ذکر نود و دوم
در آمدن دانشمند
بهادر به محاصرۀ شهر هرات
چون شهور سنۀ سّت و سبعمائه[۷۰۶] درآمد، درین سال به فرمان اولجایتو سلطان ، دانشمند بهادر به نحاضرۀ شهر هرات ، حمیت عن الآفات، آمد. و سبب آن بود که چون اولجایتو سلطان بر تخت بنشصت ، برخلاف ماوک خراسان ملک فخرالدِّین به اسم تهنین به درگه او نرفت و اولجایتو سلطان از آن معنی در غضب شد. روزی بر سر جمع روی به امرا و وزرا کرد و گفت که (( ملک فخرالدّین در وری من تیغ کشید و خلق هرات با من حرب کردند .امروز که حق تاعلی و تَعَظّم سریر سلطنت را به ما ارزانی داشت وتاج جهانداری را بر فرق فَرقَدسای ما نهاد و عالم عالمیان را مُسَخّر و مُذِلَّل ما گردانید، به حضرت با رفعت ما نیامد و چون ملوک آفاق شرایط تهنیت و انقیاد و خدمت و اعتقاد به تقدیم نرسانید و اکنون می خواهم که از بهادران لشکرکش و از شجعان دشمن کُش نامداری را که برورش از دایۀ شمشیر یافته و شیر از پُستان شیر خورده و صحبت با کُماة ابطال داشته و در گرداب دریای موّاج حُرُوب و ضُرُوب غوص کرده و گرم وسرد وقایع و حوادث زمان [۴۶۲] و جهان چشیده ، با لشکری به خطۀ هرات رود و ملک فخرالدّین را با نکودِریان به درگاه ما رد ئ سکه و خطبۀ آن حدود را به نام نیک و اقاب بزرگ ما گرداند.))۲ امرا عظام و وزرای کرام و جمهور سپاه و اعیان درگاه بعد از تَدَّبُر و تفکر بی حساب تَقَلّد و تَقَدّم این امر عظیم را حواله به دانشمند بهادر – که مبارز[ی] یگانه
______________________________________________________________________
۱ . اصل: نودم.
۲. تاریخ الفی((چون اولجایتو سلطان پاشداه عراق و خراسان شد،قبل از آنکه عزیمت گیلان کند،در اوایل شهور سنۀ هفتصد و شش [هجری] امرا سخن خراسان درمیان بزرگ به خراسان می باید فرستاد که ملک را خواهی نخواهی بع درگاه آورد.)) نسحۀ خطّی ، ورق[۳۹۷اف]
۴۷۶ تاریخ هرات
و شجاع زمانه بود- دیگر دانشمند بهادر به حکم اولجایتو سلطان با ده هزار سوار نامدار از عراق متوجه خراسان شد چون به حدود نیشابور رسید ، از خویشاوندان خود کدای۲ نامی را با هزار سوار نامزد کرد که (( به هرات رو و راهها را بکیر و مردم رعیت را زحمت مده و مضرّتی بدیشان مرسان تا آمدن من)) چون کدای به قراباغ رسید جماعتی را پیش ملک فخرالدّین فرستاد و پیغام کرد که (( امیر بزرگ پادشاه جوان و خسرو زمانه الجایتو سلطان در این دیار معسکر خواهد ساهت و در جمیع امور و کلۀ ابواب معین و یار ملک اسلام خواهد بود.)) ملک فخرالدّین از سر کیاست و فراست شاهنشاهی به بدیهۀ عقل دانست که انجه کدای پیغام کرده خلاف است و دانشمند بهادر به محاصرۀ شهر می آید و برزم مقاتلت و محاربت است . فرستادگان کدای را به دلخوشی تمام بازگردان . روز دیگر کدای به دیدن ملک فخرالدّین مد . ملک او را بنواخت و شرط دوستی به جای اورد بز خرم براراست . و آن روز تا نماز شام شراب خوردند. چون صبح صادق ظاهر شد، ملک فخرالدّین بفرمود تا مغنّیانِ خوش اواز رود و ساز را بنواختند و از نغمات چنگ و جغانه اسماع حریفان شبانه را خوش گردانید[ند] و ساقیانِ سیم تنِ ماه بیکرِ خورشید عارض جام زرّین گردان کردند و [از]* مجسیسان هر یک سر از خواب مسیت برداشتند وبه بلند به قوت بخت ارجمند این معنیرا مکرر]* گردانید[نده]:
شعر[ابوسعید عاصمی]
هاتُو االصَّبُوحَ فُوجهُ الصُّبح لاقینا وَاَنفُوا الکَرَی بِالحُمَیَّا عَن مَآقینا
بیارید شرابی را که در یامداد خوردند هه سبب آنکه روی صبح دیدار کرد با ما و دور کنید خواب را به قوت شراب از گوشه های چشم ما
شعر[مؤلف متاب]
ساقیا! در دِه میِ گلرنک را مطرباً!برکش دمی آهنگ را
جام سنگین در دِه و درهم شکن شیشۀ طامات نام و ننگ را
دور کن زایین دلهای ما از می خون رنگِ رنگ را
______________________________________________________________________
۱ . متن:است. ۲ . روضة : گران ؛تاریخ الفی : کرای .
