ پدر بزرگ خود بروم، و الاّ که دروغ باشد، این پیر طمِاعِ کذّاب را مالشی بدهم، چنانک عبرت جهانیان بود».
شاهزادگان گفتند مصلحت در این است که صدق و کذب این خواب به تحقیق بیوندد؛ چه،[۱۰۱] خرابی عالم و خون چندین هزار آدمی متعلق این خواب است. بعد از آن پادشاه اکتای روی به جانب پیر آورد و گفت «ای پیر عزیز، تو مغولی می دانی یا ترکی، یا هر دو؟» پیر گفت «ای پادشاه جهان، من ترکی می دانم، نه مغولی».
پادشاه اکتای از امرا پرسید که« پدر بزرگ من زبان مغولی میدانست و ترکی نه». بعد از آن پیر را گفت که« چون پدر من مغولی می دانست و ترکی نه، و تو ترکی می دانی و مغولی نه، پس به کدام زبان با پدر بزرگ من سخن گفتی و چه دانستی که او چه گفت و چه فرمود؟» پیر در جواب هیچ نگفت و از خجالت سر در پیش افکند. پادشاه اکتای و شاهزادگان و تمامت امرای لشکر و ملوک اقالیم را معلوم گشت که پیر دروغ می گوید. پادشاه اکتای حکم کرد که « این پیر پُر تزویرِ بی عقل خُرّاص را به قتل رسانید تا هیچ آفریده مِنْ بعد از پیر و جوان در حضرت سلاطین و ملوک روزگار دروغ نگوید».
شاهزاده جغتای از برادر۱ در خواست کرد و گفت که « این پیر را که یادگار پدر بزرگ ماست و سال ها در خدمت او به سر برده، به من بخش و از سر گناه او در گذر. قلم عفو بر جریدۀ خطای او کش». پادشاه اکتای پیر را به برادر بخشید. و این حکایت میان خلق تاریخی شد.
و خواجه رشید الدّوله در تاریخ نامه که موسوم است به « تاریخ غازانی» آورده است که پادشاه چنگیز خان در عهد دولت خود حکم کرده بود که اگر کسی برهنه در آب رود او را به قتل رسانند. روزی جغتای و اکتای به اسم شکار سوار شده بودند.
۱.اصل: بدر.
چون به دیهی رسیدند، پادشاه اکتای شخصی را دید که برهنه در آب رفته بود و سر می شست. یکی را از وزرا پیش خواند و گفت « به زودی نزد آن تاژیک رو که در حوض آب است و یک بالش زر بدو بده تا در آب اندازد. و او را بگوی که چون از تو پُرسند [۱۰۲] که چرا برهنه در آب رفته ای؟ بگو که یک بالش زر در آب انداخته ام، بدان واسطه در آب رفته ام».
در اثنای این حالت نظر جغتای بر آن شخص افتاد. گفت« بروید و آن تاژیک را که برهنه در آب رفته است بیارید تا به قتل رسانم که دل من از غصّۀ تاژیکان خون شد». آن شخص را در حال همچنان پیش شاهزاده جغتای آوردند. بانگ بر وی زد و گفت « ای تاژیک بی عقل! تو به کدام دلیری برهنه در آب رفته ای و از حکم یرلیغ پدر بزرگ من تمرد نموده ای؟» آن شخص گفت که « ای شاهزادۀ عالم، یک بالش زر از آستین من در آب افتاده است. بدان سبب در آب رفته ام». شاهزاده جغتای گفت « دروغ می گویی». خود به نفسه با سوار چند برکنار حوض آمد و دو تن را از نزدیکان درگاه خود گفت « برهنه شوید و در حوض آب روید و بالش زر این تاژیک را بطلبید». بعد از ساعتی آن دو تن بالش زر را از آب بر آوردند. شاهزاده جغتای از آن حالت منفعل شد؛ چه، می خواست که آن شخص را به قتل رساند. بعد از ساعتی آن شخص را بگذاشت و متردّد خاطر و مقبوض بیش برادر رفت.
