ذکر نود و هشتم
در رفتن ملک اسلام غیاث الحقّ والدّین به عراق بار اول
چنین می گوید بندۀ ضعیف، مؤلف کتاب که درین سال مذکور که سنۀ ستٌ و سبعمائه[=۷۰۶] است ملک اسلام غیاث الحقّ والدّین از قلعه محروسۀ خَیسار خطّۀ معمورۀ هرات حرکت فرمود و از هرات عنان عزمیت بر سمت عراق تاخت .
و سبب آن بود که چون ملک اسلام غیاث الحقّ والدّین بر مقتضاب ((اَنِ اشکُرلی وَلِواالِدَنک اِلَی المَصیر ))۲ در شرایط خدمت پدر مغفور خود شمس الحقّ والدّین نَوَّرالله رَمسَه، هیچ دقیقه مهمل نگذاشت و چنانک از کمال کیاست و وفور دانش او بوددر جمبع امور زندگانی به رضای بدر مرحوم کرد و ملک مغفور شمس الحقّ والدّین را هرگز از آغازی عقوق و عصیان او بر ضمیر منیر کردی ننشصت و ظاهر و باطن و اقوال [۵۴۸] و افعال و حرکات و سکنات او را به اداء فرایض الهی و قضای سنن نبوی مشعوف و مصروف یافت و به خدمت اتثال امثله خویشتن مایل و مشتعل تمامت مملکت و خزاین و خزاین و دفاین و قلاع و حصون ولایات خود را تملیک او کرد و رؤوس حَشَم و وُجُوه خَدَم را به مطاوعت و متابعت او مأمور گردایند.
چون به رحمت حق پیوست و به اشارت ((قیلَ ادخُلی الجَنَّة)) در دارالقرار قرار گرفت ، ملک اسلام غیاث الحقّ والدّین بعد از جهل روز که شرایط عزا و مصیبت به جای آورد به جای او جلوس مبارک فرمود و و لایت غور را در ضبط آورد و وُلاة و حکّام آن حدود را در سلک خدمت و طاعت و منخرط گردانید و ابواب عدل و بذل بر خاص و عام بگشاد و طریق عشم و تعدّی را ببست و از سخاء غزیزی وجود خلقی ۳ بر مقتضاء کلام نبوی که ((اَلسَّخِی لایَد خُلُ النّارَ وَاِن کانَ فاسِقاً ))۴ وضیع و
______________________________________________________________________
۱ .اصل:نود و هفتم .
۲ . قرآن ، لقمان / ۱۴(( برای پدر و مادرت سپاس بگزار که سیر و سرانجام به سوی من است.))
۳ . اصل: خلقی را . ۴ . حدیث قدسی .
۵۶۲ تاریخ هرات
شریف را محظوظ و بهره مند گردایند و در جمیع امور شرعی و سیاسی تتبٌع به اثار مرضبه و رسوم محمودۀ بِدر مرحوم ملک مغفور شمس الحقّ والدّین کردو تغییر و تبدیل۱ در مواعظ و وصایا و وفرمودۀ او را محض خطا و عین جفا شمرد . ملک مغفور علاء الدبین که برادر او بود و ازو به سال بزرکتر و از ملک فخرالدّین کهتر۲ ، در خزاین پدر مرحوم و قلعه محروسۀ خَیسار کرد . و میان ایشان به جهت این معنی قیل و قال و جواب و سئوال بسیار رفت و عاقبت به رنجش انجامید و چند کرت قلاع یکدیگر را محاصره کردند و ملک اسلام غیاث الحقّ والدّین در باس خاطر برادر چندانک ممکن بود اجتهاد نموده و از زعما و رؤسای ولابات و قلاع او هر کسی را که به دست آورده به جهت حفظ شرایط اخوّت آن کس را تشریف داد و گفت که (( اگر برادرم به جهت سخن غرض خواهان [۵۴۹] و ارباب حقد۳ و حسد با من حرب می کند، من باری برخلاف آن خواهم رفت.))
