ذکر چهل و چهارم
در رفتن ملک شمس الدّین ، طاب ثراه ، به جنگ نکودار
چون شهور سنۀ ستّین و ستمائه [=۶۶۰] در آمد، درین سال نکو در با پادشاه ابقا خان ۱ تخلّف کرد و از مرغاب برفت. حکم ابقا خان بر آن جمله به نفاذ پیوست که شاهزاده تبسین اوغول که برادر او بود لشکر کشد و نکودار را به صلح یا به جنگ باز گرداند. شاهزاده تبسین بر موجب حکم برادر سوار شد . چونئ به شهر هرات رسید ملک اسلام شمس الحقّ والدّین و مرکتای و لبلقای[با]* هزار و پانصد سوار پیش او رفتند. شاهزاده تبسین اقول در باب ملک شمس الدّین تربیت و لطف بی حدّ فرمود و اشارت راند تا [از]* امراء لشکر هر کس ملک شمس الدّین را از اسب و سلاح و جامه چیز[ی] دادند.
روز دیگر از رود خانۀ هرات به جانب نکو دار عازم شد . نکو دار در اندخای۲بود. چون خبر شاهزاده تبسین اقول با سپاه گران و مصاحب او ملک شمس الدحقّ والدّین کُرت* بشنید از اندخای بگریخت و روی به طرف اوغانستان کرد. چون به
۱. ابقا خان، یا اباقاخان و بنابر نوشتۀ مورّخان عرب زبان «ابغا» دوّمین ایلخان از ایلخانان مغول حاکم بر ایران و بزرگترین پسر هلاکر خان. پس از مرگ پدر(۱۹ ربیع الآخر ۶۶۳ ) به فاصله یک ماه (۱۹ جمادی الاوّل ) از مازندران به اردو رسید و در ۳رمضان همین به طالعی که خواجه نصیر الدّین طوسی اختیار کرده بود در کنار چغان ناوور (دریاچۀ سفید ) واقع در فراهان بر تخت نشست .... و سیستان و نیمروز را همچنان تحت تسلّط ملک شمس الدّین کُرَت قرارداد.
بنا به گفتۀ خواجه رشید الدّین، اباقا خان شب چهارشنبه ۲۰ذیحجه ۶۸۰ پس از افراط در باده گساری از دنیا رفت. تابوت وی را به آذربایجان بردند و در نزدیکی دریاچۀ اورمیه پهلوی گورهولاگوخان به خاک سپردند . اباقاخان را مورّخان معاصرش به شجاعت و تدبّر و عُلُوّ همّت ستوده اند، و مورّخین مسیح نیز به علّت نزدیکی و اتحاد او با دول مسیحی او را ستوده اند، و مورّخان ایرانی نیز از عدالت او سخن رانده اند.
۲. اندخای : یا اندخوی ، یا اندخود شهری در ایالت مزار شریف در شمال غربی افغانستان، بر رود اند خوی در ۵۰ کیلو متری آمو دریا . * . متن : کرد.
شال و بینی گاو رسید، شاهزاده تبسین اقول و ملک شمس الدّین بدو رسیدند . روز دیگر بر سپاه او زدند وبسیاری از ایشان به قتل آوردند. نکودار بعد از چند حمله که با ایشان مقاومت نمود منهزم شد. ملک اسلام متعاقب او پنج فرسنگ برفت و چهارصد نکوداری را دستگیر کرد و بفرمود تا همه را میان به دو زدند. شاهزاده تبسین اقول با غنیمت بی حد از پی نکودار باز گشت.
