ذکر بیست و هفتم
در حکایت به قتل رسیدن ضیاءالملک شرفالدّین بیتکجی
چئن شهور سنة ستّ و اربعین و ستّمایة [=۶۴۶] درآمد از تواریخ [۱۷۳]این سل مذکور حکایت به قتل رسیدن شرفالدبین بیتکجی 1 است و آن چنان بود که چون ملک شمس الدّین از پیش امیر بزرگ ارغوان آقا تربیت و عاطفت امراء عظام یافته و عنایت و رعایت صواحب کرام مشاهده کرده و طالع سعد بر مقتضای:
شعر [من کلام امیؤمنین علیءرضی الله عنه ]
وَ فَی الاَثنَینِ اِن سافَرتَ فیهِ سَلمَتَ مِنَ المَکارِهِ وَ العَباء
و در روز دوشنبه اگر سفر کنی تو در وی
سلامت مانی از ناخوشی و رنج
روز دوشنبه عاشر ربیع الاوبل سنة مذکور
شعر [سید حسن]
فتوح2 سوی یمین و سعود سوی یسار زمانه شیب رکاب و سپهر بیش عنان
با تَجَشُّم هر چه تمام تر عنان عزیمت بر سمت شهر هرات، حمیّت عن الناءبات ،تاخت و چون به مشهد متبرکة طوس رسید بعد آز ان که زیارت تربت مطهرة معطّ ة سلالة النبویّه قُرّة عیون المصطفویّه، علیّ بن موسی الّرضا، رضی الله عنهما ، دریافت، پهلوی ان اجل سیّد الشجعان مبارزالدّین محمد نهی و اختیارالدّین سالار و اسد بیتکچی و میران و جیری و عزۀالدین کینان و شمسالدّین حسن بزرگ تمرانی را
_____________________________________________________
۱.زمچی : بتکجی. ۲.سیّد حسن: مراد سیّد حسن غزنوی (ابو محمّد یا ابویعلی حسن بن محمّد الحسنی الخراسانی الغزنوی، سیّد الشعرا، مفخر خراسان، ذواللسانین، از مشاهیر شعراء خراسان و از مردم شهر غزنین و معاصر حکیم سنایی غزنوی و خواجه مسعئد شعد و مدّاح ملوک غزنویان بوده است . وفات ائ در حدود سال ۵۶۷ق در سرخس (یا در دهکدة آزادواز از دهستان جوین) اتّفاق افتاده و قبر او اکنون در همین دهکده است.
ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــذکر بیست و هفتم / در حکایت به قتل رسیدن ضیاءالملک........ ۲۰۷ ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــو از طرف شحنه حسن جاهر را با بیست مردم رزم آزمایِ کار دیده نامزاد گردانید تا بر سیبل رکضت و سترّع بروند و شرف الدّین بیتکجی را بیگیرند و در لیالی و ابّام به احتیاط تمام حاسب و حارس او باشند . راوی چنین گفت که سبب گرفتن شرف الدّین بیتکجی آن بود که در [۱۷۴] آن وقت که پادشاه اوکتای از طرف خود کوکانویین را و از جانب شاهزاده باتورلجین نویبب و نکو در را و از طرف شاهزاده جغتای طاهربهادر و بوجای نویین را به طرف هندوستان فرستاد، فرمان فرمود که از هر ولایتی مردی خرمندی با این امرار از آب آمویه بگذارند.از آلمالغ۱ پهلوان آزرمی را تعیین کردند و از فرغانه۲ مسعود فلاوز۳ را، و از تلاس معین خطّاط را، و از او چند کیجکیته محمدّ را ، و از سمرقند حساما الدّین حاجب را، و از ترمذ الب ملکی نودشکی را . چون این جماعت مذکوره با امرار مضاحب شدند و از آب ۀموی بکذشتند، قولجین نویین در وقت آمدن در حدود شبورغان۴ در گذشت. نکود در به جاب او بنشست.