چون ازین حکایت چند گاه برآمد[ملک ] اسلام غیاق الحقّ والدّین عزیمت سفر ممالک عراق مصمم گردایند و با برادران و اقارب و ملازمان خود گفت که ((مرا در خاطر آن است که پیش اولجایتو سلطان روم و ممالک عراق و عراقین را ببینم؛چه، بارها از لفظ مبارک پدر مرحوم خود، طاب ثراه، شنیده ام که مرا گفته که ای فرزند
شهر[فردوسی ]
اگر تاج خواهی و زرٌینه طشت به ملک عراقت ببایدگذشت
چه در طالع تو دیده ام که بر درگاه پاشداه وقت کار تو بالاگیرد همچنانک خزینه و دفینه و حَشَم و خَدَم من به تو رسد از آن برادران و اقارب تو هم به تو رسد و اولاد و احفاد ایشان بیش تو در سلک خدمتکاری و طاعت داری منخرط گزدند و اولیا و اعدا خاندان بزرگوار و دودمان نامدار ما درعهد دولت تو در سُرُور و حُبُور و هُمُوم و غُمُم روزکار گذارانند ۴ و روز به روز اعلام همایون دولت قاهره و ملک سنبّه ملوک خراسان و حُکٌام زمان در ایّام دولت و دولت ایّام تو افراشته تر گردد و قاعدۀ عدل و داد ابنیۀ صلاح و نجاع مستحکم تر شود.))
_____________________________________________________________________
۱ . اصل: نغییر و تبدیل و تغییر . ۲ .اصل: کمتر
۳ . اصل: حقطد. ۴ . اصل : که رانند.
ذکر نود و نهم / در رفتن ملک اسلام غیاث الحقّ ... ۵۶۳
شهر[نظامی]
به جای [ی] رسد کارت ای هوشمند که بوسد رکابت سپهر بلند
جهانت رهی، چاکر شود خرد راهبر بخت باور شود
وجوه ملازمان درگاه و رؤوس اکابر سپاه او گفتند که (( هرچه رأی اعلی ملک ملوک اسلام مصلحت بیند متثال آن بر ما بندگان چون فرضهای ایزدی و سنتهای محمّدی از جمله واجبات و لوازم است . اما در این سر وقت که دانشمند بهادر با لکرهای اطراف شهر هرات را محصاره کرده است [۵۵۰ّ] و برادر تو ملک فخرالدّین به مقاومت و ممارات در حرب و ضرب آمده ،حرکت فرمودن بدان طرف از صوابدید بعید می نماید. ))
ملک در اسلام غیاث الحقّ والدّین گفت که (( چ.ن ما متوجه اردوی پادشاهیم و برادر خویش را نخواهیم دید، دانشمند بهادر قصد ما نکند و ازو در باب ما جز لطف و تکریم و اعزاز چیزی دیگر در وجود نیابد .)) روز دیگر بر موجب قضیٌت ((اِن الحُکمُ الاَّ لِلهَ تَوَکَّلتُ [وَعَلَیهِ] فَلیَتَوَ کَّلِ المَتَوِ کٌلین))۱ به طالع وقت و ساعت فرخنده از قلعۀ محروسۀ خَیسار بیرون آمد . چون به فهفت فرسنگی خطّۀ هرات رسید قاصدی پیش برادر ود ملک فخرالدّین فسستاد و دیگری نزد دانشمند بهادر . چون دانشمند بهادر از ریسدن ملک اسلام غیاث الحقّ والدّین خبر یافت بغایت مبتهج و خوشدل گشت. پسران و برادران خود را با تمامت ملوک و امرای سپاه تا چهار فرسنگ[ی] به استقبال او فرستاد.
