ذکر صد و سوّم
در بد گفتن امرا از ملک اسلام
غیاث الحقّ والدّین در پیش اولجایتو سلطان
چون شهور سنۀ[و] سبعمائه[=۷۱۰ ] درآمد ، درین سال امرای خراسان چون امیر یساول و توکال و صواحب چون علاءالدّین هندو و جلال الدّین محمّد شاه به هرات آمدند . ملک اسلام غیاث الحقّ والدّین مبالغی مال و بسیاری از تحف و غرایب قیمتی بدیشان دذاد و در رضاجوی [ی] و باس خاطر هر یک به اقصی الغایة والامکان اجتهاد نمود و تمامت امرا و صواحب و حکّام و جماهیر ممالک خراسان برو آفرین خواندند و از بذل اموال و تربیت رسوم ملکانۀ او در تعجب ماندند و با هم گفتند که از آن گاه باز که این خطۀ محروسل را ساخته اند و بناء این حصن حصین انداخته ، مثل این مَلِکِ مَلَک خصال درین دیار نبوده و دیدۀ فلکِ بیر نظیر این خسروِ جمشید سریر ندیده . و هر تن از امرای والی کامگار خزاین و عساکر و ولایات ما خاص از آن تست و بر جملۀ اوامر [۵۷۱] و نواهی تو نافظ.))
ازین نوع بسیاری تَلَطُّف و تَعَطَّف به جای آورند ، الاّ جواجه علاءالدّین هندو که ظاهراً خویشتن را به ملک اسلام غیاث الحقّ والدِین محبٌ و هواخواه می نمود و باطناً بر آن اهبّت و عظمت او حسد می برد و از دقیقه ((اَنَّ الحَسَدَ یأکُلُ الحَسَناتَ کَماتَاکُلُ النّارُ الحَطَبَ))۲ غافل می نامد۳ و ملک اسلام غیاث الحقّ والدّین بر مقتضای ((اِنَّ لِلهِ عِباداً یَعرِفُونَ النّاسَ بِالتَّوسُّم))۴ آثار بغض و حسد در جببین او مشاهره می کرد و بهزبان حال این مقال را جاری می داشت:
شعر[سعید باخرزی]۵
حاسد۵ شاه را لاها باد هر زمان بر تنش جفاها باد
______________________________________________________________________
۱ ږاصل: صد و یکم. ۲ . حدیث نبوی . ۳ .متن: غافل .
۴ حدیث نبوی .
۵ . ابوالمعمالی سیف الدّین سعید بن مطهٌربن سعید(۵۸۶-۶۵۹ق) مشهور به شیخ عالم،
محمدٌت ، عارف و از مشایخ بزرگ طریقۀ کبرویه . نزد شیخ نجم الدّین مراحل سیر و
ذکر صد و سوم / در بد گفتن امرا از ملک اسلام غیاث الحقّ ... ۵۸۳
بهره اش از حیاتي ده روزه محنت و شدت و عناها باد
از تقادیر چرخ بر دل او دمبدم ناوک قضاها باد
بر دل دردمند او غم و سوز بښدښل داور ځوّ دواها باد
نامأ عمر و دفتر عرضش سیه از جۍرم و از خطاها باد
بی گی عیش بلبل جانش در قفس همدم نواها باد
چوان امرا و صواحب و کبرای خراسان او هرات برفتند محمّد ذُلدای و بوُجای و خاجه علاءالدّین هندو به مشاورت یکدیگر ب ضحرت پاشداه عادل اولجایتو سلطان عرشه داشتی نوشتند برین نَسَق که (( در بارگاه جهان بناه پاشداه جهان و جهانیان جمشید العهد اسکندر الزمان فرمانفرمای اقالیم کیهان [۵۷۲]
شعر[عزیزی]
ستوده پاشداه پادشاهان مطفر فرّ
مغیث حق غیاث الدّین معین ملت یزدان
محیط عزٌت و قدرت ، مدار حشمت و دولت
شپهر رأفت و رحمت ، جهان بخشش و احسان
گناه دین، خدابنده محمّد داور گیتی
گُزیده سایۀ حق در زمین اولجایتو سلطان
_____________________________________________________________________
سلوک را طب کرد و پس از مدتی کوتاه خرقۀ خلافت گرفت (نفحات الانس ص ۴۳۰؛ریاض العارفین ،۸۵) و شیخ الدّین کبری او را با القابی چون امام العارف ، شرف الاسلام، مقدم الطائفه و حجّة السالکین ستود . در تارخ وفات او اختلاف کرده اند ، امام ذیقعده ۶۵۹ درست تر به نظز می رسد . پیکرۀ او را در خانقاهش در روستای فتع آباد به خاک سپردند و به همین جهت او را خواجه فتح آبادی هم نامیده اند .( تاریخ گزیده ، ص ۷۹۱؛نفحات الانس ، ص۴۳۲) باحرزی به عشق مجازی نیز اهمیت می داد و شاید بتان گفت بیشتر موضوع ((سالۀ عشق)) او اختصاص به عشق مجازی دارد . باخرزی بویان مستقلی ندارد ، و تنها رباعایات پراکندۀ وی موجود است. در ۱۹۰۵ نخستین بار رباعی از او در مجلۀ ((انجمن شرق شناسی آلمان )) توسط سهراب خدایخش منتشر شد، بعد ها ۹۰ رباعی او در مجلۀ دانشکدۀ ادبیاد تهران (۱۳۴۴، ش ۴ ) منتشر گشت . دایرة المعارف بزرگ اسلامی ، ج ۱۱ .
