ذکر شانزدهم
در حکومت مجدالدّین
کالیوینی در شهر هرات
چون شهور سنۀ ثمان وثلاثین و یتمائه [=۶۳۸] درآمد درین سال ملک۱مجدالدّین کالیوینی بغایت خوب صورت وپاکیزه سیرت بود و در انواع ادب و هنر بی نظیر وبه خطّ وبلاغت فایق الاقران و در سواری وتیر اندازی یگانۀ روزگار و در فضل وافضال و بذل و اعطا، بیش از آن که در صفت توان آورد.
شعر [ ظهیر ]
کمال ذاتی او خود ز شرح مستغنی ست
به ماهتاب چه حاجت شب تجلّی را؟
[رشید وطواط ]
فَمٰا رَأْیُهُ إلاّ الفُتُوَّةُ وَ التُقیٰ وَ مٰا دابُهُ اِلاّ المُرُوَّةُ وَ الْبِرُّ
بس نیست اندیشه او مگر جوانمردی و پرهیزگاری
و نیست عادتی او مگر مردمی ونیکویی
[۱۲۴] مَحْتِدش دیه زعفران بود و مولدش کالیوین و پدرش خداوند مال و نعمت و صاحب رأی و تدبیر و سید الرّؤساء بادغیس و شناخته ومربّاءِ سلطان جلال الدّین محمّد خوارزمشاه. چون عساکر پادشاه چنگیز خان حصار کالیوین را بکوفتند و خلق آنجا را به قتل آورد[ند]*در آن وقت ملک مجد ده ساله بود. امیر ارسلان نام او را در حمایت خود گرفت و با خود به ترکستان برد. بعد از چند گاه چنان اتفاق افتاد که
۱. مَلِک: در ایران و متعلقات آن حکمرانان ولایات و ممالکی را که استقلال کلّی نداشته بلکه باجگذار پادشاهان مستقلّۀ دیگر بودند ولی حکومت ایشان ارثی و اباعن جدّ بوده «مَلِک» می خوانده اند. و این لقب را سلاطین مستقلّه از قبیل غزنویّه، سلجوقیّه وخوارزمشاهیّه که لقب «سلطان» داشتند، بدیشان عطا می کرد؛ ولقب سلطان هم تا قبل از روی کار آمدن ایلخانان، غالباً از دارالخلافۀ بغداد برای ایشان فرستاده می شد.
ارسلان به اسم رسالت نزد جورماغون آمد و ملک مجد را با خود بیاورد.چون به سبزوار رسید[ند] ملک مجد را در سبزوار خویشاوندان پدید آمدند.دو هزار دینار به ارسلان دادند و ملک مجد را از او باز ستاندند. ملک مجد در سبزوار می بود و در احراز هنر و کسب دانش می کوشید تا آن هنگام که خبر شحنگی خرلغ و حاکمی امیر محمّد عزّالدّین مقدم بدو رسید . اقربا و احبّاء خود را طلب داشت وگفت که « از پیش پادشاه قاآن، خرلغ و امیر محمد عزّالدّین مقدّم به حکومت شهر هرات آ؛مده اند و شهررا عمارت می کنند .ومن نیذ عزیمت آن دارم که پیش باتو خان۱ روم و از برای عمارت حصار کالیوین احکام بستانیم. چه مصلحت می بینید؟»
عشایر و هواخواهان گفتند که این اندیشه بغایت نیکوست ومصلحت در رفتن است.روز دیگر مایحتاج او را ترتیب دادند،ملک مجد به طالع سعْد با سی هزار سوار۱ نامدار از شهر سبزوار بیرون آمد . چون به اردوی شاهزاده باتو رسید، روز دیگر به خدمت او رفت و شرایط ثناگستری و دعا به محلّ ادا رسانید و گفت:
شعر [ظهیر]
ای حکم تو چون قضاءِ مبرم در زیر نگین گرفته عالم ۳[۱۲۵]
تاریخ اساس پادشاهی است بر فطرت آسمان مقدّم