____________________________________________________________۱.ترجمۀ طبقات ناصر: آلمالیق. ۲.فرغانه: ار بلاد پنجم، طول آن صب [=۹۲درجه] و عرض آن مب-ک [=۴۲درجه و ۲۰ دقیقه]. ولایت است در آ« سوی شاش، گروهی کثیر از علما بدان منسوبند (تقویمالبلدان،ص ۵۸۲).((... ایالت فرغانه که تا زمان اخیر به خانه نشین خوقند معروف بود اکنونت به دستوری دولت دولت روسیه رمساً به همان نام سابق که غرفانه باشد خوانده می شود. کرسی این ایالت در اوایل قرون وسطی شهر اخسیکت بود که ابن خردادبه و دیگران آن شهر را فرغانه نامیده اند که ساحل شمالی رود سیحون واقع بوده....)) (لسترنج،ص۵۰۸) ((...شهر فرغانه که شاه در آن سکونت دارد به آن کاسان گفته می شود و آن شهری سات جلیل القدر ... آز مضافات سمرقند است. (البلدان) ۳. ظ: قلاوز(=قلاووز) به معنی راهنا، بَلَد ، پاسبان و محافظ لشکر که احتمالاٌ شقل و منصب این شخص بوده است ۴. شبرغان: ولایتی است نیکو، مزروع و محصول بسیار دارد و خربزۀ ان بس خوب و بسیار است. اسفزاری، روضات الجنّات فی اوضاف مدینة الهرات،ج۲،ص۱۷۰. لسترنج نیز می نوسید: شبرغان که آن را اشبورقان، اشبرقان،شبورقانو سبورغان هک نوشته اند هنوز هم باقی است و در قرت سوم هجری یک بار مرکز و کرسی ولایت جوزجان واقع گردیده و پس آز آن مرکز این ولایت به یهودی ، یعنی میمنه، انتقال یافته. جغرافیای تاریخی ...ص ۴۵۲.
____________________________________________________________۲۰۸ تاریخ هرات ____________________________________________________________القصّه ، شرف الدّین بیتکجی خود را به واسطه خطّ و لاغت و ذهن و کیاست و رأی و کفایت و انسا و استیفا و زبان دانی، در پیش طاهر بهادر و جاهت تمام حاصل کرد و بعد از چندگاه طاهر بهادر او را به جهت مهمّات سپاه نزد شاهزاده جغتای فرستاد. شاهزاده جغتای او را بنواخت و به انواع ترتیب و اِصطناع مخصوص گردانید و راه منصب بیتکجی آن سر حدّ را بد مفوّض کرد. چون شرفالدّین بیتکجی از اردوی شاهزاده جغتای مراجهت نمود، هشت ما پیش طاهر بهادر ملازم بود و در غور دست تعدّی و زور برآورد و بلانات و قسمات و عوارضات و تَجَبُّر و تَحَکُّم دیوانی بجال جبال غور را از منازل اوطان جلاء وطن فرمود و از دقیقة ((اآلظُّلمُ اآوُّلُهُ وَ اَخِرُهُ طَعنُّ))۱ بی خبر ماند.