ذکر صدو بیست هفتم
در تخلپف ملک قطب الدپین
اسفزار با ملک اسلام غیاث الحقٌ والدين
راوی چنین تقریر کرد که ملک قطب الدپین بن ملک رکن الدپین – که ملک خطپه اسفزار بود- یش ازین تاریخ دو نوبت با ملک اسلام غیاث الحقٌ والدٌین [۷۱۸] تخلّف کرد و به حضرت پاشده وقت و امرای را بتمامی بدو مسلّم دارند . امرا فرمودند که اسفزرا و فراه و سجستان تا حدٌ افغانستان از توابع و مضافات شهر هرات است و از عهد قدیم باز در حکم ملوک غور بوده و احکام پادشاهان چنگیز خانی و امرای پیشین بر آن ناطق و شاهد است و مصلحت کار تو در آن است که رجوع به ملک اسلام غیاق الحقّ والدّین منی و ما به جهت تو به ملک چیزی نویسیم تا در باب تو عنایت کیذول دارد و مَلِکیِ خطّه اسفزار به تو دهد.
القصٌه ملک اسلام غیاث الحقّ والدّین در هر کرت به ملک قطب الدّین مکتوبات فرستاد و در مراجعت او به اسفزار تأاکید و مبالغت تمام نمود . و چون ملک قطب الدِن به هرات آمد ملک اسلام او را به عاطفت ملکی مخصوص و محظوظ گردانیم و ملکی خطٌۀ اسفزار را برو مقرّر ساخت . ملک قطب الدّین تا این سال مذکور به حکم ملک اسلام غیاث الدّین در خطٌۀ اسفزار حکومت راند و در هر چد گاه به اسم خدمت ب هرات آمد و به هنگام مراجعت ملک اسلام غیاث الحقّ والدّین او را به خلعت فاخر و تشریف گرانمایه بهره مند و قویدل گرانید .
و چون شاهزده یسور به هرات آمد و به کار خرابی شهر و تلف کردن و سوختن غلّه قیام نمود و پنج هزار سوار به اسفزار فرستاد تا غلٌۀ اسفزار را نیز بسوزانند ، ملک قطب الدّین پیش ایشان بیرون آمد و گفت که ((من بنده و خدمتکار و منقاد شاهزاده یسورم))و مال بی حدّ بدان لشکر داد و ایشان را به دلخوشی تمام از اسفزار باز گرداند و مکتوتی فرستاد نزد شاهزاده یسور که ((اگر پاشداه بزرگ جهانگیر
______________________________________________________________________۱ . اصل : صد وبیست و پنجم .
۷۱۸ تاریخ هرات
من بنده را لشکر هده ، خطّۀ اسفزار را بکلّی از تحت نظر ملک اسلام غیاث الحقّ والدّین بیرون کنم و سکّه و خطبۀ این ولایت را به نام نیک پادشاه گردانم.))
