ذکر صدم
در حکومت ملک اسلام
غیاث الحقّ والدّین در خطّۀ هرات
چون شهر سنۀ سبع و سبعمائه[=۷۰۷] درآمد، درین سال ملک اسلام غیاث الحقّ والدّین به عظمت هرچه تمامتر از پیش پاشداه عادل اولجایتو سلطان مراجعت نمود و به هر خطّه و بقعه و قصبه که نزول فرمود وُلات و حُکّام آنجا به استقبال بیرون مدند و شرایط تعظیم و توقیر به جای آورد[ند] و از طُروُف گوهری و ظروف قیمتی و خُیُول راهوار و سُیُوف آبدار و دَرع دادی و رِماح خَطی و اَثواب ثمین و نفایس اعلاق و غرایب ممال عراق به اسم تحفه و هدیه خدمتی عرضه کرد[ند] و ملک اسلام غیاث الحقّ والدّین در باب ایشان انواع کرامت و عاطفت مبذول داشت و هر طایفه را عَلی حَسَب ذمَرتَبَتَهمُ به تشریفات گرانمایه اختصاص فرمود و به کرم عمیم و نعیم جسیم خواطر و قلوب اقاصس و ادانی ممالک خراسان را به محبت و و مودٌت حضرت علیاء خود مشعوف گردانید.
و چون به جام رسید ، در خدمت شیخ الاسلام شهاب الحقّ والدّین [۵۵۹] مُدٌظلّه ، دو روز سیم سیم از جام بیرون آمده ، پس از پنج روز بخ طالع سعد و و قت خجسته به شهر هرات درآمد و سادات و مشایخ و اشراف و جماهیر و بُدُور و صُدُور و وضیع و شریف و کلّ قُطّان سُکان شهر به آمدن او سجدات شکر به جای آوردند و در طاعت و عبادت [ند] و بر ملک اسلام ثناء فراوانی خاند[نده و گفت[ند] :
شعر [انوری ]
خسروا! رایتت همایون باد ملک و دیهیم بر تو میمون باد
طالع اختیار مسعودت زبدۀ شکلهای گردون باد
گَرد جَیشَت که متصل مدد است مدد سمک کوه و همایون باد
روز خصمت که متصل عقب است معتکف بر در شبیخون باد
آنک بی داغ طاعتت زاید از مراعات نشو بیرون باد
______________________________________________________________________
۱ . اصل: نود هشتم.
ذکر صدم / در حکومت ملک اسلام غیاث الحقّ ... ۵۷۱
گر نه از دلت زند دریا گوهرش در دل صدف خن باد
وقت توجیه رزق آدمیان آسمان را کفِ تو قانون باد
در مصاف قضا به خون دعوت تاب شمشیر۱ بید گیلون باد
در جهان تا کمٌی و افزون است کمیٌ دشمتن پُر افزون باد
و ملک اسلام غیاث الحقّ والدّین عالیه به ولایات چون اسفزار و فراه و سجستان و غور و غرجستان و حرزوان۲ تا حدّ آموی و شط سند روان کرد و بر موجب حکم یرلیغ پاشداه عادل اولجایتو سلطان ملوک و حکام و زعما و عمّال و حسّاب را طلب داشت و در سمند عزّ و جلال دست پُر و نوال بگشاد و درِ عدل و افضال بازنهاد به مقناطیس احسان که ((جُبِلَتِ الُلُوبُ عَلی حُبّ مَن اَحسَنَ اِلَیها )) دلها چهانیان جذب کرد و نام نوشیران و حدیث حاتم طیّ در طی نسیان آورد
شعر
مَلِکٌ تَلاَلَاَ مِن مَناقِبِ عِزِهِ شَرَفُ المَناصِب
نَشَاَت سَحایِبُ وَ فِدهِ فی الخَلقِ تَمطَرُ بِالرَّغایِبِ
[۵۶۰ ] ملکی ست که درخشید از بزرگیهای عزّت او بندگی منصبها
بر بایلد ابرهای گرو ا در میان خلق باران می بارد به رغبتها
شهر[شاعر]
از وجود جود کفِ بحر سانِ کان وَشَش
ابر نیسان هر نفس ر اضطراب دیگر است
هر مقالی کاسمان در منصب جاهش نوشت
بر سر و پایان هر خطی خطابی دیگر است
رأی نورافشان او در کشف و حلّ مشکلات
بر سپهر جاودانی آفتابی دیگراست
هر که دیدش روزِ بارِ خسروی تخت ملک
گفت: این دارای دین ،افراسیابی دیگر است
طارق احداث را سوی سرای حاسدش
از نشاط مدن هر دم شتابی دیگر است
______________________________________________________________________
۱ . اصل: تابشمسیر. ۲ . زمچی : خرزاوان.