۲ وچون طاهر بهادر را پیمانۀ عمر پُر شد و شیشه اَمَل بر سنگ اجل آمد، پیش ارغوان آقا رفت و به اندک روزگاری از درجۀ ملازکت و خدمتِ صفِ نِعال به مرتبۀ مجالست [۱۷۵] و منادمت رسید. ارغوان آقا او را به شمارۀ دیار بکر کالیوبنی به حمک شاهزاده باتو به هرات آمده، شرف الدّین بیتکجی را مغزول کرد. شرف الدّین بیتکجی پیش گرگوز رفت ومبالغی مال درباخت گزگوز او را با یکی از مقرّبان ازغوان آقا باورچی نام به شمارۀ هرات فرستاد. شرف الدّین بیتکجی ار حصر و ضبط خلق هرات فارغ شده بود در آن روز که مارزالدّنی محمد نهی به هرات آمده. باورچی و شرف الدّین بیتکچی در هرات رود بودند .مبارزالدۀین محمد نعی در حال با آن چند مرد پرُ دل در قطع منازل و مراحل استعجال هرچه تمام تر به جای آورد . روای چنین گوید که در قریۀ خان مفاجاٌ ((کَغَیثٌ هاطِلٌ اَوکَلیثٌ صایِلٌ))۳
روای سر شرف الدّین بیتکجی رسید و او را بگرفت و دو شاخه کرده،۴ با تبع او به ____________________________________________________________۱. از امثال شاۀرۀ عرب. ۲.جوینی نیز مثل سیفی ، شرف الدّین بیتکجی را مردی بی رحم و ظالم نسبت به روستاۀیان و شهریان معرفی می کند و می گوید که تقصیر وضع عوارض و تحمیلات غیرقانونی و رشوه خواری ها و اختلاسات و همچنین شکنجۀ کسانی که مالیات عثب مانده مقروض بوده اند به گردن او بوده است. جهانگشا ، چاپ قزوینی ، ج۲، ص ۲۶۲ به بهد؛ نیز ترکستان نامه ، ج ۲، ص ۹۹۹. ۳.من کلام عتبی ۴.دو شاخه کردن نوعی مجازات است، وآن بستن سر و گردن محکوم در چوبی که یک
____________________________________________________________ذکر بیست و هفتم/ در حکایت به قتل رسیدن ضیاءالملک...... ۲۰۹ ____________________________________________________________اسفزار۱ آورد و با باورچی غضب هر چه تمام ظاهر گردانید و متابعان او را بزد. شرف الدبین بیتکجی بر مقتضای آنکه گفته اند :
شعر [ابوالتح بستی]۴
مَن ۲جادَ بِالمالَ مالَ النّاسُ قاظَبَةُ ااِلَیهِ وَ المالُ لِلنّاُسِ فَتّانُ
هر که جوانمردی کند به مال، میل کند مردمان همه
به سوی او ومال م آدمی را در فتنه اندارنده است
روی به سوی محمد نهی آورد و گفت ((ای پهلوان ، مبلغ پنچ هزار دینار به اسم خدمتی به تو می دهم. مرا پیش ملک اسلام شمس الحقّ ئالدّین مبر. از قتل و فَتلِ من ملک اسلام را حیچ سودی نخواهد بود، و ار آن که من به جان امان یابم تر زیاد نخواهد داشت)). مبارزالدّین محمد گفت ((این کار بر دست من آسان است. آنچه که قبول می کنی نقد کرده به من رسان تا ترا از قبد بند این محنت ئ نکبت خلاصی و منصی آید)). شرف الدّین [۱۷۶] بیتکجی فی الحال پنچ هزار دینار نقد به مبارزالدین محمد نهی داد و تمنّای استخلاص خود در دل متمکّن۳ گردانید .