شعر[فردوسی]
[۷۱۹] چنین گفت: من شاه را بنده ام همی باژ را گردن افکنده ام
به جای درم رزّ و گوهر دهم سپاسی ز گنجور بر سر نهم
شعد از آن تحف و غرایب بی اندازه نزد او فرستاد. شاهزاده یسور در جواب ملک قطب الدّین را به وعده های خوب برخلاف کردن با ملک اسلام غیاث الحقّ والدّین ترغیب کرد و گفت ((هر چند لشکر ترا بباید ، بفرستم. به همه حال مستظهر و فارغ الباب و قوی حاتل باش . ))
چون یرلیغ ئ تشریف به ملک قطب الدّین رسید مبتعج و خوشدل گشت و بواسطۀ آن ترتیب که از شاهزده یسور بدو رسید سر از خطّ طاعت ملک اسلام غیاث الحقّ والدّین برداست و پای در دایرۀ عضیان نهاد . در ماه جمادی الآخر سنۀ مذکور نماز شاهمی که خسرو سیٌارگان در دریای قیروان غوطه خورد و شاه حبش بر تختگاه زمرٌدین جامع کلریز درپوشید،
شعر
نماز شام چو بر روی گنبد خضرا پدید گشت علامات زهرۀ زهرا
شفق نمود به مانند چادر بُر خون فلک نمود به مانند تیغ روهینها۱
سرای پردۀ سیمین مجرّه بازکسید چو دید در تُتُق خویش خیمۀ جوزا
بنات نعش بر آکنده گشت بر گردون چو هفت گوهر بر روی تختۀ مینا
نوّاب و حجّاب و ارکان دولت خود را طلب داشت و گفت ((اای اصحاب بدانید که شاهزده یسور به من یرلیغ نوشته و چنین حکمها فرموده و بر آن سوگند های عظیم خورده. اما را مصلحت در آن است که به ایلی او در آئیم ؛چه، بر من چون آفتاب عالمتاب روشن است که شاهزده یسور دیگر با عسکری به عددریگ بیابان و قطرات باران،
______________________________________________________________________۱ . روهنی صحیح است به معنی آهن و پولادی جواهردار و آنچه از آن سازند. فردوسی گوید:
سه مغفر ز در چون مه از روشنی بز رسد \رندآور و روهنی
ذکر د و بیست و هفتم / در تخلٌف ملک قزب الدّین .. ۷۱۹
شعر[انوری]
به وقت آنکه بر بُرج شرف رسد خورشید
به گاه آنکه به صحرا کشد صبا لشکر
[۷۲۰] دهان لاله کند ابر معدن لؤلؤ
کنار سبزه کند باد مسکن عنبر
به جنس باد شود آلمان به وقت غروب
به شکل چرخ شود بوستان به وقت سحر
به وقت شام همی این به آن سپارد گل
به گاه بام همی آن بدین دهد اختر
به رنگِ عارضِ خوبانِ خُلَّخی در باغ
میان سبزه دُر افشان شود گل عبهر
شگفته نرگس پویا به طرف لاله ستان
چنانک در قدح گوهرین می احمر
به خراسان خواهد آمد، و درین کرت چون غلّه را از دست نوّاب ملک اسلام غیاث الحقّ والدّین بیرون کنیم و حُصُونی را که درین ن.احی است بگیریم و ابتاع و ملازمان و احبّا و یاران خود را به حصار درآریم ؛ جه، این حصار بس حصین است و از ذخیره و اسلحه مملو. و چون آوازۀ مخالفت من با ملک غیاث الدّین به سمع شاهزده یسور رسانند، بی شکٌ که سپاهی به مدد من فرستد. و چون لشکری در اسفزار متوطّن شود، من وملک ینالتکین فراه به موافقت یکدیگر و معاونت شاهزدگان سجستان کمر مطاوعت و هواداری شاهزاده یسور بر میان بندیم و کوچهای پسندیده و خدمتهای شایسته به تقدیم رسانیم. و چون ممالک خراسان و عراق را پیش او عرض و اقتدار در تزاید باشد و ولایت و مکنت در تضاعف.))
ازین نوع سخن چند خیال انگیز سوداآمیز به سمع حضّار و نظّار [۷۲۱] رسانید و هر یک را به وعده ها مایل خود گردانید . همه به یکبار برو آفرین خواندند و گفتند:
۷۲۰ تاریخ هرات
شعر[نظامی]
که شاها! خدیوا! جهان داورا! خردمند خوبا! خرد برورا!
سر سبزت از سرزنش دور باد دل روشن ات چشمۀ نور باد
جوانبخت بادی و فیروز رأی توانا و دانا و قعلۀ گُشای
به هر جا که روی آری از نیک و بد پناهت خدا باد و پُشتت خرد
بعد از دعا عرضه داشتند که ((خداوند ملک معظٌم درین تدبیر حاکم است و به هر چه امر فرماید ما بندگان به جان بدان مأمور و منقادیم.))