ذکر نود و دوم / در آمدن دانشمند بهادر به ... ۴۸۷
عالم خاکی چو بادست ای صنم خیز۱ پیش آر آبِ آتش رنگ را
بک نفس در رقص آور ساقیا شاهدان چُست [و] شوخ[و] شنگ را
جرعه ای درکام زاهد ریز و زو زود بستان خرقۀ نیرنگ را
صوفیان از جهل [مانع]* می شوند باده گلگون و بانگ جنگ را
و دم به دم از شاغر مِیِ احمر در جام بلرین می ریخت و ساقی ۲ سیم ساقی لحظه به لحظه به ساکات راحات دور از سر می گرفت و مجلس را زینت دیگر می داد.
شعر[خاقانی]
ساغر کُهر از دعان فروریخت ساقی شکر از زبان فروریخت
در جام صدف ، دو بحر دارد یک جرعه به جرعه دان فروریخت
چون خون سیاوشان صراحی خوناب دل از دهان فروریخت
روز دیگر کدای ، ملک را وداع کرد و به بادغیس رفت. بعد از چند روز دانشمند بهادر به رودخانۀ هرات درآمد و جماعتی از مغولان ، چون : طوطک بلا و مندوجاق ۳ را که از اعاظم سپاه و اکابر درگاه او بوند پیش ملک [۴۶۴] فخرالدّین فرستاد که (( حکم پاشداه عادل،
شاه گیتی ستان که درصف شرح تیغ عدلش سر شر اندازد
سگ درگاه او قلادۀ حکم در گلوی غضنفر اندازد
از شکوه همایِ رایت او کرکس اسمان براندازد
دَهر دربانِ اوست بر خَدَمَش ناوک ظلم کمتر اندازد
سطلان اعظم و خان اکم، اولجایتو سلطان بر آن جمله به نفاذ پیوسته است که ملک فخرالدّین نکودریان را به سپارد ومردی را که از مرو و ابیورد و سرخس و جام و خاف به هرات آمده اند و متوطّن گشته، بگذارد تا به مقام مدلو خود باز روند و محصو سه سالۀ تمغا و دارلضرب را به عمّال و حسّاب من رساند تا ایشان به لشکر منصور پاشداه چهان رسانند. ئ اکر چنانک برخلاف این احکام رود تو که دانشمند بهادری شهر را محاصره کنی و در اِستِجماع مرد سگاهی ئ عدّب ساز نرد اجتهاد تمام به جای آری.)) چون طوطک بلا مندو جاق سخن پادشاه غازی به ملک فخرالدّین
______________________________________________________________________
۱ . اصل: خیر. ۲ . متن :به ساقی. ۳ . روضة: مندوجاغ
۴۸۸ تاریخ هرات
رساندن ، ملک فخرالدّین در غضب رفت و در جواب گفت که ((دانمشند بهادر را بگویید که اگر چنانک از راه درخواست و حقّ القدوم از ما توقعی می داری، درآن مرجو و ملتمس هرچه از دست ما برآید برسانیم والآ که به تندی و تَفَوُّريال، خاوهی که در این نام براری و ما را متابعت و مطاوعت خود منسوب گردانی این اندیشه از محالات است و این عزمیت از خیالات.))۱
شعر[ربیعی]
اگر پوز و مهربانی کنی به نرمی درون نزدگانی کنی
گُشام در گنج بر روی تو فرستم بسی خوسته سوب تو[۴۶۵]
کیانی کلاه و کمر بخشمت به دامن زر و من گهر بخشمت
و گر خود درستی نمائی و زور به داداز گردون و تابنده هور
به مینوی جاوید و خرم روان به شش ۲ سوی گیتی و هفت آسمان
که بر تو بسشورانم ایام را کزان زشت بینی سرانجام را
بغرٌم چو شیر و خروشم چو ابر درآیم به فرخاشِ تو چون هزبر
جهان را پُر از سور و غوغا کنم زخون روی کیتی چو دریا کنم
یه تبغ گهردار آتش فشان بندازیم تن سرسرکشان
ز دزلشکری سوی دشت آورم سرت را چه گردون به کشت آروم
ببندم به فرخاش تو کرده گاه به حمله درایم چو ابر سیاه
بدان سان درآسم به دست نبرد که بی جان شود گنبد لاجورد
چون طوطک بلا مندوجاق پیش دانشمند بهادر آمدند و سخن ملک فخرالدّین دات[ند] دانشمند بهادر بر آشفت. و هم در آن روز به فراه و قله و دره و اسفزار ۳ و آزاب و تولک قاصدان دواند و در حاضر شدن ماوک و امرا این مواضع مذکور تأکید و مبالغت تمام نوشت.