۵۷۲ تاریخ هرات
و خطّۀ مهمورۀ هرات را به معمار انصاف و انتصاف معمور گردایند و به میان همّت بلند رنگ به روی بازار عدل و مرحمت بازآورد و توقیر و احترام علمای دین – که ورثۀ انبیا و خزینۀ علوم شریعت و حقیقیت اند = برجسب ((اگرمُوا العُلَماءَ فَاِنَّهُم وَرَثةُ شد و امداد نعمت و فیض فضل او بیشتر گشت و کافّۀ خلق خراسان به آوازۀ کفِ گُهربارِ دُرافشانِ دریا مثالِ او روی به هرات آورند و عنان همت ، علی تباعد الدیار و تدانیها، به خدمت درگاه اسمان رفعتِ او تافت [ند] و خود را ذره کردار بر آفتاب عالمتابِ حضرتِ حنت حضرت آدم علم او جلو داد[ند] و گفت [ند]:
شعر[مؤلف]
ای حضرت تو کهف و امان جهانیان وی مدحث تو رود زبان جهانیان[۵۶۱]
شد لطف و قهر و کبنه مهر تو ت ابد رنج و شفا و سود و زیان جهانیان
پیش از وجود عالم و آدم پدید شد مهر ولات بر دل و جان جهانیان
نزد ضمبر روشن تو اشکار گشت چون جرم جمله نهان جهانیان
گشت و پناه خلق جهانی ، بدان سبب آمد در تو جای و مکان جهانیان
ملوک و صنا دید۲ و رؤوس ولایات خراسان و حُکّام و اکابر تومانات هرات چون انجم بر آسمان محلّ و سُدّۀ درگاه سَدرَه مقال او اجتماع کردند در مَعان فرمانبرداری و مکان خدمتگذاری ، شرایط بندگی و مراتب سرافکندگی به ادا رساند[ند] و گفت[ند]:
شعر[انوری]
ای جهان را موسم آزادگی ایٌام تو بنده کرده یک جهان ازاد را انعام تو
سرمۀ قَدَر کردی و آن از راه تو حقلۀ گوش فلک حرفی و آن از نام تو
دست تقدیر آسمان را می کند گردون او گام بردارد برون از امر و حکم و کام تو
تو جهان کاملی ندر جاهن مختصر هشت اقلیمت که باقی باد هقت اندام تو
جنبش فیض کرم ارام طوفان نیاز تا ابد مقصور شد بر جنبش و آرام تو
[۵۶۲] و اخیتارالدّین محمّد هارون ک کوتوال قلعۀ محروسۀ امان کوه بود به خدمت او آمد و مفاتیح ابواب قلعه و خزاین به خازنان و کوتوالان او سپارش فرمود . ملک
______________________________________________________________________
۱ حدیث نبوی . ۲ . اصل: سنادید.
ذکر صدم / در حکومت ملک اسلم غیاث الحقّ ... ۵۷۳
اسلام غیاث الحثّ والدّین او را به نواختِ هر چه بیشتر مخصوص گردانید؛چه، از آن روز که ملک مرح.م فخرالدّوله والدّین ، طاب ثراه ، به رحمت حق پیوست چند نوبت امیر یساول و بکتوب و بوُجای و محمّد دُلدای ایلچیان گیش اختیارالدّین محمّد هارون فرستادند که ((قلعۀ محروسۀ امان کوه را به ما تسلیم کن.)) و وعید و تهدید بسیار نوشتند و اختیار الدّین محمّد هارون سخن یشان نشنود و گفت ((نا مثال بی مثال و حکم محکم ملک اسلم غیاث الحقّ والدّین نبود ، من قلعه را به کسی ندهم.)) به واسطۀ این وفاداری و حق گذاری نعمت خداوند خود ملک اسلام غیاث الحقّ والدّین را برو اعتماد کلّی حاصل شد و قول و فعل او را مقبول و حُسن شمرد و از جواهر زواهر و دُرَر غُرَر و تُخُوت اَثواب و اَوانی زرّین و سیمین و اسلحۀ هندی و مصری و آنچه بهتر و ثمین تر بود پیش پاشداه اولجایتو سلطان فرستاد و ذخیرۀ قلعه را به جهت مواجب عسکر در وجه نهاد.