این پادشاه که صفت عدل و تربیت او در باب اهل اسلام شنودی، در این سال مذکور به هر دیاری که از معموری آثاری نداشت و به هر شهری که بر وی قهری رفته بود، امیری و سروری بفرستاد تا آن بلاد خراب را به حال عمارت باز آوردند و آن دیار ویران را آباد گردانند. چون به تعیین کار عمارت شهر هرات رسید، شاهزادگان جهان و امراء تومان و اعاظم سپاه و اکابر درگاه را گفت که « چنین می شنوم از سیاحان جهان پیمای و از وصافان سخن آرای که در اقالیم آفاق اقلیم خراسان طاق است و به اتفاق شهر هرات در ممالک خراسان بهتر از ملک عراق؛ چه، هوای روح افزای او چون صفای فضای باغ ارم عبیر افشان است و آب عذب خوشگوار او، حیات بخش چشمۀ حیوان.[۱۰۳]
نظم[میرک میران]
به اعتدال هوا خوشترست بسیاری ز بلخ و مرو و نشابور، روستای هِری
چو جرم مهر و قمر روشن است و تابنده فضای جنّت جاوید از صفای هِریٰ
نسیم خوش نفس بوستان خُلد برین معطّرست به هر صبح از هوای هِریٰ
فزون ز رستم و صد همچو بیژن وگیوست به زور و زَهره کمین مردِیک قبای هِریٰ
ز روی مرتبه و بخت تخت می جویند شهنشاهان اقالیم از گِدای هِریٰ
وظیفه کشته شباروز در صوامع قدس مقدسان سمٰواٰت را دعای هِریٰ
می خواهم که طایفه ای بفرستم تا شهر هرات را به حال آبادانی باز آرند، چه مصلحت می بینید؟» امرای عظام و وزرای کرام چون بر مرام و مطلب پادشاه واقف شدند، بعضی از نوئینان عساکر و قومی از گُزینان اماجد گفتند که « ای شهریار ممالک دادگستری، و ای شهسواران میادین عدل پروری، و ای فروغ اروغ چنگیز خانی، و ای جمال جلال جهانبانی، و ای مُمَهّد قواعد فرمانروایی، و ای مُشَیّد مبانی کشورگشایی،
شعر[شهابی]
ای به فرمانت به هر کشور نشسته پادشاه وی ز دیوانت به هر مرزی رسیده مر زبان
جز تو در مشرق ز شاهان نایبان خویش را ملک ترکستان که داد و کشور هندوستان
جز تو در مغرب مصاف صد هزارن تیغ زن بی سپاه و بی حَشَم بر هم که زد در یک زمان
نیستی خُرشید و داری چرخ را زیر قدم نیستی خورشید و داری باد را در زیر ران
[۱۰۴] چار کشور دوزخ و زندان شود بر هشت تن گر ز درگاهت سوی۱ ایشان شود یک پهلوان
روم بر رهبان و قیصر، شام بر شاه و امیر هند بر جیبال و رای، و ترک بر فَغفور و خان
قصّه های هفت خان خوانند و در هر هفته هست۲ از عجایب ها ترا کاری فزون از هفتخوان
۱.متن: شوی. ۲.متن: هنستت.اگر چه خطّۀ هرات را هوای معتدل است و شمالِ خوش نسیم و آب چون زلال و خاک مشک آمیز و زمین عنبر آگین و صحرای دلگشای و هامون منحصر و جبال را سیات و قلاع سر بر فلک و حصون متین و مزارات متبرکه، اما به واسطۀ آنک بنایش محکم است و بارویش مشیّد و بُرُوجش بلند و شرفش رفیع و خاکریزش تند و خندقش ژرف و مدخلش منیع و مخرجش صعب، سکّان او کسی را تمکین نمی کنند و احکام حکّام نمی شنوند و از خاتمت امور نمی اندیشند و هر روز دم خلاف می زنند و هر هفته دعوی مصاف می کنند. با وجود آن که شاهزاده تولی خان در حرب اول اکثر خلق هرات را به جان امان داد، چون از هرات مراجعت نمود، به یک هفته ملک ابوبکر و منکتای شحنه را که نصب کردگان شاهزاده تولی خان بودند به قتل آوردند و باغ یاغی و باغی شدند. هرویان را آزموده ایم و معاندت و مبارزت ایشان را در وقت وغا و هنگام هیجا مشاهده کرده [ به مصداق]:
«مَنْ جَرَّبَ الْمُجَرَّبْ حُلّتْ بِهِ النّدامَه»
[۱۰۵] کار می باید بست و ترک عمارت شهر هرات کرد تا نباید که به علت جمعیت خلق آن شهر فتنه ای و ضرری حادث گردد که سال های بیکران با لشکر های کران قلع مواد آن فتنه و دفه آن مضرّت دست ندهد».
قومی دیگر از امرا و وزرا که مشیران عدل و از نواب و حُجّاب که سفیران عقل بودند، گفتند که « پادشاه عادل بخشنده و شاهنشاه باذل بخشاینده را به تواتر اقبالات و ترادف کمالات در دولت مُوَیَّد و رفعت مُؤَبَّد بقاء مخلّد باد.