بعد از چند روز ، ملک جلال الدّین و ملک ینالتکین فراه و امیر عمر دره ای و جمال قاضب و ملک قطب الدّین . امیر رکن الدّین آزاب هر بک با لشکری از
_____________________________________________________________________
۱ . تاریخ الفی(( اگر امیر به این ولایت آمده به رسم مهمانی توقّعی دارد چه مضایقه ، و اگر از روی حکومت طلبی می نماید به ضرب شمشیر می باید گرت.)) نسخۀ [خطی ۳۹۷ب.
۲ . اصل: بش. ۳ .اصل:اسفزار .
ذکر نود و دوم / در رفتن دانشمند بهادر به ... ۴۸۹
پیاده و سوار پیش دانشمند بهادر [آمدند] . و پیش از رسیدن دانشمند بهادر به شهر هرات مولانا وجبة الدّین نَسَفی که به حکم ملک فخرالدّین قاضی ممالک هرات بود، از ملک فخرالدّین اجازت خواست که به اسن طواف به خراسان گذری کند . چون به حدود نیشابور رسید ، به دانشمند بهادر پیوست . دانسمند او را به وجب [۴۶۶] ((مَن اَکرَمَ عالِماً اَومُتَعَلَّما فَکَاَنَّما اَکرَمَ سَبعِینَ نَبِیٌاً)) گرایم داشت و زمان تدابیر و آرا را به کف کفایت او باز کذاشت
مولانا وجیه الدّین او را بر محاصره کردن شهر و حرب با ملک فخرالدّین تحریص کرد و گفت(( ای امیر، این شهر وقتی تسخیر گردد که بر سر هوپل طایفه[ای] را بنشانی و از خوردنی مقدار یک شبروار در شهر نگذاری تا خلق شهر با ملک فخرالدّین تَخَلُّف کنند و بکان دوکان و ده کان به نزد تو ایند .)) دانشمند بهادر به دلالت مولانا وجیه الدّین دو هزار سوار را بر [هر]پل و راه گذره های شهر نامزد فرمود و هر ممرّی ره به سروری سپرد و هر راهی را به کینه خواهی داد و چون وقت حصار۱ و هنگام رفع غلّه بود و در شهر طعام تَعَذُّری تمام داشت، خلق شهر به یکبار متحیٌر و مضطر شدند .
و ملک فخرالدّین نیز در شهر کار جنگ را بساخت و ابواب خزاین و دفائن و ذخایر را که اسلاف بزرگوار به تدبیر و تقریر وزراءکامل ذات و صَواحب ستوده صفات فراهم آورده بودند بر وُجُوه حَشَم و قُوٌاد لشکر و طبقات خَدَم خرج کرد و هم یک را از شجعان و مبارزان و وُجُوه عساکر چنانک فراخور قدر ایشان بود به تشریفهای گرانمایه و صَلات و مبرّات پادشاهانه بنوات تا دلهای ایشان بر مطاوعت و متابعت او قرار گرفت و همه مایل حرب و طالب ضرب شدند و چند نوبت از شهر دلیران نامدار شیبخون بیرون بزدند و بسیاری را از سپاه دانشمند بهادر [را] در آن شبهای قیرگون در خاک و خون غلطانید[ند] . چون از این حکایت روز ده بگذشت، دانشمند بهادر شیخ الاسلام خواجه قطب الحقّ والدّین چشتی ۲ ارا طلب داشت و او را پیش ملک فخرالدّین فرستاد و
______________________________________________________________________
۱ .متن: حصار . حصاد به معنی درویدن و برداشت محصول غلّه.