چون ملک اسلام غیاث الحقّ والدّین نزدیک دانشمند بهادر رسید ، دانشمند بهادر او را در کنار گرفت و از زحمت راه بسیاری بپرسید و گفت ((ای مَلِک مَلَک سیرتِ پاک سریرت، پدران مرجوم و جدٌان مفور تو از پاشداهان ما همیشه نکوئی و عاطفت دبده اند و از ضحرت ایشان به جمیع منتظر و مرجو خود رسیده . امروز بر خلاف ملوک ماضی ، علیهم الرحمة و الغفران، برادر تو ملک فخرالدّین با پادشاه عادل باذلِ کامیاب گیتی ستان اولجایتو سلطان عناد و یاغیگری ظاهر گرداینده و چند هزار نِکودری دذدِ سفّاکِ بی باکِ واجب القتل را در حمایت گرفته و خلق
______________________________________________________________________
۱ .قرآن یوسف/ ۶۷(( حکم از آن خداوند نیست؛ بر او توکل کردم و اهل توکل باید بر او توکل کنند.))
۵۶۴ تاریخ هرات
خدای عزّوجلّ را از دورن بیرون در دریای مقاسات و معانات انداخته و در تیه حیرانی و پریشانی متحیّ گردانیده . این خطّه همان است که آیاد و اجداد و اعمام تو در وی ملک بوده اند .[۵۵۱] هرگز ازین نوع تَخَلُّف و تَعَنّدُ ننموده اند و خلاف احکام پاشداهان نکرده . می باید که بیش برادر روی و او را به وجه احسن نصیحت کنی . باشد که دست از ستیز و حرب بازدارد و پای از دایرۀ رزم جستن و کین آوری بیرون نهد.))
ملک اسلام غیاق الحقّ والدّین ، خُلِدَ مُکُهُ ، فرمود که ((پدر مرحوم و مغفور من شمس الحقّ والدّین مرا وصیت کرده است که پیش او نروی؛ چه، او روی پاشداهان ندیده است و با عسکر ایشان تیغ کشیده و در اوامر و نواهی[ی] که او را فرموده ام از آن اجتناب و عدول جسته.))
شعر[فردوسی]
بدین فرّت ای شاه ایران زمین نگهدار بادا جهان آفرین
بعد از آن، روز دیگر او را به احاح بسیار و تکلیف تمام پیش ملک فخرالدّین فرستاد.
چون ملک فخرالدّین را خبر شد که براد راو به شهر می آید، تمامت نوّاب و حجّاب و ارکان دولت و اعیان درگاه خود را چون : افتخارالدّین عمر هارون و شمس الدّین فراسی و شمس الدّین عمر شاه خواندزی . پهلوان یاراحمد و ابوبکر سرید و شمس الدّین خلج با اطباق اشراف و جماهیر و صُدُور و اکابر هرات به استقبال برادر بیررون فرستاد. چون ملک اسلام غیاث الحقّ والدّین بهشهر هرات در آمد خلق از وضیع و شریف و صغار و کبار بر رأیت همایون و موکب میمون و تارک مبارک او دُرَر ونانیز نثار کردند و گقتند :
شعر
دین سپر شهریار دولت و دین قبله در شهریار دولت و دین
عرصۀ افلاک و یرٌ و بجز تمامت در نظر شهریار دولت و دین [۵۵۲]
مایده های بهشت و نعمت الوان ماحَضَر شهریار دولت و دین
مهر و مه مشتری به جای جواهر بر کمر شهریار دولت و دین
ضحٌت و راحات و بی غمی و غنیمت همسفر شهریاری دولت و دین
ذکر نود و نهم / در رفتن اسلام غیاث الحقّ ... ۵۶۵
نصرت و اقبال هر کجا که کند روی راهیر شهریار دولت و دین
چون به صحار درآمد و \یش ملک فخرالدپین رسیدُ ملک فخرالډپین او را در آغوش ګرفت و اثار مهير اخوپت ظاهر ګردایند و آب به چشم درآورد و گفت:
شهر[جمال الاسلام]