شهر[ربیعی]
همه،شاه را چاکر و بنده ایم به فرمانش یکسر سرافکنده ایم
ملک قطب الدّین چون دانست که در آن تدبیر همه با او یکدل اند و در آن اندیشه متفق، درآن شب ((داجِیَةُ الظلُّنمَ فاحِمَةُ اللٌمَمِ ))۱ از دلیران اسفزار ی شادی فراش را که مرد بس شجاع و گُربُز و دلاور و نامدار بود و از جمله معتمدان ملک او، با هژده تن دیگر نامزد کرد تا در آن شب صحار عبقل۲ را بگیرند و خویشتن با دویست مرد آهن پوش به شهر درآمد و مردم رعیّت را به صحار برد و جماعتی که منازع او [بوند]خانه های ایشان را غارت کرد و زن فرزند ایشان را به صحار در آورد، و بر امید آنکه صحار عبقل بر دست آن هژده مرد دلاور فتح خواهد شد، بر در حصار منتظر بنشصت.
قضا را کوتوالان حصار عبقل با خبر بودند .آن جماعت را که به حصارگیری آمده بودند بگرفتند و اکثر را به قتل رساند[ند] . چون این خبر به ملک قطب الدّین رسید، مضطرب و متحیٌر گشت و آن حالت را به فال نیک نشمرد ؛ از اوّل کار چند دلر باسِلِ قاتلۀ نامدار از سپاه او به قتل رسید و آنچه که مقصود او بود حاصل نشد . آن شب تا روز در اندوه و غم بسر برد و چون [۷۲۲]
شعر[سیف اسفرنگی ]
صبح روان کرد باز چشمۀ آتش فشان بار دگر آب زد گلشن روحانیان
______________________________________________________________________۱ . از کلمات حریری است.
۲ . به تصریح آصف ظاهراً همان است که اکنون به اَوکل موسوم است و شهرستانی است در فراه. ص ۱۷۷
ذکر صد و بیست و هفتم / در تخلٌف ملک قطب الدّین ... ۷۲۱
روزکه فرق سپندکرده بُدازشب خضاب روی سفیده پدید باز شد از سر جوان
قُرب هزار مرد نامدار با ملک قطب الدّین والدّین در اسفزار حاکم بود- از تخلٌف ملک قطب الدّین آگاه شد، با تمام خَدَم و متعلٌقان ملک اسلام و زمره ای که مطیع و منقاد ملک اسلام بودند به پای حصار رفت و شرایط محاصره و دربندان به جای آورد . و ملک قطب الدّین روز دیگر به مشورت زعما و اکابر سپاه خود به ملک ینالتکین فراه نامه نوشت بدین نوع:
شعر[فردوسی ]
سر نامه بر نام یزدان خدای کزویست نیکی به هر دو سرای
دل او داد جان و تن زورمند بزرگیٌ و دیهیم و تخت بلند
رهایی نیاید سر از بند اوی یکی را بوَد فرٌ و اورند اوی
یکی را دگر شوربختی دهد نیاز و فم و درد و سختی دهد
واجب الوجودی که دیدۀ عقل و جان در مطالعۀ بیداء کبریای عزٌت او حیرات است و غایات انظار و افکار مخلوقات در حضیض کنه جبال کمال صمدیت او سرگردان مالک الملوکی که هستی او از مشاکلت زمان و تجدید لیل و نهار و تقدیر احیاز و اقطار بی نشان است ((اَلَّذی تَرَعرَعَ بِاِرادَتِهِ الغَبراءُ علی الخَبراءِ وَ تَقَعقَعَ بِاِشارَتِهِ البَرقاءُ عَلَی البَلقاءِ [۷۲۳] اَلَّذی سَحسَحَ مِن هَیبَتِهِ الرَّمضاءُ فی الصَّرماءِ وَ تَلَخلَخَ مِن رَحمَتِهِ اسَّحناءُ بِالخَدلاءِ))۱
پس از تحمید و توحید باری تعالی و تعظّم ملک ینالتکین را به مدایح فراوان و نعوت بی پایان موصوف ومنعرت گردانید، بعد از آن حکایت یرلیغ فرستادن شاهزده یسور و تخلٌف خود با ملک اسلام غیاث الحقّ والدّین و به قتل رسیدن جماعتی که به جهت گرفتن حصار عبقل فرستاده بود و محاصرۀ امیر علی خططای حصار را علی التفصیل بازنمود و گفت که ((ملک اسلام باید که درین قضیٌه نصیر و ممدٌ من باشد و لشکری بزودی بفرستد تا پیش از آمدن لشکر ملک غیاث الدّین خانۀ خود را به فراه آرم و باقی عمر را به خدمت منقضی گردانم.))