۲ . جشت: چشت و وزن خشت، نام دهکده ایست نزیدک به هرات ،خوش آب هوا . بزرگان
سلسلۀ چشتیه از آنجا بوده اند مانند : خواجه ابوابدال ، خواجه معین الدّین
۴۹۰ تاریخ هرات
\یغام چنین کرد که (( من با ملک جنګ نمی کنم و طالب و قاصد خرابی این ولایت نیستم و اهراث خون مسلمانان نمی [۴۶۷] خواهم . اما اگر فرمان پاشداه عادل اولجایتو سلطان را دیگر می کنم، فردا روز از آن عصیان در عرض تلف و هلاکت می افتم . اکنون مرا به جای فرزند است . اگر چند روزی به جهت ناموسی حکم پاشداه اولجابتو سلطان به قلعۀ امان کوه رود و از پسران من یکی را در شهر قایم مقام خود نصب گرداند، از مصلحت بعید نبود و اظهار ایم معنی واسطۀ صلح و صلاح و نحع و فلاح جانبین می شود دیگر آنکه مرا بان مأمور گردانیده اند که معسکر در کنار آب آموی سازم، نه در جوار شهر هرات .))
از این گونه حدیثهای دلفریب و سخنهای صلح آمیز بگفت . شیخ السالام قطب الحقّ والدّین روز دیگر پیش ملک فخرالدّین آمد و هر چه از دانشمند بهادرشنوده بود به سمع او رسانید و ملک فخرالدّین در جواب گفت که (( هرچه که شیخ الاسلام که نیکو خواه مسلمانان و پناه عالیمان است مصلحت بیند بر آن جمله بروم و از آن عدول ننمایم.)) شیخ الاسلام قطب الحقّ والدّین گفت که ((ای ملک اسلام ،مصلحت در آن است که جنگ نکنی ؛چه، خلق این خطّه دل بر صلح دارند. به جهت آنکه در این ولایت ذخیره نیست . چون وقت کارزار و روزگار پیش آید حرب نتوانند کرد، و اگر به زجر ایشان را پیش رائی تا جنگ کنند از صد یکی بیش پیش نروند(( وَلایَأتُونَ البَاسَ اَلاٌقلیلاً))۱ و این چند دزد نکو دریِ بی باک را که دور بودند ازیشان طاعت است و نفرین کردن بر ایاشن از عبادت، بیرون فرستی ؛چه، ازین طایفه واجب القتل جز فرار و جبن تَهَوُّر و شجاعتی ظاهر نخواهد شد . روز دیگر به قلعۀ امان کوه روی تا چون این سپاه پراکنده شود و آتش عداوت وفتن منطفی گردد بعد از آن به شهر آئی .))
ملک مرحوم فخرالدّین والدّین گفت که ((انشمند بهادر می خواهد [۴۶۸] که مرا به مکر و غدر به دست آورد؛چه، من چون متوجه قلهعۀ محروسۀ امان کوه شوم را بر من بگیرد و از جوانب کمین سازد.)) شیخ الاسلام قطب الحقّ والدّین گفت
______________________________________________________________________
و خواجه نجیب الدّین شیخ المشایخ چشتی که سلسلۀ درویشان چشتی بدو منسوب اند .
نفحات الانس،مطلع السعدین و مجمع الحرین.
۱ . قرآن / ۱۸ (( و جز اندکی در کارزار شرکت نمی کنند))
ذکر نود و دوم / در آمدن دانشمند بهادر به ... ۴۹۱
((از ابنا و اقارب دانشمند بهادر هر کدام را که ملک اسلام تعیین فرمانید بگویم تا دانشمند بهادر او را به اسم گروگان به شهر فرستد .)) ملک فخرالدّین گفت(( از پسران دانشمند بهادر ،لاغری ،بع قلعه محروسۀ اسکلجه رود و طُغتای به شعر آید ، تا چون من به قلعه روم لاغری را باز فرستم .))