و محمّد دُلدای و بُوجای را از آمدن ملک اسلام غیاثّ الحقّ والدّین خواطر مهموم و مغموم گشت؛چه، ایشان در غیبت او بر خلق غلبه و تسلّط تمام داشتند و هر تعدٌی وجور که می خواستند می توانستند کرد، خاصۀ بُوجای که راهها را ناایمن می داشت و از ساکنان هرات هر کرا که پیش او بردندی بفرمود تا او را بع علت آنکه تو غوری و پدر و برادران مرا غوریان کشته اند، به قتل [می] آورند. برین گونه بیگناه حلق خدای تعالی را می کشت و از خبر صحیح ((اَوَّلُ مایُثضی بَینَ النَّاسِ یَومَالِیمَةِ فِی الدَّماءِ ))۱ غافل می نامد . بعد از چند مه که امیر یساول به هرات آمد، بوجای بعد از آنکه از عراق مراجعت نمود پیش او رفت و عرضه داشت که ((حکم یرلیغ پاشداه جهان جمشید ثانی ُ کیخسرو قریدون جاه[۵۶۳]
شعر[انوری ]
سلطان وشی که هستش لشکرکش آسمان فرماندهی کههستش فرمان بر آفتاب
بر طالع قویش دعاگوی مشتریست بر طلعت بهیش ، ثنا گستر آفتاب
بر منبر[ی] که خطبۀ جاهش ادا کنند بوسد ز فجر پایۀ آن منبر آفتاب
از عکسِ تابِ خنجرِ مردانّ لشکرش در سر کشد به شکل زنان چادر آفتاب
بر آن جمله به نفاذ پیوسته که ملک اسلام غیاث الحقّ والدّین املاک و اسباب و عیبد
______________________________________________________________________
۱ حدیث نبوی.
۵۷۴ تاریخ هرات
و کتعلّقان ملک مرح.م فخرالدّوله والدّین را به من باز گذارد.)) امیر یساول بدان سخن التفات نکرد و بوجای را گفت ((ترا مصلحت آن نیست که با ملک اسلام غیاث الحقّ والدّین قاعدۀ عداوت مستحکم گردانی و بتجدید میان او و خویشتن فتنه ای اهر کنی ! حکم یرلیغ پاشداه بتازگی بر آن جمله رسیده است که بوجای را با ملک اسلام غیاث الحقّ والدِّین بواسطۀ مال و اسباب و خدّام ملک مرحوم فخرالدّوله والدّین به هیچ وجه دعوی نباشد و رعیت هرات را از رزحمتی نرساند و راهها را مخوف ندارد و در سالی یک فصل بیش در باد غیس توزّن نسازد . باقی در حدود مرغاب و فاریاب باشد.))
چون ازین حکایت یک دو ماه بگذشت ، امیر سَونج که امیر بزرگ و اتابک پاشداهزاده ابوسعید بهادر خان بود، از عراق با سپاه پران به هرات نزول فرمود ملک اسلام غیاق الحقّ والدّین پیش او رفت . امیر سونج در باب بوجای عنایت تمام داشت. بوجای روز دیگر که صبح عالم افروز نقاب ظلام از چهرۀ شاهد روز برافروخت[۵۶۴]،
شعر[خاقانی]
صبح چون جیب آسمان بگشاد هاتف صبحدم زبان بُگشاد
بر فروکوفت مرغ صبحدمی دم او خواب پاسبان بُگشاد
دست صبح جهان نقاب ظلام از رخ شمع آسمان بُگشاد
پیش امیر سَونج آمد و به رسم مأموران و محکومان بان به نشر محامد و ستایش او بگشاد و گفت:
شعر[ظهیر]
ای خسروی که درگه قدر ترا سپهر تا روز حَشر مقصد اهل زمانه کرد
غوغای فتنه دست به جای[ی] که برگُشاد حزم تو دفه آن به سر تازیانه کرد
پرواز گِرد جهان طایر جلال تا در پناه دولت تو اشیانه کرد
در خون بد سگال تو حزم بهانه جوی هر قصد بَد که آن بتوانی ، بی بهانه کرد
چون طاق کبریای تو اقبال برکشید از زاق آسمانش قضا آستانه کرد
بعد از آن، حکایت خود بر آن گونه که به سمع امیر یساول رسانده بود ،در پیش او عرضه داشت . امیر سونج به راه تَلَطُّف و التماس ملک اسلام غیاث الحقّ والدّین را فرمود تا مبلغ مال به بوجای داد و یرلیغ و احکامی که در دست بوجای بود
ذکر صدم / در حکومت اسلام غیاث الحقّ ... ۵۷۵
بازستاند و به جهت دفع و قلع مواد آن تنازع بختیار نامی را – که خرینه دار ملک حرموم فخرالدّوله بود، با شخصی که او را عُمرِ جامی گفتندی – امیر سونج به قتل رساند و روز دیگر به بادغیس رفت و از امرای هرکس به وطن و یورت[۵۶۵] معهود خود بازگشتند . و ملک اسلام غاث الحقّ والدّین بر سریر عظمت و حکمرانی در خطّۀ هرات جلوس فرمود و آن سال را به خیر و سعادت و داد و اشاعت نام نیک منقضی گردایند.