شعر[فردوسی]
جهان تا جهان در نگین تو باد سپهر برین زیر زین تو باد
تاژیک را چه زَهره و یارا و توانایی آن بود که در عهد دولت و عصر عظمت چون تو پادشاهی که
شعر
نماند از گرز و تیغ تو مگر بر روی رایتها عقاب نادریده دل هزبری نا شکسته تن
دم تخَلُّف و تَصَلُّف زند و دعوی اقدام و انتقام کند؟ هنوز صفحات محیاء عنبرا۱ از
۱.اصل: غبرار.خون تاژیکان گلگون است و رِماح خطی خسروانی و سُیُوف هندی چنگیز خانی مخضوب لعل فام. و از سلاطین و ملوک جبارانی که خونریز و فتنه انگیز بودند و قهارانی که گردنش و لشکرش و دعوی
شعر
اِنّا لَنُحْرِزُ بِالْاَسْیافِ مُصْلَتَةْ مَمالِکَ الرُّوم وَ الْاَتراکِ عَنْ کَثَبِ
می کردند از میان برخاسته اند و از صحرای وجود به کَتْم عدم رفته.[۱۰۶]
شعر [صاحب]
وجود خصم تو معدوم شد چنانک ازو کسی به روز قیامت اثر نخواهد دید
بر موجب « اَلْمُلْکُ قایِمّ بِالْعَدْلِ وَ العِمارَةِ»۱ مصلحت در آن است که جماعتی بروند و در شهر هرات متوطّن شوند و در عمارت و زراعت آن ولایت طاقت و استطاعت مبذول دارند تا به اندک روزگاری هرات آبادان گردد، و چون عساکر فیروز جنگِ پادشاه چنگیز خان که چون ذرات و قَطَراتِ و اَنْفاس قیاس و حدّ ندارد در بادغیس که در مشارق و مغارب گیتی به آب و هوا و خِصب نعمت و وسعت مکان و شمال جان پرور و اشجار مُثْمِرَه بی نظیر است در آیند، ورود و صدور ایشان به هرات نزدیک بوَد و از روی بَیْع و شرا و معامله و سودا و طلب قوّت و سغال آسوده حال و کم زحمت تر باشند.
پادشاه اکتای را که این تدبیر موافق ضمیر آمد، فرمود که « از رعایا و اِساری آن ولایت کدام طایفه را نامزد گردانیم؟» امرا عرضه داشتند که از جامه بافان هرات هزار خانه وار مردم در بیش بالغ۲ ساکن اند. ایشان را بفرستیم. امیر عزّالدّین مقدّم هروی را که در کفایت و ریاست مهارت تمام داشت و بصارت عظیم، پیش پادشاه اکتای آوردند و گفتند که این آن کس است که پیش از فتح هرات بار اول به دو روز با دویست جامه باف هر یک با ده تا جامۀ قیمتی از هرات بیرون آمد و از شاهزاده
۱.منسوب به هارون الرّشید.
۲.بیش بالیغ، بش بالغ، بش بالق، شهر قدیم ترکستان شرقی، که محل آن به سال ۱۹۰۸ توسط روس ها به کمک اطلاعات مندرج در مآخذ چینی، در ۴۷کیلومتری غرب شهر گوچن کشف شد. جغرافی دانان اسلامی این شهر را مرکز فرمانروایان تغزغز دانشته اند. این شهر مبداء راه چاپاری میان چین و آسیای مرکزی بوده است. مصاحب
تولی خان امان خواست. از آن گاه باز به فرمان شاهزاده تولی خان در بیش بالغ است. او را تعیین کنیم و امارت ولایت هرات بدو مفوّض گردانیم.
پادشاه اکتای فرمود که امیر عزّالدّین مقدم با صد بنه وار مردم هروی به شهر هرات رود و به دعای دولت قهّار به۱ عمارت آن دیار قیام نماید و خلقی که از اطراف و اکناف خراسان[۱۰۷] و عراق و ماوراءالنهر به هرات آیند، در استمالت ایشان سعی بلیغ به جای آرد و بر کسی عُنف و تعدی نکند تا به واسطۀ معدلت ما آن شهر معمور گردد و به عمارت او خاطر عاطر ما مسرور گردد.