۱. با تو، پسر جوجی ( پسر ارشد چنگیز ) بنیاد گذار شاخۀ غربی امپراتوری مغول مشهور به اردوی زرّین. واژۀ «باتو» در زبان مغولی به معنای استوار، وفادار،معتبرو معتمد است. پس از مرگ پدر جانشین وی شد و گویا مخالفتی از سوی برادر بزرگ خود اوراد دیده نشد.باآن که برخی از نویسندگان باتو را به سبب کشور گشائی هایش خونخوار خوانده اند، امّا مورّخینی مثل منهاج سراج که همواره با چنگیزیان با لعن ونفرین یاد کرده، باتو خان را به خردمندی ستوده و آورده که در نهان مسلمان بوده است (طبقات ناصری،ج۲ص۱۷۶) وجوینی او را « تنها یزدان شناس» خوانده است.( جهانگشا،ج۱،ص۲۲۲) ابن فضل عمری بر آن است که باتو به در خواست برادرش برکه خان کوشید هلاکو را از تسخیر بغداد باز دارد، واو نیز به خاطر او دو سال درنگ کرد و پس از مرگ باتو بود که به بغداد هجوم برد. (مسالک الممالک ، ج۴،ص۴۹). در سال مرگ باتو اختلاف نظر است . در حالی بعضی از مورّخین مرگ او را سال ۶۵۰ ه ق آورده اند ( جامع التواریخ،ج۱،ص۷۳۶؛ مجمل فصیحی ،ج۲،ص۳۲۰ وتاریخ بناکتی ،ص ۳۹۵) بعضی دیگر از جمله حمداللّه مستوفی سال مرگ وی را ۶۵۴ ضبط کرده است.
نقل به تلخیص دایرة المعارف بزرگ اسلامی،ج۱۱.
۲. زمچی:سی هزار سوار. ۳.دیوان :خاتم.
میدان تو بخت را مُعَسْکَر ایوان تو عدل را مُخَیَّم
بعد از آن حکایتی که داشت باز نمود. شاهزاده باتو خان او را بنواخت و خلعت گرانمایه داد و به تربیت و عاطفت محفوظ گرداند و دو پایزۀ۱ زرین بدو ارزانی داشت و با ایلچی [ی] نام نزد گرگوز۲ فرستاد. گرگوز او را با ایلچی قرابخشی نام به هرات فرستاد.
چون ملک مجد به هرات رسید شمس الدین لاچین را که مقدم و زعیم ترکان او بود، بیش خرلغ و امیر محمد فرستاد. خرلغ، امیر محمد و نواب خود را به استقبال ملک مجد نامزد گرداند و خود به شراب خوردن مشغول شد. چون امیر محمد و اعیان شهر هرات به ملک مجد پیوستند، ملک مجد از امیر محمد سؤال کرد که امیر خرلغ چرا نیامد؟ اگر من بزرگ نیستم، راه یرلیغ شاهزادۀ جهان باتو خان بزرگ است». امیر محمد در جواب گفت که « امیر خرلغ را اندک عارضه بود. بدان واسطه به خدمت نتوانست آمد». ملک مجد گفت که « این عذر مسموع نخواهد بود؛ خرلغ نمی خواهد که از طرف شاهزادۀ جهانگیر باتو خان در این حدود کسی به امارت و حکومت منسوب باشد». آری؛
شعر[ملک فخرالدّین کُرَت]
گَرَم زندگانی دهد دادگر ببندم به پاداش هر یک کمر
۱.پایزه: این واژه که در نوشته های فارسی به صورت پاییزه نیز آمده، دیگر شدۀ واژۀ چینی « پاییز» و یا «پای تزو» دخیل در زبان مغولی است به معنای نشانه و علامت و تابلو و در روزگار مغول عبارت از صفحۀ کوچکی بود از چوب یا فلز به صورت مربع مستطیل با سوراخی در یک سمت که فرمان خان مغول بر آن حکّ می شد. گونۀ ممتاز آن همواره فلز و مدور و مزین و مانند ساعت بغلی بود که بر یک سمت سوراخ یا حلقه ای داشت.