چون دین جمله مقرر داشتند روز دیگر شیخ السلام قطب الدّین والدّین پیش دانشمند بهادر آمد و آنچه که ملک فخرالدّین گفته بود به سمع او رسانید . دانشمند بعادر از آ« خوشدل گشت؛ چه، از محاصرۀ شهر و محافظت لشکر و خوف شیبخون شب و روز اندیشه مند بود و از حضرت باریتعالی و تَعَظّم به تَضَرُّع و ابتهال صلح می طلبید . چون شب درآمد ملوک و امرا و رؤوس سپاه را طلب داشت و گفت (( بدایند که مبان من و ملک فخرالدّین قاعدۀ پدر فرزندی مستحکم شد و اساس محبت و یکدلی و رسوخ تمام پذیرفت . اکنون شیخ الاسلام خواجه قطب الدّین والدّین چشتی را فرستاده است و از من عهد نامه ای طلب داشته و گفته که فزرندان طُغتای و لاغری را بفرستد به گروگانی تا من به قلعه امان کوه روم و شهر را به تو تسلیم کنم . در این قضایا جه صواب می بینید و بهوده در چیست؟))
بعصض از ملوک چون ملک ینالتکین و ملک جلال الدّین و ملک قطب الدّین اسفزار و طایفه[ای] از امرا چون مبارک شاه و اشتی و جنغور و کاجو گفتند که (( ای امیر مصلحت نیست که امیرزادگان لاغری و طغتای را به دست غوریان و هرویان بازدهی و ملک فخرالدّین را بگذارد تا پناه به قلعه را به دست غوریان و هرویان بازدهی و ملک فخرالدّین را بگذاری تا پناه به قلعه امان کوه برد، که از آن فتنه های عظیم در وجود آید که سالها دفغ آن نتوان کر.)) و جماعتی دیگر گفتند که مصلحت در آن است که امیر با [۴۶۹] او صلح کند و او را بگذارد تا به قلعه رود که شهر بی رحمتی به امیر می رسد.
روز دیگر مولانا وجیه الدّین ۱ نفسی را فرمود که (( عهدنامه ای بنویس از زبان من .)) مولانا وجیه الدّین در حال عهد نامه ای در قلم آورد برین نَسَق که
شعر[مجیر]
بدان خدای که بر دَرگهِ جلالتِ او
سُجُود کرد امیر و فقیر و شاه[و] گدا
______________________________________________________________________
۱ . متن: وجه الدّین .
۴۹۲ تاریخ هرات
بدان خدای که در ملک لایښزالی خویش
قدیم رزق سان است و خالق الاشیا
به کافها وبه یاسین و آیةالکرسی
به نون و صاد و بالکهف و سورةالشعرا
به مُهِر خاتم رسالت که نوشدار و ساخت
نسیم دعوتش از بیخهای زهرکیا
به صدق۱ همهد هجری ، به عدل شمع بهشت
به خون گشته غوغا و صف شیر وغا
به مفتیان شریعت ، به مبدعان سخن
به سالکان طریقت، به رهروان صفا
به سقف خانۀ معمور و جار حدٌ حرم
به رکن کفبه و زنجیر مسجد الاقصا
به هبیت نفس طور و هول الاَاَقسم
به حرمت شب معراج و قُرب اواَدنی
بالله العظیم ثم بالله به خدای زمین و اسمان و به خدای [ی] که نهاد بداند [۴۷۰] وبه خدائی که نهادِ بدان ، به ذات رسول معظم که شهسوار میادن حلالت است و گُل روح بخش بساتین رسالت .
شعر
رسول که بر ذات او سروری شده ختم مانند بیغمبری
که چون ملک اسلام فخرالدّین والدّین به قلعۀ امان کوه رود من که دانشمند بهادر به جای حجّاب و نوّاب او بدی نکنم و نه اندیشم و کسی را نفرمایم و هر نکوی [ی] و عاطفت از دست من برآید در باب مردم شهر هرات مبذول دارم و قصد حصار شهر نکنم.))