اَهلاً بَمَقدَمِ الاَخوان فَخرُالمُلُوکِ خُلاصَةُ الاَرکانَ
نیکوئی بار مقدم خجسته مر بردارا
را نازش پادشاهان پاکیزه عناصر
شعر[ربیعی]
به یزدان که دادار جان است و هوش به گردونِ گردان و شید و خروش
که جانم به دیدار تو شاد شد روانم چو منوی آباد شد
ملک اسلام غیاث الحقّ والدّین بر برادر ثناء فراوان خواند و مدایح بی پایان گفت:
شعر[دقیقی]
به فرّ کیانی و فرماندهی به گیتی ستانی و شاهنشهی
بما[ن] شادمان، بزی خوش منش که بی توش بادا تنِ بدکُنش
دو روز پیش برادر بود . روز سیّم اجازت خواست . ملک فخرالدّین مایجتاج سفر او را مرتب گردایند و هر اصطناع و تَعَزَّف که ممکن بود در باب او مبذول داشت و به شفاعت او جماعتی را که در بند و زندان داشت، بگذاشت و او را در کنار گرفت و گفت:
شعر
[۵۵۳] قَضَ الدَّهرُ بِالتَّفریقَ بَینی وَبَیٌنکُم فَیالَیتَ شِعری مَالقضاء یُریُد
حکم کرد روزگار به جدائی میان من و میان شما
ای کاشمی بدانمی چیست که قضا می خوهد آن چیزی را
بعد از آن ملک اسلام غیاث الحقّ والدّین برادر را داع کرد و گفت "
شعر
اُوَدٌعُکُمُ وَ اُوَدغُکُم چنانی وَاَنثُرُ عَبرَتی مِثلَ الجَمانِ
وداع می کنم شما را و دودیعت می نهم ه شما دل خود را
و نثار می کنم اشک خود را مانند مروارید بزرگ
فَاِنٌی لااُریدُ بِکُم فِراقا وَلکنِ هذِهِ حُکمُ الرَّمانِ
۵۶۶ تاریخ هرات
بدرستی من نمی خواهم به شما جدای[ی] را
ولیکن این جدای [ی] حکم روزگار است
روز دیگر پیش دانشمند بهادر آمد. دانشمند بهادر او را بنواخت و به خوشدلی تمامت وداع کرد به امرای اردوی اولجایتو سلطان نامه ها نوشت و ازو شکر بسیار بازنمود .
القصّه روز دیگر ملک اسلام غیاث الحقّ والدّین ، خلد ملکه ، از لشکرگاه دانشمند بهادر حرکت فرمود . چون به مزار متبرّک و مقام مبارک جام رسید، شیخ الاسلام شهاب الحقّ والدّین ، مدّظلّه در باب او شفقت و کرامت بی حدّ و حساب مبذول دانست هم در آن روز او را وداع کرد و گفت :
شعر
رو گه اقبال آستانۀ تست قصر قیصر کمینه خانه تست
رو درین وقت هر کجا خواهی که زیمن تو در زمانه تست
جرم خورشید با بلندی قَدر رایت ظلٌ آستانۀ تست[۵۵۴]
به هنر تیری ازکمان بگشای که دل حاسدان نشانۀ تست
شمع ملکی و ماه را هر شب مدد نور از زبانۀ ستس
راوی چنین گفت که چون ملک اسلام غایاث الخقّ والدّین از جام حرکت فرمود ،بعد از سهروز به مشهد متبرّک طوس درآمد و زیارت تربت مقدّسه و روۀ مطهرّۀ سلةالنبوّیه جلال آل یاسین علی بن موسی الرضا ، علبهماالسلام و الاکرام، دریافت . والی مسهد مرتضی اعظم سلطاتن نقباء العرب والعجم مصدرالجود والحیا، مفخرآل عبا، بدر الحقّ والدّین ، آنک
شعر
تفاخر نموده بدو آل هاشم تظاهر فزوده بدو آل حیدر
به اجداد او عزّ بطحا و یثرب به اسلاف او فخر محراب و مبنر
در حق ملک تربیت و تکریم به جای آورد و گفت ((ای ملک نیک رای ستوده ذات عالی صفات ، خواطر سادات این بقعۀ خیر و قلوب مجاوران این روضة منوٌره ملتفت حال تواند و دعا و ثناء صباع و مسا ایشان درق راه و مصاحبت بامداد و شبانگاه تو.