۲.گرگوز: بین سال های ۶۱۸ و ۶۵۴، یعنی فاصلۀ فتح ایران به دست چنگیز و آمدن هولاگو به ایران، از جمله امرای مغول که از طرف خان بزرگ در ایران حکومت کرده اند، یکی همین گرگوز است که از سال ۶۳۷ تا ۶۴۱ با کمال رفق و عدالت حکومت کرد و با مسلمین معامله ای کاملاً دوستانه داشت. در زمان امارت این امیر و نیز امیر ارغون ( حکومت از ۶۴۱ تا ۶۵۴ ) دست استبداد و بیداد سرداران مغول مثل جور ماغون و بایجو قطع گردید. گرگوز که از طرف اوکتای قاآن حمایت می شد، پس از مردن اوکتای به دست قرااوغول نوادۀ جغتای به قتل رسید.
نجویم زنام آوران کام خویش بر آرم به گیتی درون نام خویش
ملک مجد در سرای امیر محمد و قرابخشی در کوشک سبز فرود آمدند. روز دیگر که عالم ظلمانی نورانی شد و چهرۀ آبنوسی گیتی سَنْدَروسی گشت، خرلغ به دیدن ملک مجد آمد. ملک مجد و قرابخشی را از [۱۲۶] زحمت راه۱ بپرسید و گفت که « مرا از آمدن شما چندان فرح و بهجت روی داد که گویا پدرانِ رفته و برادرانِ گذشتۀ من از آن جهان باز آمده اند». ملک مجد از سرکیاست
شعر[فردوسی]
چنین داد پاسخ که «ای نیکنام بلند اختر و گُرد و گسترده کام
به گیتی همه دوستکامیت باد به فرّخْ تنی نیکنامیت باد
از مهتران همین سزد که کهتران را بنوازند و الطاف و اشفاق در حق ایشان مبذول دارند. من بنده به خدمت باتو خان به جهت حصار کالیوین رفته بودم و پادشاهزادۀ جهان مرا به حکومت شهر هرات فرستاد تا خداوندان را آن ظنّ نشود که من رغبةً و اختیاراً به هرات آمده ام».
خلغ گفت « میان اُرُوغ پدر بزرگوار پادشاه چنگیز خان جدائی نیست. حکم شاهزاده باتو خان چون فرمان اعلی پادشاه عادل قاآن بر سر ما بندگان، بلکه بر عام و عالمیان، نافذ است. ملک مجدالدین باید که ترددی در این معنی به خاطر خود راه ندهد».
شعر[فردوسی]
چو خورشید بنمود تاج از فراز هوا با زمین نیز بگشاد راز
قرابخشی را به دلخوشی تمام باز گردانیدند. بعد از هفت روز ملک مجد در بیرون شهر در جوار تربت مقدسه و روضۀ معطرۀ شیخ عباد، سالک عارف، شیخ الاسلام، قُدِّسَ نَفْسُه و نَوِّر رَمْسَه۲، سرای عالی بنا افکند [۱۲۷] و جمال الدین محمد سبزواری را به نیابت خود نصب گردانید و شرف الملک رزه ای را در دیوان هرات تعیین نمود. و بعد از گنج ماه امیر محمد عزالدین مقدم را معزول کرد و به اتفاق خرلغ جوی انجیر را به حال معموری باز آورد و خود بنفسه چند روز در جوی آلنجان بیل زد تا رعایا به کار جوی باز کردن رغبت کردند و قریۀ شمعان را به حال
۱.اصل:از زحمت راه. 2.زمچی:خواجه عبدالله طاقی، قدّس سّره.
آبادانی باز آورد و [به]* محمد شاه روجی که از زمرۀ قرابتان او بود سپرد تا در عمارت و زراعت او قیام نماید.
و خلق هرات در این سال مذکور حَصْر کردند. شش هزار و نهصد تن از خُرد و بزرگ در قلم آمد، و از اطراف خراسان و ترکستان مردم روی به هرات آوردند و ملک مجد مرد سپاهی جمع می کرد و رعیت را دل می داد و خواص و عوام را از نعمت خود محفوظ می گرداند.