و بعضی از راویان چنین می گویند که سبب فرستادن اکتای خلق را به شهر هرات آن است که خاتونی۲ بود از خواتین پادشاه چنگیز خان نام او قُتْلُغ الشی۳ بس با آئین و معظمه. روزی جند تا جامۀ زریفت مصوّر پادشاهانه که گفتی صُنّاع و نَسّاجِ قدرت در کارخانۀ « ثِیابُ سُنْدُسٍ خُضْرٌ و اِسْتَبْرَقٌ»۴ به ید۵ حکمت بافته اند۶ پیش پادشاه اکتای آورد. اکتای را آن جامه ها خوش آمد. از قتلغ الشی پرسید که « ناسج این نسج ها و مصوّر این صورت ها و مُطَرِّز این علم ها کیست؟» قتلغ الشی گفت « در آن وقت که تولی خان اسیران شهر هرات را بر آقایان و اینیان۷ خود بخش می کرد، جامه بافان را به من ارزانی داشت. این اثواب از منسوجات و مصنوعات ایشان است». پادشاه قاآن گفت که « این جامه بافان را به من بخشی تا در عوض هر چه مراد و دلخواه تو باشد بدهم». قتلغ الشی جامه بافان را به اکتای بخشید پنج ده معمور در ترکستان بستاند. پادشاه اکتای جامه بافان را بنواخت و به تربیت پادشاهانه مخصوص گردانید و فرمود که هر سالی مبالغی وجوه از محصول بیش بالیغ بستانند و هزار تا جامه به خزینۀ معموره رسانند.
چون از این حکایت چند سال بگذشت، روزی از ایام این سال مذکور امیر عزالدّین مقدم هروی چند تا جامۀ مُطَرَّر زرنگار متنوع قیمتی به خدمت [۱۰۸]
۱.متن: و. ۲. اصل: خواتونی؛ زمچی: خواتون.
۳.اصل؛ زمچی:قتلغ ایشی.
۴.قرآن، انشان / ۲۱ « جامه های از ابریشم نازک سبز و ابریشم ستبر است».
۵.اصل: بند. ۶.اصل: یافته اند. ۷.برادران کوچک و بزرگ.
پادشاه اکتای آورد. نخست زمین بندگی ببوسید و چون نزدیک تخت پادشاه اکتای رسید، زبان به ثنا و دعا بگشاد و گفت:
شعر[مجد همگر]
جهان مسخر حکم خدایگانی باد هزرا سالت در ملک زندگانی باد
چو آسمانت بر اجرام کامکاری هست۱ چو اخترانت در ایام کامرانی باد
مُعین عدل تو توفیق ایزدی آمد مشیر رأی تو تأیید آسمانی باد
کفت که دور نوالش بهار احسان است۲ به زرفشانی چون صَرْصَرْ خزانی باد
در آن مضیق که فتنه کمین کینه گشاد۳ خفیر۴ عدل تو رهدار کاروانی باد
مخالف تو به هر کار کاورد رخ و رأی فذلک اَمَلش عجز و ناتوانی باد
چنانک کعبۀ حق شد مفرّ امن و امان همیشه رکن درت قبلۀ امانی باد
زمانه را اثر عدل شاملت۵ باقیست همیشه۶ عافیت آخرالزمانی باد
بعد از آن، آن جامه ها را عرض کرد. پادشاه اکتای فرمود که « همه چیز این جامه ها از تار و پود اَحْسَن و محمود است، الاّ آنک طراوتی و نضارتی ندارد». امیر عزّالدّین مقدم بار دیگر زمین خدمت به لب ادب مُقْبَل گردانید و گفت « پادشاه جهان و شاهنشاه جهانیان را در حفظ الهی و نظم ممالک پادشاهی سال های نامتناهی زندگانی و کامرانی باد،
شعر[رشید وطواط]
تا نباشد فساد همچو صلاح تا نباشد رِشاد همچو ضلال
مدّتت را مباد و هم فنا عدتت۷ را مباد سهم زوال
تا جهان است باد تا همه وقت تا زمان است باد تا همه سال [۱۰۹]
کامرانی فی العلوّ و البسطه شادمانی فی الغدو و الاصال
صدر محروس تو مقر کرام بدر مأنوس تو مقرّ جلال
در آب و هوای شهر بندۀ کمترین جامۀ لطیف و دلپذیر می آید. اگر حکم یرلیغِ جهان
۱. دیوان: بر احرام کامگاری نیست.
۲.دیوان: گفت که روز نوایش بهار احسانست. ۳.دیوان: فتنه کمال کینه کشد.
۴.دیوان: صفیر. ۵.دیوان: عدل فتنه ادبارت. ۶.دیوان: وجوه.
۷.اصل: عدت.
مُطاع شود بنده با طایفۀ اوزان۱ به شهر هرات رود و هر سال از آنجا به اضعاف آنچه در این ولایت به خزینۀ معموره می رسانده است، برسد».
پادشاه اکتای را این سخن پسندیده آمد. فرمان فرمود که « امیر عزّالدّین مقدم هروی با پنجاه تن از هرویان به شهر هرات رود و بعد از آن که اثر کفایت او در جناب عالی ما ظاهر گردد، باز آید و اقرب و فرزندان خود را به شهر هرات برد».
۱.اصل: اوران.