ملک تاج الدّین کُرد با دو هزار از مستنگ بیرون آمده بود و به استقبال نکودار می آمد. [۲۷۱] در راه نکودار منهزم بدو رسید و از این جانب ملک شمس الدّین، ملک اختیار الدّین تولک و پهلوان محمّد نهی و مجد عرض را با دو هزار [مرد] فرستاده بود تا راه های مستنگ را محافظت نمایند. ملک اختیار الدّین تولک چون به هفت فرسنگی بینی گاو رسید قبیله [ای] بود آنجا از اوغانان قُرب دو هزار مرد و مهتر ایشان را هرموزتری گفتندی. ئمرد[ی] بود در غایت جلادت و باس و نهایت مردانگی و قوّت
شعر[ابو العلاء]
هِزَبْرٌ تَظِلٌّ الْاُسيْدُ مِنْ غُرّ قَوْمِهِ تَحُفُّ بِهِ مِنْ خَلْقِهِ وَ اِمٰامِهِ
شیر نرست روز می گذارند شیران از خلاصه کروه خود
فرا می گیرند او را از پس او و از پیش او
ملک اختیار الدّین تولک و پهلوان محمّد نهی و مجد عرض مفاجاء بر خلیخانۀ او زدند و دست به قتل و نهب برآوردند. هرموزتری در خیمۀ خود با مُطربه [ای] شراب می خورد. چون آواز «وای وای» مردان و اسبان و غریو و کوس و نای به گوش او رسید، سراسیمه و نیم مست از خیمه بیرون جست و بانگ بر قوم خود زد. در حال دو هزار مرد اوغانی دیو صفت همه آمادۀ مقاتلت و مبارزت بر درگاه او جمع شدند. هرموزتری چون کوه آهن بر پشتِ کوه پیکر بادبایِ صَرْصَرْنک سوار شد و تیغ هندی برکشید و روی به جنگ آورد. مجد عرض با پنجاه سوار بر یمین لشکر صف کشیده بود. هرموزتری چون عفریت خشم آلود و تُنْدر عظیم حمله بر آن سوار کرد و در آن حمله مجد عرض را با هفت تن به قتل آورد. پهلوان محمّد نهی چون [آن] حالت را مشاهده کرد.[۲۷۲]
شعر[نظامی]
بغرّید چون شیر مست وز جای بر انگیخت آن آهنین بادپای
بر هرموزتری حمله کرد. هرموزتری چون دانست که لشکر بسیار است، جنگ می کرد و پس می رفت تا پناه بر کوه برد. در اثناء این حالت برادر هرموزتری دودور نام از میان لشکر به امداد بیرون رفته تا ملک تاج الدّین کُرد [را] خبر کند. ملک تاج الدّین کرد در بینی گاو بود. نماز دیگر را به ملک تاج الدّین کُرد رسید و آنج از لشکر ملک اختیار الدّین تولک دیده بود به سمع او رساند. ملک تاج الدّین کُرد برفور کوس فرو کوفت و با شش هزار مرد اوغانی روی به جانب ملک اختیار الدّین تولک و پهلوان محمّد نهی آورد. ملک اختیار الدّین تولک و تمامت سپاه او با غنیمت بیشمار.
شعر[ربیعی]
دو لشکر فتادند در یکدیگر جهان گشت ازیشان پُر از شورو شر
به شمشیر و نیزه بر آویختند به هر حمله دریا[ی] خون ریختند
تا نماز دیگر هر دو سپاه با هم حرب کردند و از لشکر ملک تاج الدّین کُرد دویست مرد نامدار به قتل رسید و از لشکر ملک اختیار الدّین تولک [و] تاج الدّین بغنی و عزّالدّین پشۀ سیاه کشته شد و [از] حسام الدّین جاول صد مرد [در] دست لشکر ملک تاج الدّین کُرد گرفتار گشت.
چون شب در آمد، ملک تاج الدّین کُرد مراجعت نمود و پهلوان محمّد نهی هژدهم آن حرب را پیش ملک اسلام شمس الحقّ والدّین آمد. ملک شمس الدّین او را بنواخت و به خلعت خاص مخصوص [۲۷۳] گردانید و حقّ تعالی را شکر گفت؛ چه، کارهای صعب بر دست پهلوان محمّد نهی می انجامید.
و از آنجا ملک شمس الدّین در شوال سنۀ مذکور عنان عزیمت به سوی قلعۀ محروسۀ خَیْسار تافت. متقدّمان و زُعماء اطراف غور با اصناف تحف و غرایب به خدمت او شتافتند و بارگاه عالی بناه او سجده گاه و بوسه جایِ صفدران کشت.
نظم
تَعْنُوا لِعِزَّتِکَ الْمُلُوکُ اِذَا انْجَلَی عَنْکَ الرَوٰاهُ وَلاٰحَ مِنْکَ جَبینٌ
گردن می نهند مر عزّت ترا پادشاهان چون پیدا شود
از تو سیرابی و بدرخشد از تو یک سوی پیشانی
در قلعۀ محروسۀ خَیْسار روزی چند مقام فرمود و به جهت ضبط و حفظ نواحی و نظم امور اطراف به هر جانب رایتی نصب گردانید و زمان حلّ و عقد و قبض و بسط به کف کفاة عصر و دهات دهر داد و بعد از آن کامیاب و فرخنده به طالع خجسته در ظلال ظفر به شهر هرات رفت.