چون نمه به ملک ینالتکین رسید، اندیشه مکند شد. اصحاب تدابیر و ارباب
______________________________________________________________________۱ . من انشاء علاة الزمان
۷۲۲ تاریخ هرات
مشروت زا طلب داشت و نامۀ ملک قطب الدّین بدیشان نمود و گفت که ((مصلحت این کار چیست و درمان این درد کیست که در چنین سر وقتی که عساکر خراسان در نواحی هرات اند و شاهزاده یسور دور، ملک قطب الدّین بتجدید فتنه ای چنین برانگیخته و بی هنگام در امری [ی] چنین صعب خوض نموده.))
شعر[عزیزی]
کار بی هنگام کردن مرا در بی سر کند روزگارش بر سر آرد، دولتش دیگر کند
قُوٌاد سپاه و وُجُوه درگاه۱ او گفتند که ((ملک قطب الدّین کار نااندیشیده کرده و از دقیقۀ ((اَلاُمُورُ مَرهُونَةٌ بِاوُقاتِها))۲ غفلت نموده. اگر لک اسلام او را مدد خواهد تمامت ولایت فراه در سر و کار این فتنه خواهد شد.))ملک ینالتکین در غضب رفت و از آن سخن که اعیان فراه و رؤوس سپاه او بگفتند برنجید و گفت ((آنچ شما می گویید بر من چون آفتاب روشن است که [۷۲۴] بواسطۀ تخلٌف ملک قطب الدّین با ملک غیاث الدّین هزار شور و پریشانی به فراه خواهد رسید، امٌا اگرمن درین قضیٌه ملک قطب الدّین را که خویشاوند من است مدد ندهم و لشکر به اسفزار نفرستم و او را از آن حصار بیرون نیاورم، جماهیر انجمن ایران و اعیان بلاد جهان زبان و طعن من دراز کنند و بگویند که فلانی با وجود چندین سپاه از فراه با اسفزار نتوانست رفت و ملک قزب الدّین را که قرابت مدد نتوانست داد.)) نوٌاب او گفتند که ((خداوند ملک اسلام حاکم است. هرچه رأی عالی انور او اقتضای کند بندگان بدان موجب به تقریم رسانند.)) ملک ینالتکین بدان سخن خرٌم و مبتهج و متبسٌم شد و نوٌاب و حجٌاب و اعیان درگاه خود را بنواخت .
شعر[نظامی]
دگر روز چون چشمۀ آفتاب۳ برانگیخت آتنش دریای آی
نُقَباءِ لشکر و زُعَماء ولایت را پیش خواند و گفت ((می خواهم که درین دو روز ده هزار مرد از سوار و پیاده همه باد عدٌت و سازِ نبرد گِرد کرد باشید و امور لشکرکشی را ترتیب داده.))پس ار آن به ملک قطب الدّین نامه ای نوشت که ((دل قوی دار که
______________________________________________________________________۱ . متن :درکار . ۲ حدیث نبوی .
۳ . اسکندرنامه : چو روز دگر چشمۀ آفتاب .