۵۸۴ تاریخ هرات
شهنشاه قدر [و] زیمن حلم [و] عطاگستر
که گشت از فرّاقبالش جهان چن روضة رضوان
ز رسم و رای میمونش فزون شد رونق ملک
ز عدل و داد افزونش قوی شد قوت ایمان
هم انرد هند و هم اندر وادی اَرمَن
هم اندر ملکت مغرب هم اندر حدٌ ترکستان
ز جبش او بود قوٌت و ز جوش او بود قدرت
ز حزم او بود حجٌت و ز عزم او بود برهان
عرضه می دارند : بندگان کمترین بر آن جمله که ملک اسلام الحقّ والدّین اندیشۀ آن دارد با حضرت جهان پناهِ جنّت مقال پاشداه جهانیان تَخَلُّف ورزد و چون برادر خود ملک فخرالدّولة والدّین فتنه انگیزد که مواد آن واسطۀ فساد کلی و سبب خرابی عالمی باشد، و تا از بندگی پاشداه غیبت کرده و به هرات آمده شباروز در کار عمارت قلاع و حُصُون و مرّمت خرابی درُوُب و بُرُوج شهر است وسلاح می سازد و مرد جنگی می کند و ذخیره می نهد.))
ازین گونه دروغ چند مُتَزَیَّن [ازین گونه دروغ چند مُتَزَیَّن [] به سخنهای راسن مانند بازنمودند . و خواجه علاءالدّین هندو علیحدٌه تذکره [ای] نوشت وبه اضعاف آنچه محمّد دُلدا[ی] و بوجای عرضخ داشته بودند . و [بوجای ] عرضه داشت و در آن مبالغت تمام نمود سوگند باد کرد که (( نزد من بنده که پرودۀ نعمت آن حضرت و بر آورده تربیت آن درگاهم چون خروشید پیداست و چون روز رروشن هویدا که ملک اسلام غیاث الحقّ والدّین پناه به قلعۀ محروسۀ خَیسار خواهد بود و نَهج ایلی و یکدلی را بربسیت و نطاق ظاعت را بگشاد و توجه به اردوی شاهزادگان توران نمود.))۱
و راوی چنین گفت که چون قاصدان محمّد دلدای و بوجای و خواجه علاءالدّین هندو به دارالملک سلطانیه رسیدند و هر یک مکتوبات و عرضه داشت مرسلان خود را به امیر که معیّن بود داد[ند] . برادرزاده ای داشت محمّد دلدای که او را هزره محمّد گفتندی . ملازم درگاه پاشداه اولجایتو سلطان بود و اولجایتو سلطان در باب او تربیت و عنایت هرچه تمامتر داشت. مکتوب محمّد دُلدای را چواب
_____________________________________________________________________
۱ . به نطر می رسد نارسایی در جمله است.
