ذکر بیست و دوم
در حکایت ملک
رکن الدّین خیسار طاب ثراه
چنان شنیدم از ثقات هرات که چون پادشاه چنگیز خان قلعه های جبال و حصار های امصار خراسان را فتح کرد و چون کار به محاصرۀ قلعۀ محروسۀ خیسار، لازالت ساکن ها محفوظة من البوار و الخسار، رسید، عزیمت آن کرد از ابنای خود یکی را با سپاهی به ولایت غور فرستد تا قلعۀ محروسۀ خیسار بگیرد. رؤوس سپاه او گفتند:
شعر[ مجد همگر]
ایا سپهر جنابی که رکن صدر ترا زمانه سجده گه و بوسه جایِ اختر کرد
به شهریاری تو چرخ و دهر بیمان بست به کامکاری تو روزگار محضر کرد
به هندوییت زحل فخر کرد از آن ایزد به نام اوفلک هفتمین مکرر کرد
هوا و مهر تو را مشتری به جان بخرید به یُمن بخت تو اَش نام سعد اکبر بود
بعد از آن عرضه داشتند که در کتب پیشینیان چنین خوانده ایم و از پیران جهان دیده چنین شنیده ایم که از عهد و مهد سلیمان پیغامبر، صلوات الله علیه[۱۴۹] هیچ پادشاه و شاهنشاه و شهریار را بر قلعۀ محروسۀ خیسار دست اقتدار و حکم تصرّف نبوده، الاّ ملوک اسلام غور را؛ چه، آن قلعه در غایت محکمی و بلندیست. قلل کوه های آهن نمایِ جوانب او بر بلندی تندی ایوان کیوان است و شَرَف شُرُف برج های قصر او بر فرق فَرْقْدان و سر سلطان و ذخایر او را تا میعاد یوم التناد و ظهور و نفخ صور امکان سبری شدن نیست. هوای جان فضای دلربای صبا آسای او از باد شمال اندربال خوشتر است و میاهِ کوثر جاه زمزم پناه او از آب روح بخش چشمۀ حیوان، بهتر.
[شاعر]
یَقُولُونَ اَمْثالُها جَمَّةٌ وَ هَلْ خَلَّقَ اللهُ اَمْثالَها
می گویند که مانند ها او بسیار است
و هیچ آفریده است حق تعالی مانند او؟لهٰا رَوْضَةٌ اَشْبَهَتْ جَنَّةً وَ مٰاءٌ تَشٰابَهَ سَلْسٰالَها
مرو را مرغزاریست که مانندگی کرد با بهشت
و آبی ست که مانند شد با آب خوشگوار جنت
لشکر به محاصرۀ آن قلعه فرستادن و ولایت غور را خراب کردن از مصلحت بعید می نماید.
پادشاه چنگیز خان فرمود که نقاشان مانی دست را که آن قلعه را دیده باشند و طول و ععرض بلندی و پستی او را مشاهده کرده حاضر گردانید تا هیاکل اماکن و صور مواضع غور را با قلعۀ محروسۀ خیسار بر کاغذی برکشند. چون نقشبندان ماهر و چهره کشان حاذق به خامۀ قدرت و پرکار حکمت و اقلام بدایع و ارقام صنایع و رنگ آمیزی دل انگیز، مثال قلعۀ خیسار را بر کاغذی منقش کرده پیش پادشاه آوردند، پادشاه چنگیز خان یک زمانی از سر تعجب و تفکّر به دیدۀ سر و بینش در آ« صورت دلپذیر و نقش بی نظیر نظر کرد و بر مداخل و مخارج عَقَبات و هَضَبات [۱۵۰] جبال و صحراوات غور واقف گشت و صعوبت مناهج و ضیق طرف اطراف و اکناف یمین و یسار و اوج حضیض قلعۀ محروسۀ خیسار را بدید، روی به امراءِ سپاه و مقرّبان درگاه کرد و گفت:
شعر[دقیقی]
مثل این جای و این مکان شدید کس ندیدست و کس نخواهد دید
چون آنچه قُوّاد سپاه او از سر اخلاص عقیدت و نَقاوۀ طبیعت عرضه داشته بودند بر وی روشن گشت، امرا و وزرا را گفت «در این امرِ صعب تدبیر چیست؟» امرا و و.زرا گفتند که «پادشاه جهانگیر از ما بندگان به فرّ فراست و یُمن خردمندی بیشتر و بیشتر؛ چه، عقول و افهام کل لشکر و سپاه و اوهام و اذهان تمامت امیر و شاه از دریای بی پایاب عقل کامل و ذاتِ مکملِ خان اعظم قطره ای است و از آفتاب جهان تاب هوشمندی و خردورزی قهرمان عالم و مرزبان اکرم ذرّه ای.