شعر[نصیری]
دعای گوشه نشینان و ذکز زمرۀ حق معاون و مدد روز و روزگار باد
ذکر نود و نهم / در رفتن ملک اسلام غیاق الحقّ ... ۵۶۷
ثناء سموات در صوامع قدس حلیف ذات شریف بزرگوارت باد
کرامت ابدای و سعادت افلاک قرین طالع میمون نامدارت باد
درین سفر ظفروفتح و نصرت و اقبال انیس و راهنمای و رفیق و یارت باد[۵۵۵]
شعر [رشید وطواط ]
غَنِمتَ بِما تَهویِ ونِلتَ الذَّی تِرضی وَلُقٌیمتَ ماتَرجُو وَ وُقٌیتَ ماتَخشی
غنیمت یا بیا تو به آنچه دوست می داری تو آ« چیز را و بیابیا تو آنچه را
خشنود می شوی توبه آن چیز
و ببینیا تو آنچه را ایمد می داری و نگاه داشته یا بیا تو از آنچه
می ترسی از آن چیز
ملک اسلام غیاث الحقّ والدّین بر موجب کلام رسول ربٌالعالمین ، علیه افضل الصلوات واکمل التّحیّات ، که ((مَثَلُ اَهلِ بَیتی مَثَلُ سَفینَةِ نَوح مَن رَکَبَ فیهانَجا وَمَن تَخَلَّفَ عَنها غَرِقَ))۱ از ایمر بدرالدّین استمداد همت نمود و به نَهمت و همت و او افقار و افخار هرچه تمامتر به اظهار رسانید و چنگ رجا در حبل متین ولا و محبت خاندانبزرگوار و دودمان نامدار او زد
و راوی چنین تقریر کرد که هم در آن دو سه روز که ملک اسلام غیاث الحقّ والدّین از خیلخانۀ دانشمند بهادر بیرون آمد به جانب جام حرکت فرمود، دانشمند بهادر در حصار شهر – چنانک ذکر آنثبت شده است – به قتل رسید . هم در روز قتل او صدسوار دانشمندی بر سبیل تعجیل در عقی ملک اسلام غیاث الحقِّ والدّین برفتند و چون ضراغم و فُیُول در قطع منازل و مراحل صحراوات و جبال حرکت کرد[ن] بر آن طمع که چون خدم ملک فخرالدّین ، دانشمند بهادر را با سیصد تن از اکابر و رؤوس سپاه او به قتل رساندند ما ملک اسلام غیاق الحقّ والدّین را که برادر اوست بگیریم و تا حدود طوس برفتند . و چون ملک اسلام غیاث الحقّ والدّین از ایشان به زمن و ماکن سبقت داشت، خایب و خاسر مراجعت نمودند و ملک اسلام غیاث الحقّ والدّین به عون الله تعالی کوه و بیابان را پس می گذاشت تا
______________________________________________________________________
۱ . حدیث نبوی .
۵۶۸ تاریخ هرات
به سلامت و سعادت به لشکرگاه [۵۵۶] پاشداه اولجایتو سلطان رسید .
روز دیگر به خدمت پاشداه رفت و چون شرف بار یافت شرایط خدمت و دعا به جای [ی] آورد به رسم ملک الملوک عجم زبان به مدح پاشداه بگشاد و گفت :
شعر
پاشداها! رایت قدرت همایون باد و هست
اخترت فرخنده و ایام میمون باد و هست
عدل وبذل وفضل و لطف و حلم و حکمت تا به خَشر
شامل اطراف ملک ربع میکون باد و هست
پیش درگاه معلاَی بهشت آساء تو
خسرو سیٌارگان چون عبد مادون باد و هست
در صف هیجا ز خون دشمنان جاه تو
تیغ تیزت همچو تیغ صبح گلگن باد و هست
از برای عزت ایام و بذل مالها
در جهانت عمر نوح و گنج قارون باد[وهشت]
تا زیمن و آسمان بر ذرّه و اَنجُم بود
لشکرت از اَنجُم و از ذره افزون باد و هست
بعد از آن امریا عظام و صواحب کرام سخن او را در پیش پاشداه عرضه داشتند پادشاه عهد الجایتو چنانک از کمال ۱ شمایل خدایگانی ا بود ،در باب ملک اسلام غیاث الحقّ والدّین تربیتها و عنایتها [ی] فرمد که تمامت امیران و وزیران مملکت او را بر آن حسد بردند و اشارت راند که ((به موجب یریلغ پدر بزرگوار او ملک شمس الدّین خطّۀ معمورۀ هرات را تا شطّ سند و حدّ آمدی بدو مفرّض گردانید و در تصاعیف خَدَم و حَشَم او چندانک امکان دارد اجتهاد نمایند که می دانم که ازین مَلِک و نیک اعتقاد برخلاف برادر[۵۵۷] ملک فخرالدّین ، همه نیک خدمتی وحق سناسی در وجود خواهدآمد.))