ذکر صد و سوم / در بند گفتن امرا از ملک اسلام غیاث الحقّ ... ۵۸۵
نوشت ((پدرم امیر بزرگ محمّد اقا بداند که بیشتر امرای ایم ملک با ملک اسلام غیاث الحقّ والدّین بر سر رنجش اند . اگر بخت یاوری دهد سعادت همراه باشد، بعد از آن به حکم طغماق که از زمرۀ اعادی حضرت ملک اسلام غیاث الحقّ والدّین بود باز نمودنِ آن عرضه داشت و را فرصتی می طلبید و تا آن هنگام که نیزّ اعظم از بارگاه حوت به تختگاه نقطۀ حمل خرامید و شاهنشاه ملک روح نامیه در ممالک کیهان نوبت عمل فرو گرفت
شعر[سیف اسفراینی]
چون خیمه زد شهشنه سیاره در حمل تأثیر روح نامیه زد نوبت علم
نزدیک شد که باز عروسان باغ را جلوه گر صبا کند از پَرنیان حُلَل [۵۷۴]
بند قبای غنچه گشاید به دم صبا نقش نسیج لاله کند خامۀ ازل
از فیض زاله جام بلورین شود سحاب زو جام لاله کانِ عقیقی شود جَبَل
از ذره های خاک که برخیزد از صبا گردد بیاض دیدۀ ایام مکتحل
از قطره های خون دل و چشم عاشقان بندد به باغ شاخ گل ارغوان کُلَل
باد غقیم چون بوزد در هوای باغ آرد پدید مادر اشجار را حبل
باغ و چمن از سرو و یاسمن نمودارِ گلشن خلدبرین گشت و کوه و بیابان چون روضۀ رضوان نزهتگاه سُرُور و حُبُور شد.
شعر[ادیب صابر]
از خرمی که روضۀ باغ است ننگرد
زضوان همی به روضۀ خویش از رضا باغ
با باغ و سبزه قصد قَدَح کن که در بهار
جان راست رأی سبزه و دل راست ردی باغ
چون روی دوست شد و چمن باغ دلگشای
بگشای دل برین چمن دلگشای باغ
گاهی اسیر کوشم و گاهی اسیر جشم
آن از برای بلبل و این از برای باغ
و سحاب با آب از چشمۀ چشم سرکش باران از جوّ جوهر صحن صحرا نثار کرد و گوش و گردن عروسان چمن را به گوهریهای قیمتی بیاراست .[۵۷۵]
۵۸۶ تاریخ هرات
شعر
قطره ها کر ابر نیسان می چکد چون گُهر در کان بستان می چکد
ایم قیامت بین که باران چون نجوم از فلک بر صحن کیهان می چکد
اشک چشم ابر بر رخسار گُل همچو خوی بر روی حانان می چکد
ژاله بر رخسار لاله گوئیا ذرّه بر خورشید تابان می چکد
طفل رضیع بنات از بستان ابر مطیر شیر ترشیح تربیت نشید و در حجر لفط دایۀ نامیه به حدّ بنات از بستان ابر مطیر شیر ترشیح تربیت نوشید و در حجر لطف دایۀ نامیه به حدّ بلوغ رسید، و خاک از نسیم لاقح خاصیت آب حیات باقت و اطراف و نواحی باغ و بستان از نوار ربیع جمال دیگر گرفت ، و روی زمین چون نگارخانۀ چین و کارگاه میانی شد،
شعر[ادیب صابر]
روی زمین ز سیبزه و گل پُرنگارهاست
وزچشم ابر سر هر دو نثارهاست
ناخورده هیچ باده و نابوده هیچ مست
درچشمهای نرگس شهلا خمار هاست
گوی[ی] که صد هزار چراغ است و مشعله
از بس فروغ لاله که در لاله زار هاست
و دست قدرت زمین را از کسوت کافوری لباس زنگاری بدل داد، و عارض خوب چمن را به خطّ زبرجّد زنگ سبزه بیاراست ، و عرصۀ گلستان از کثرت ریاحین صدهزار زهره و پروین نمود ، و بساط خاک اراضی از لطایف انوار آسمانی پُر اختر شد [۵۷۶]
شعر
کانَّ الرَّیاضَ وَ انارَها وَ اَغصانَ اَنوارها النُّعُّسِ
گوئیا مرغزار و شکوفه های او
و شاخه های سکوفه های خواب شوندگان
طواوِیسُ اَجلی بِلااَرجُل اَراقِم ُ تَسعی بِلااَرؤُسِ
طاوسان اند بی پای ها
ماران اند که می رند بی سرها
و بواسطۀ ابر گوهربار نهال یاسمین لؤلؤ با مینا در یک سِلک کشید ، و شاخ ارغوان