بعد از آن تمامت پسران و برادران و خویشاوندان و ملوک و امرای سپاه او برین موجب که ذکر رفت خطوط و اسمی خود در آخر عهد نامه ثبت کردند . چون شیخ الاسلام قطب الحقّ والدّین آن عهد نامه به ملک فخرالدّین رسانید،
______________________________________________________________________
۱ . مراد ابدبکر صدّیق نخستین خلیفۀ مسلمین است.
ذکر نود و دوم / در آمدن دانشمند بهادر به ... ۴۹۳
او نیز در حال به خطّ یدِ خود وثیقت نامه ای نوشت برین کونه:
مثنوی[انوری]
به ذات خداوند و جان محمدّ به تعظیم اسلام و اجلال ایمان
به پاکی هر حکم از شرع ایزد به تفسیر هر حرف از نصّ قران
به حق دم پاک عیسی مریم به حق کف دسن موسی عمران
به تیمار یعقوب و دیدار یوسف به تقوی یحیی و ملک سلیمان
که من ملک فخرالدّین ان به جای۱ دانشمند بدی نکنم و شرّی نه اندیشم ، و چون سلامت به قلعه محروسۀ مان کوه رسم امیرزاده را با حُصوُل مَآرِب بازگردانم و تا مادام که امیر دانشمند بهادر بر سر رضا وفا باشد و نَهج بدر فرزندی را مسلوک دارد، با او تخبّف نکنم شرایط پدری او را و فرزندی خود را رعایت واجب شمرم، بالله والله تا الله حقٌاو ثمّ حقّاکه از آنجه گفتم و به خط خود نوشتم برنگردم و اکر این عهد را بشکنم و ازین پیمان بگذر، از حق تعالی بیزار باشم و مستوجب عذاب و عقاب .
چون برین گونه عهد نامه بپرداختند، روز دیگر شیخ الاسلام قطب [۴۷۱] والدّین را پیش دانشمند بهادر فرستاد. چون عهد نامه به دانشمند بهادر رسید در حال پسر خود لاغری را با ده تن از اکابر و اعیان سپاه به قلعه امان کوه فرستاد و طُغتای را به شهر و گفت (( ای پسرچون به شهر درآئی سُبُل عدل و نیکنامی و تواضیع را مسلوک دار و نوّاب و حجّاب و عمّال و خداّی ملک فخرالدّین را به لطف و رفق نیکو خواه و محبّ خود گردان و رعیّت را دلداری کن و به وعهدهای خوب قویدل دار تا چنانکه شهر بکلّی مسلّم و مسخّر ماگردد و بهد از آن جماعتی را که مصادره باید کرد بگیریم و قومی را که واجب القتل اند هلاک گردانیم.))
. چون طغیان به شهر درآد، ملک اسلام فخرالدّین والدّین ، جمال الدّین محمّد سام را که از خدمتکاران قدیم او بود قایم مقام خود در شهر نصب گردانیدو شهر را بدو سپرد و گفت((ای محمّد سام، ما از برای مصلحت ملک و اصلاح جانبین را روز ده به قلعۀ محروسه امان کوه خواهیم رفت . می باید که در کار باس و محافظت حصار و دروازه های شهر هیچ دقیقه را مهم نگذاری و از ضبط امور شهر و بدو نیک
______________________________________________________________________
۱ . ظاهراً باید(( به جان )) صحیح باشد.
۴۹۴ تاریخ هرات
و گفت و شنود رعیت غافل نباشی ؛چه، دانشمند بهادر مرد گُربُز و مکار است . نباید که به مکر و چَربزبانی تو را در دام غرور درارد و حصار را بگیرد و هر چند که در استحضار و استطلاب حصار کسان فرستد البتۀ از حصار بیرون نیایی و کسی را پیش او نفرستی و گوی[ی] ما مطیع و منقاد امیریم و می خواهیم که بیاییم و ملازم درگه باشیم،اما ما را ملک سوکند داده به طلاق و عتاق که از این حصار تا من اجازت ندهم بیرون نیایید. و اگر چنانک طمعی داشته باشد دو هزار دینار کبکی ۱ و پنجاه تا جامه و خروار چند خوردنی و بک سر اسب تازی و فلان غلام ترک را پیش او فرستند.))[۴۷۲]
شعر
قالوُعَوِی الکَلب جِلاًوَکانَ قَبلُ ضَعیفاً فَقُلتُ الاَمرُسَهلٌ اَلقُوااِلَیهِ رَغیفا
گفتند که بانگ کرد سک راستی را و بود پیش از این ضعیف
بس گفتم کار آسان است بیندازند به سوی او کرده را و بعد از آن ساکنان حصار چون تاج الدّین یُلدُوز و اختیار الدّین نیسته [؟]* و محمّد سنکه و لقمان و یحیی و فرخزاد و علی جب و سلمیان والشی و اکابر عغور را پیش خواند و همه را خلفت پوشانید و گفت ( ای اصحاب ، باید که همه با اتفاق بی نفاق محمّد سام را مددکار و معین باشید و در جمیع امور رجوع به او کنید و او را در شهر هرات تایب و ناصب من دانید و احترام و احتشام او را به واجب تمام به جای آرید و شب روز از احوال دانشمند بهادر و اتباع او متخصص و متجسس باشید و ظاهراً خود را با دانشمندیان دوست و یکدل نمایید و با طناً از ایشان ناایمن باشید و از کید و غدر دشمنانِ دوست نمای احتراز واجب شمرید تا موجب نواخت و تربیت ما گردید.))