امرا وزرا در کار ساختگی مراجعت ملک اسلام غیاث الحقّ والدّین بودند
______________________________________________________________________
۱ .اصل: کمائل.
ذکر نود و نهم / در رفتن ملک اسلام غیاث الحقّ ... ۵۶۹
که ناگاه به سمع پاشداه اولجایتو رساندند که بتجدید ملک فخرالدّین غور آتش فتنه برانگیخت و از مورد صفا و مشرب وفا روی به مناهل نفاق آورد و سر از ربقۀ طاعت پیچید و پای از حد خدمت و دایرۀ عبودیت بیرون نهاد و به مکر و غدر دانشمند بهادر و لاغری و طُغتای و کاجوی و منکوی جیغور بهادر و آشبی و کرای طغایبوقا را با سیصد تن از اکابر و اعیان لشکر منصور پاشداه عادل جهانگیر به تقل آورد.
پاشداه اولجایتو سلطان از آن خبر هایل مفج در غضب رفت و امرا کبرای سپاه برایشان و غنمناک گشتند و عساکر یکسر در گقتگوی افتادند که ((این جسارت و دلیری که ملک فخرالدّین کرد، نه همانا که در هیچ دوری در کشود از داوری در وجود آمده باشد و با از مَلکی در مِلکی ظاهر شده.)) و عوام النّاس به انواع خبرهای اراجیف درمیان خود منتشر گردانیدند . بعضی گفتند که اگز ملک فخرالدّین ،دانشمند بهادر را به قتل آورد، پاشداه به خون او ملک غیاث الدّین را که برادر ملک فخرالدّین است بگیرد. و طایفه [ای] گفتند که بیشتر آن است که پاشداه بنفشه عساکر به طرف هرات برد. جماعتی گفتند زهی بر بلا شهری که شهر هرات است که هر چند گاهی دور چنین فتنه ها به ظهور می پیوندد . و چون ملک اسلام غیاث الحقّ والدّین مکتویات دانشمند بهادر را به امراء عظام او رسانیده بود، همه به او نیک بودند و چنانکه از آراء متینه و تدابیر باصاب ایشان سزد ، آتش خشم پاشداه را منطقی گردایندند و خاطر او را از تَهَبُّج و اضطاب تسکین داد[ند]. چند ماه ملک اسلام غیاث الحقّ والدّین در لشکرگاه پاشداه اولجایتو سلطان بماند و چون خبر رسانیدند که بجای به دولت قاهرۀ روز افزون پاشداه جهانیان هرات را فتح [۵۵۸ه کرد و گشندگان پدر خود را به قتل رساند و ملک فخرالدّین به رحمت حق پیوست و آن سرحدّ از معاندان و اعادی ملک برداخته شد و خصمان مملکت پاشداه جهانگیر – که آثار نخوت و طغیان برجباه ایشان ظهر و لایح بود- منکول و مستأصل گشتند و امیر یساول شهر هرات را در ضبط آورد و در وی شحنۀ خود را نصب گردانید و سکه و خطبه به نام نیک پاشداه جهان کرد، اولجایتو سلطات از آن خبر خوشدل و مبتهج گشت و فرح تمام یافت . فرمان فرمود که ملک فخرالدّین را با حصول مرادات و نیل امانی و مَآرّب به رسم اعاظم ملک عجم به ملکی خطٌۀ محروسۀ هرات روان گردانند.