ذکر صد و سوم / در بد گفتن امرا از ملک اسلام غیاث الحقّ ... ۵۷۸
لعل با زَبرجَد در یک رشته پیوست
شعر
بر زیمن از ابر لؤلؤ بار و باد مشک بیز
فرشهای چون منقٌش پَرنیان آمد پدید
درّ و مینا از نهال یاسمین آمد برون
لعل بُسد از درخت ارغوان آمد پدید
گلستان ارنیست چون ارژنگ مانی پس چرا
نقشهای مسانوی در گلستان آمد پدید
در چنین فصل خرّم و اَوان دلپذیر پاشداه عادل اولجایتو سلطان به تماشای باغ و راغ و تفرّج لاله و گُل و نوشیدن جام مُل عزیمت کرد و گفت:
شعر [ادیب صابر]
با حسن باغ و فرٌ بهار و جمال گل نیوست حال ما که نکوباد حال گل
بر نقش آرزی شد و بر صورت پری باغ از بهار خرٌم و چشم از جمال گل
با گل نشین و نغمۀ بلبل سماع کن پیش از رحیل بلبل و بیش از زوال گل
[۵۷۷] و سه روز به شراب خوردن و طرب انگیختن مشغول شد. روز چهارم به وقت صبوح طایفه [ای] از امرا و هرزه محمّد جببین بر زمین بندگی و سرافکندگی مالیدند و بر پاشداه ثنا و مدح و آفرین فراوان خواند[ند] و هر یک از صمیمدل و جان بر زبان راند[ند]:
شعر[سیف اسفراینی]
ایا خدیو جهان ، شهریار درین پرور که هست از تف تیغش در اظزاب آتش
به امتحان نقادت قصب نگار شود شب چهارده از نور ماهتاب آتش
به انتقام طبیعی سُمُوم قهرت بود که بار داد به کیفیت سداب آتش
به دور دولت بیدار ت نیارد سوخت طراز پیرهن شمع را به تاب آتش
در آشیانۀ سیمرغ می زند هر شب خدنگ عزم تو ار شهپر هقاب آتش
ز خشکسال خلاف تو در ولایت خصم نماید ابر بهادر به فتح باب آتش
بعد از اداء ستایش و دعا عدضه داشت محمّد دُلدای را به پاشداه نمودند و تذکرۀ خواجه علاءالدّین هندو را نیز هرضه کرد . پادشاه عادل اولجایتو سلطان چون بر مصمون آن تذکره ها مطلع گشت اندیشه مند شد. خواجه رشید الدّوله و
شعر[معزّی]
باز گیتی پُر زمرّد و چوشن و مرکب شود
باز از گرد دلیران روز روشن شب شود
بار دیگر از شعاع خنجر و رخش سنان
روی گیتی همچو پشت چرخ پر کوکب شد
باز از زخم سنان و نیزه های مارشکل
موج بحر ز دشت رزم پر غقرب شود
آن یکی ارنیزه اندر مهرۀ گردن رود
وین یکی ا ناوک اندر ملحم غبغب شد
امرا و اوزرا به یکباره جباب در پیش تختگاه پاشداه عادل اولجایتو سلطان بر خک خُشُوع و مسکنت مالیدند و گفتند:
شعر[سیف اسفرانی]
ای چو اصف صد هزارت بنده دستور آمده
لشکر ملک هر جا رفته منصور آمده
کمترین بندگان ضحرت اعلای تو
صد چو رای و قیصر و خاقان و فغفو آمده
تیغداران قضا با نیزه های زهردار
بر سر اعلای تو چون خیل زنبور آمده
قوس طاق بارگاهت بر جبین رزگار
خوب و ریباتر ز طاق ابروی حور آمده
هر چه رای انور پاشداه عادل جهانگیر جمشید سریر فرماید ، بندگان بر آن موجب به تقدیم رسانند الجایتو سلطان گفت((رأی آن اسن که ملک [۵۷۹] غیاث الدّین را
ذکر صد و سوم / در بد گفتن امرا از ملک اسلام غیاث الحقّ ... ۵۸۹
طلب داریم و حکایتی که ازو باز نموده اند به مشافهه و مواجهه صدق و کذب آن را به تحقیق رسانیم .)) بعد از آن از مقربان درگاه خود اوتک نامی را مدمور گردایند که ((به هرات رو و توقف و درنگ را مجال مده و به مدارا و وعده های خوب ملک غیاث الدّین را به ما حاضر گردان .))
روز دیگر درین باب یرلیغ به نفاذ پیوست و امرا و وزرا هر ک به ملک غیاث الذدّین نامه ای نوشتند و ملک را به آمدن به درگاه پاشداه تحریص کردند .