______________________________________________________________________
۱ کبکی : یا کپکی ، در آثار منابع و معاصر سیفی هروری و آثار بعد از او از (( دینار کپکی ))، ((تومان کپکی)) ،((زر کپکی)) بسیار یاد شده است . حافظ ابرو در نیل ذیل ظفرنامۀ شامی می گوید: )) تیمور در سال ۸۰۱ مسجد جامعی در سمرقند بنیاد کرد که یک هزار و پانصد تومن رایج کپکی که نه هزار توامن عراقی باشد بر آن صرف کرد. اما در جایی وجه تسمیۀ آن به دست تیامد . می گویند زریست مه کپک خان سکٌه زد (تاریخمبارک غازانی) تعلیقۀ سید محمّد کاظم امام بر روضات الجٌنات فی اوصاف مدینۀ الهراة اسفزاری، ج ۱ ، ص ۱۳۶.
ذکر نود و دوم / در آمدن دانشمند بهادر به ... ۴۹۵
و از سجزیان شاه اسماعیل و از هرویان بهرام گنده سر را با دویست مرد سجزی و هروی نامزد فرمود تا مصاحب جمال الدّین محمّد سام باشند و به هر چه که او فرماید و مصحلت بیند اقدام نمایند . بعد از آن مشمشیر خاص خود به جمال الدّین محمّد سام داد و گفت: (( هر که سخن تو شنود و از فرمودۀ تو تمرّد جوید بدین تیغ ایدار آتش فعل سر خاکسارش را بینداز.))
جمال الدّین محمّد سام زیمن خدمت ببوسید و زان به ثنا بگشاد و گفت :
نظم [رید وطواط ]
ای از مکارم تو شده در جهان خبر
افکنده از سیاست تو آسمان سپر [۴۷۳]
صاحبقران ملکی و بر تخت خسروی
هرگز نبود مقل تو صاحبقران دگر
با رأی پیر و بخت جوانی و کرده اند
اندر پناه جان تو پیر و جوان مقر
گیتی زبان گشاده به مدح تو و ملک
بسته ز بهر خدمت تو برمیان کمر
با موکب سیادت تو هم کتف شرف
با مرکب سعادت تو هم عنان ظفر
از فیض نکرمات کف راد تو نماند
در قعر بحر لؤلؤ و در جوف کان گُهر
گیتی ز امر تو نشود یک نفس جدا
گردون ز حکم تو نکند یک زمان گذر
تا عدل تست بدرقه شبها به هیچ راه
از دزد راهزن نکند کاروان حذر
تا بر فراز کنبد فیروزه گون شود
هر مه دویاره چون سپر و چون گکان قدر۱
______________________________________________________________________
۱ . اصل: مدٌح.
۴۹۶ تاریخ هرات
بادا ولیت را ز سعود سپهر نفع
بادا عدوت را ز صف زمان ضرر
بعد از ادای دعا و خدمت گفت که (( بندۀ کمترین را جان فدای تراب آستان آسمان سای حضرت اعلی مخدوم۱ جهان و جهانیان ملک اسلام است . بعد از عون ایزد بخشنده در این امر عظیم به قدر توانایی خویشتن بکوشم و به یمن دولت ملکی ملک اسلام شرایط حفظ و حراست به جای آرم.))
