ذکر چهل و هفتم
در آمدن امرا به هرات به جهت کارخانه ساختن
چون شهور سنۀ ثلاث و ستین و ستّمائه [=۶۶۳] در آمد، درین سال بدلو و ترمغا از پیش ابقا خان به هرات آمدند و گفتند که حکم پادشاه ابقا خان بر آن جمله به نفاذ پیوسته است که به اسم من در شهر هرات کارخانه [ای] عالی بسازند و در پیش او بازاری عمارت کنند. ملک اسلام شمس الحقّ والدّین گفت که « مصلحت در آن است که این کارخانه در اندرون شهر بنا کنند تا شهر به تبعیت آن آبادان شود».
مرکتای و بدلو گفتند که ما را مأمور گردانیده اند به آنکه این کارخانه در بیرون شهر بنا کنند نه در اندرون شهر. دیگر آنکه حکم پادشاه چنگیز خان و اکتای خان و هلاگو خان و ابقا خان آن است که هیچ ملک و شحنه اندرون شهر هرات را عمارت نکند؛ چه، از جای رفتن و خلاف است. ملک اسلام شمس الحقّ والدّین هر چند اجتهاد نمود و سعی به جای آورد تا باشد که کارخانه در شهر سازند، ایشان نشنودند.
القصّه از اطراف خراسان استادان واره۱ و بناان ماهر حاضر گردانیدند و به اندک روزگاری به طرف جنوبی شهر کارخانۀ عالی که امروز آثار آن لایح است بساختند و در مقابل آن بازاری معمور گردانیدند تا درب فیروز آباد. چون کارخانه ساخته شد، پادشاه ابقاخان از حدود مازندران به نیشابور آمد و بعد از دو ماه از نیشابور به طرف شهر هرات، حمیت عن الآفات، متوجه شد و به طالع سعد به کارخانه نزول کرد. ملک اسلام شمس الحقّ والدّین و مرکتای و اکابر و اعیان و صُدُور ولایت با نعمت بی حد و اندازه پیش او آمدند. پادشاه ابقا خان، ملک شمس الدّین را بسیار بنواخت و از شجاعت [۲۸۶] و پاس او بر سر جمع دو سه کرت یاد کرد و شاهزادگان و امرا را گفت که « این مَلِک در پیش جدّ بزرگ من پادشاه منکو خان جانسپاری های به اظهار رسانیده است که از عهد رستم تا این [دم] مثل آن از کس
۱.در فهارس و معاجم دم دست هیچ تعبیر و معنی درخور که با جملۀ بعدی «بنّایان ماهر» سازگار باشد به دست نیامد. ظاهراً باید «رازه» باشد به معنی معمار.
[ی] صادر نشده است. چنین ملکی را به عاطفت و نوازش بهره مند گردانیدن از واجبات بود».
امرا یک به یک ملک شمس الدّین را در کنار می گرفتند و او را به وعده های نیکو امید های حسن قویدل می گردانید[ند]. مرکتای به واسطۀ این نوازش در کاهش گدازش بسر می برد و هر لحظه از سر درد و حسد می گفت:
شعر
ای خوش دلی آخر دمی ممکن شود وی محنت غصه ساعتی(؟)* ساکن شود
روز دیگر که سیر سوارِ کردون تیغ لعل فام از نیام بر کشید و سِپَر شنگرفی از روی سپهر زرکاری بر آورد و چتر زرنکار بر گوشۀ افق سیمابی حصار بر افراشت و به سنان نیزۀ زرّین از میدان فلک اولین حلقۀ ماه سیمین درربود،
شعر[خاقاانی]
نیزه کشید آفتاب، حلقۀ مه در ربود نیزۀ آن زرّ سرخ حلقۀ این سیم تاب
ملک اسلام شمس الحقّ والدّین با مال بی حدّ به درگاه پادشاه ابقاخان آمد و چون نظر مبارکش بر چهرۀ روز افروز پادشاه ابقا خان افتاد، در حال
شعر[فردوسی]
به رسم بز[ر] گان خسرو برست به پای ایستاد و بکش کرد دست
چنین گفت کی شاه به روزگار ترا اختر فرخ آموزگار [۲۸۷]
توئی از کیان سر بر افراشته جهان را به داد و دهش داشته
به گیتی درون هر چه خواهی تراست خود ایدون ز مه تا به ماهی تراست
به فرّ کیانی و داد و هنر گرفتی جهان چون نیا و پدر
به تو تاج شاهی فروزنده باد ز سر چشم بد خواه بر کنده باد
چوا از ثنا و ستایش فارغ گشت، حکایت سعایت ملک تاج الدّین خار و مرکتای عرضه داشت و گفت که « شاهزاده جهان تبسین خان سخن من پرسید و گناه در کردن ملک تاج الدّین خار و مرکتای ثابت کرد. ملک تاج الدّین خار را به دست من باز دادند. امّا مرکتای را بعضی از امرا حمایت کردند. امروز که پادشاه گنج بخش فیروز [ر]وز و دوست نواز عدو ساز این زمین را به ضیاءِ آفتابِ جهانتاب فرّ خسروی منوّر گردانیده است و بساط عدل و مرحمت بر روی بسیط هفت اقلیم گسترانیده، امیدوارم که حکم اعلی فرمایند تا سخن مرا بپرسند».
پادشاه ابقا خان از آنجا که فرط عاطفت پادشاهی او بود، گفت « ای ملک دلاور، با ما تا سرخس بیا. آنجا یرغوی این سخن بداریم.» روز دیگر
شعر[ربیعی]
چو بنمود از کوه گیتی فروز در آمد به پرواز طاوس روز
گریزانه شد شب سوی خاوران بس اش تیغ زن خور چو جنگ آوران
پادشاه ابقا خان از هرات به بادغیس رفت و ده روز در بادغیس مقام کرد و از آنجا به طرف سرخس حرکت فرمود.