ذکر صد و بیست و هفتم / در تخلٌف ملک قطب الدٌین ... ۷۲۳
اینک با لشکر چون کوه آهن و دریای موج زن می رسم تا باتٌفاق یکدیگر کینۀ چندین سالۀ خود را از سپاه غوری و هروی بخواهیم.))
چون نامۀ ملک ینالتکین به ملک قطب الدّین رسید، بغایت خوشدل و مستظهر شد و حق تعالی را سجدات شکر به جای آورد و روز دیگر به امیر علی خططاب حرب کرد.
و راوی چنین گفت که چون خبر مخالفت ملک قطب الأّین به ملک اسلام غیاث الحقّ والدّین رساندند، روی به حضٌار ، چون: ملک شمس الأّنی امیر ورنه و سراج الدّین علی [۷۲۵] و مولانا صدرالدّین اضی و مولانا ناصرالدّین عبیدالله و سعدالدٌین حکیم و غیاث الدّین طغرل فوشنجی کرد و گفت که ((بحمدالله تعالی که نض عهد و میثاق از طرف ملک قطب الدّین بود نه از جانب ما. پیش از آنکه از فراه و سجستان لشکری به مدد و معاونت او به اسفزار آید، مصلحت درآن است که به طرف اسفزار حرکت کنیم.))نوٌاب و خجٌاب مذکور گفتند که ((آنچ که خداوند ملک ملوک الاسلام می فرماید از عین مصلحت ملک است.))بعد از آن مک اسلام اشارت راند تا صدر خواجه شهاب نامه ای در قلم آورد بدین نوع که :
((به نام واجب الوجودی که فیض فضل وجود و اصناف الطاف و انواع اصطناع او در اطراف و اکناف آفاق و انفس فراوان است. کثرت جملۀ ممکنات دلیل وحدانیت او و تَغَیُّر و تَبَدُّل کاینات حجٌت قدرت او. بحر خضم علم و حکمت او میحط به جملۀ معلومات از ذوات و صفات و کلیٌات و جزویٌات و باقیات و متغیٌرات و استحقاق عاطات و عبادات و خُضُوع و خُشُوع جز او را ثابت نی که ((وَلا تَدعُ مَعَ الله اِلهاً آخَرَ))۱ و صنعت فردانیٌت و نَعتِ وحدانیٌت و برائت ذات و صفات از وَصمَت قسمت و تعمت کثرت جز او را لازم نی .
شعر[فردوسی]
خداوند خورشید و گردان سهیر کزویست پرخاش و پیوند و مهر
شپهر[ی] برین گونه بر پای کرد شب و روز را گیتی آرای کرد
بعد از حمد و ثنای خالق جمله موجودات ، امیرعلی خططای و زعماء اکابر خظٌۀ اسفزار احسن الله اموالهم ، باید که از مخالفت ملک قطب الدّین اندیشه به خود راه
______________________________________________________________________
۱ قآن، شعرا/ ۲۱۳((پس در جنت خداوند خدائی دیگر [ به نیایش] مخوان.))
۷۲۴ تاریخ هرات
ندهند و در محافظت راهها و محاصرۀ و اِستِجماع اسلحه و ادوات حصارگیری غفلت ننمایند . ما به مبارکی در [۷۲۶] عقب مکتوت با سپاه بی حدٌ از غوری و هروی و نکودری و سجزی و بلوچ و خلج می رسیم .))
چون مکتوب شریف ملک اسلام غیاث الحقٌ والدّین به امیر علی خططای رسید، مستظهر و مُبتَهج گشت. روز دیگر هزار سوار از سهر هرات به مدد او آمد و تا آمدن ملک غیاث الحقّ الدّین به اسفزار سه کرت با ملک قطب الدّین حرب کرد و مرد بسیار از جانبین به قتل رسید.