ملک فخرالدّین بر سر جمع او را بنواخت و تشریف گرانمایه [۴۷۴] بخشید و هر کس از نوّاب و حجّاب خود را فراخور حولۀ او به کاری نصب گردانید و بفرمود تا گنجور او ماتیح ابواب کُنُوز به جمال الدّین محمّد سام داد و قُرب هزار تغ و زره و جوشن و خود کمان بر مردان حصار و مبارزان نامداری قسمت کرد چون شب تاری و همای قاری قوّ ت باصره را از مطالعۀ اشخاص و مشاهدۀ اجسام مانع آمد و سدّی از ظلمت در پیش مردمک دیده کشید،
شعر[رشید وطواط]
چو از حدیقۀ مینای سرخ چرخ سقلاطون نهفته گشت علامات چرخ آینه کون
به حسن روی قمر همچو طلعت لیلی به ضیف شکل سُها همچو قامت مجنون
شعاع شعری اندر میان ظلمت شب چنانک۲ در دل جُهٌال وَهم افلاطون
ملک فخرالدّین درع داودی در پوشید و خودِ زراندود و بر سر نهاد و تیغ هندی حمایل کرد و پای در رکاب زرّین آورد و بر پشت سمندِ براق پیکر رخشت تکِ صرصروش سورا شد .
شعر صبا سرعتی ، رعد بانگ ادهمی که بر برق پیشی گرفتی همی
ازین رفتار همامون نورد که باد از پیش باز ماندی جو کرد
شعر[ابیوردی]
عَلی مُطَهَّمةٍ جُردٍ جَحافُلِها بَیضٌ تَلُوحُ عَلَیهارَ غوةُ اللَّبَن
بر سر اسب موی ریخته لبهای او
سفیدست می درخشد برو کف شیر
______________________________________________________________________
۱ . اصل: مخدوم. ۲ . متن: جناک.
ذکر نود و دوم / در آمدن دانشمند بهادر به .... ۴۹۷
اِذا رَمَوا مَن یُعادِیهِم بَها رَجَعَتِ بِالنَّهبِ دامِیَةَ اللَّبانِ والثُّنِنَ
چون بیندازند آن گزوه آن کس را که دشمنی می کند یا ایشان بهمصاحبت آن مطهمه باز کرد و آن مطهمه به غارت خون آلده سینه بندها و مویهای سُم [۴۷۵] با دویست و پنجاه سوار نامدار هن پوش و سیصد پیادۀ جنگیِ تیز خشمِ حرب دوست بر مقتضای ((فَتَوَکَّل ۱ عَلَی اللهِ اِنَّکِ عَلَی الحَقّ المُبینِ ))۲ از شهر بیرون رفت و بعد از دوباس شب به قلعه محروسۀ امان کوه نزول فرمود: (( روز دیگر لاغری را با تحقیق آمال و نجاح مقاصد و اسعادف مَآرب وملتشمسا بازگردانید و نزد پدرش دانشمند بهادر از نفایس جواهر زواهر و مفاخر ثیاب قیمتی عدیه فرستاد و گفت (( پدرم امیر بزرگ دانشمند بهادر بداند که به سخن خود رسدم و برادر امیرزاده لاغری را با تحقی آمال و انجاع مقاصد و اسعف مَآرب و ملتمسات بازگرداند[م]. آن نیز باید که به سخن خود برسد و با مردم شهر هرات زندگانی به وجه صواب و سداد کند و مناهج عدل و دادکستری را مسلوک دارد
شعر
عدل کن زانک در ولایت دل در پیغمبری زند عادل
و بر موجب ((وَسَیَعلَمُ الدّینَ ظَلَمُوا اَیَّ مُنقَلَبٍ یَنقَلِبُونَ ))۳ از تعدّی و ستم که عاقبت آن مذموم و سرانجام آن وخیم است، اجتناب کلی واجب شمرد))
شعر
هر که تیغ ستم کشد بیرون فلکش هم بدان بریزد خون
______________________________________________________________________
۱ . متن: و توکل .
۲ . قرآن ، نمل / ۹۷ (( پس بر خدا توکل کن که تو برخوردار از حق [و حقیقیتیّ آشار باشد.))
۳ . قران ، شهراء/ ۲۲۷ (( و کسانی که ستم کرده اند زودا که بدانند که به چه بازگشتاگهی راه خواهند برد.))