شعر[مؤلف]
ترا ایزد به لطف خود ذکاء و حکمتی داده
که از عشر و عشیر آن پدید آورد لقمان را
هر چه رأی انور و ذهن اظهر پادشاه جهانیان اقتضا کند، مصلحت و نحج در آن باشد».
پادشاه چنگیز خان بعد از ساعتی که با خود اندیشۀ بسیار کرد، بفرمود تا یرلیغی نوشتند برین نَسَق که «ملک معظّم رکن الدّین بداند که منهیان و مخبران اطراف به سمع مبارک ما چنین رساندند که پیوسته به متابعت ما کمر یگانگی بر میانِ نیک خدمتی بسته است و زبان به نشر ستایشی به سُدّۀ سما سیمای ماگشاده، و ما در وقت ذهاب و ایاب در نواحی غور و آن حدود حَشم و خدَم عساکر ما از خدام و متعلقان او ایمن و سالم بوده. این معنی در حضرت علیا و جناب والای ما که مناص و مآب سلاطین شرق و غرب است و ملاذ و ملجاء ملوک بحر و برّ پسندیده [۱۵۱] و ستوده افتاد. و دیگر آن که گفتند که او در فنون فضایل ملکی و تبحر علوم حاکمی و رسوم ولایتداری بر امثال و اقران ممتاز است و کرم خلق او با طیب عرق منضم. خواستیم که آن اخلاص و هواداری او به حضرت ما روی در تزاید نهد و آن صفات حسنۀ ذاتی او متضاعف گردد. بنابراین، اندیشۀ صافی و نیّت پاکیزه یرلیغ جهانگشای فرستادیم و ملکی ولایت غور را مَعَ مضافاتها بدو مفوض گردانید و حل و عقد و قبض و بسط این شغل خطیر را به رأی و رؤیت او حواله کرد تا او از وفور علم و حلم و کمالِ عقل و فکر به نظم و رم کار های دقیق امارت جدّ و اجتهاد تمام به جای آورد و در بارۀ رعایا و سائر برایا مجاملت و ترضیه و احسان بذل کند؛ چه، قاعدۀ ملکداری با وجود تَفَرُّق خواطر زیر دستان و بدی احوال ایشان زود منهدم شود و اساس حکم گزاری بی جمعیتت رعیت و انبوهی خدم و معموری ولایت، خلل یابد و امرا و سفرا و ایلچیانی که از درگاه مُعَلاّءِ ما آیند و روند در رضاجوئی و باس خاطر های ایشان سعی بلیغ نماید و به وقت احتیاج به مرد و آلت حرب، از فرزندان و نصب کردگان ما به خراسان رِحال و مال و اسلحه طلب دارد تا چون برین اوامر و نواهی برود و امثال آن را از لوازم شمرد، به مزید نواخت و عاطفت شاهنشاهی ما مخصوص گردد».
چون برلیغ بدین صفت به ملک رکن الدّین رسید، خدای را، عزّوجلّ، سجدات شکر به جای آورد؛ چه، دایم در آن اندیشه بود که مبادا لشکری به قصد و حصد ولایت او نامزد گردد. روز دیگر موصلان یرلیغ را خوشدل و خوشنود بازگردانید. چند سال در آن دیار به حکم پادشاه چنگیز خان حکومت راند. چون پادشاه چنگیز خان بمرد و پادشاه ی به قاآن رسید، پادشاه قاآن، طاهر بهادر و قرانوین را به دارالملک غزنین فرستاد. ملک مرحوم رکن الدّین هر کَرَت که پیش
ایشان رفتی و یا به معاونت و مدد او لشکر کشیدی، ملک مغفور شمس الدّین کُرَت را با خود [۱۵۲] ببردی و ملک شمس الدّین به واسطۀ فرّ فرزانگی و اظهار خردمندی و عرفان یُسُون و یَساق۱ و رسم و راه مغول پیش طاهر رادر و قرانوین عزّت و وجاهت تمام یافت، چنانک همه را دل مایل و خاطر ملتفت او گشت و در باب او تشریفات و هدایا و عطایا مبذول داشتند و به هر چه که ملک شمس الدّین رجوع بدیشان کردی، در اتمام آن چندانک امکان داشت به جان و دل بکوشیدندی و رعایت جانب و پاس خاطر او را از لوازم شمردندی.
۱.رک: ذکر سی ام در چوب زدن ملک شمس الدّین، اباجی را...