____________________________________________________________ سر اَن دو شاخه است، مانند ((لا))و از جایی به جابب بردن ((می گفتند که ... هرگاه در حال به قتل نباوَرَد در کُنده و دوشاخه محبوس خواهند شد )). مروی محمدّ کاظم، عالم اَرای نادری ، چاپ محمَد امین ریاحی ، ص ۴۵۴. ۱. اصل: باسفرر ۲. علیّ بن حسین ( متوفی ۳۰۰ه ق) دبیر، وزیر و شاعر ذواللسانین. با آن که انتساب او به بُست_شهری کهن در جنوب افغانستان کنونی_ و اشعار فارسی اش حکایتی از ایرانی بوده او دارد ، خود در شعری خویش را عرب تبار خوانده و به قریشی بودن خویش بالیده است ابوالفتح در بُست نزد ماهیری چون ابوحاتم بن حیَان و نیز مشابخ دیگر ک هاز اصحاب و شاگردان ابوالحسن علیّ بن عبدالعزیز بغوی بودن، دانش آموخت. بعضی از فتحانه های سلطان محمود در هند به قلم اوست. شعر ابئالتح بُستی از نظر معنی و صنعت با ((کلمات قضار)) او چندان تفاوت ندارد. از مجموعۀ اشعار او دیوانی اساساٌ شامل جناس های پرپیجو تاب بر جای مانده که نخستینبار در ۱۲۹۴ق/۱۸۷۷م. در بیروت به چاپ رسیده است. بخش بزرگ از دیوان وی را قصاید مدحی تشکیل می دهد. اوج اندرزگوهی ها و حکمت پرداری های وی در قصیدۀ((نونیّه))آشکار است که تنها قصیدۀ بزرگ اوست و برای او شهرتی کسب کرد نثل به تلخیص از دایرۀالمعارف بزرگ اسلامی ، ج ۶. ۳. متن: ممکن
____________________________________________________________۲۱۰ تاریخ هرات ____________________________________________________________مبارزالدین محمد با وجود [این] دوشاخه ، بند دیگر بر بای او نهاد و سر و پا برهنه اش پیاده به هرات آورد. و از آن جانب چون ملک شمس الدّین به ولایت جام در آمد ، سراج الدّین عبدالرزّاق و حسام الدّین نیال را پیش خرجل و امیر محمّدعزّالدّین مقدّم فرستاد و گفت ((باید که همگنان از آمدن ما به حُبور و سُرُور متواصل کردند و بر حکم برلیغ دوستداری و اطاعن به تقدیم رسانند)). خرلغ و امیر محمّد و تمامت اعیان و مشاهیر و جماهیر و اکابر شهر هرات به استقبال ملک اسلام شمس الحقّ ئالدّین از شهر بیرون رفتند.و چون رایت همایون اژدها پیکر فرخنده اختر ملک شمس الدّین از گرد و اشرف هرات پیاده شدند و شرایط خدمت و تهنیت به تقدیم رسانیدند و از سم و درم بر عَلَم و حَشَم و خَدَم ملک نثار بیشمار کردند و جمله به اتّفاق ، بی نفاق، زبان به دعا و ثنایش بگشاد[ند] و گقت [ند]:
شعر [ادیب صابر]۱
خسروا! ملک برتو میمون باد اخرت فرّخ و همایون باد
فصر قیصر نهادِ ملکت را کمترین بایه طاق گردون باد
عدل وبذل تا به روز شمار ملجا و کهف ربع مسکون باد
در صف کین ز تیغ بدخواهان تیغ تیز همیشه گلگون باد
کمترین بخشش کف کرمت حاصل گنج های قارون باد
دست و طبع و دل تو از ره جود رشک عمّان ونیل و جیحون باد
لفظ گوهرفشان جان بخشت قیمت افزای دُرّ مکنون باد
____________________________________________________________۱.شهاب الدّین صابرین اماعیل معروف به ادیب صابر ترمذی، شاعر پارسی ربان و ستایشگر سنجر سلجوقی و اتسز خوارزمشاه. پدرش نیز مردی ادیب بود به ادیب اسماعیل شهرت داشت. ادیب صابر با بسیاری فتوحی مروزی ارتیاط دوستانه و مشاعره داشته و برخی از ایشان چکامه ایی در ستایش ادیب سروده اند. دیوان وی در ۳۲۰۰بیت شامل غزل و رباعی و ترکیب بند در سال های ۱۳۳۴ش. و ۱۳۴۳ش. چاپ شده است
____________________________________________________________ذکر بیست و هفتم/ در حکایت به قتل رسیده ضیاءالملک.... ۲۱۱ ____________________________________________________________[۱۷۷] ذاست عالی صفات ت دایم در پناه خدای بیجون باد دولت و عزّت و جلالت تو در جهان دم بدم برافزون باد صیت شاهی و نام مملکت رَوح روُح جسم و فریدون باد ملک اسلام شمس الحقّ ، خرلغ را در کنار گرفت و جماهیر و اعیان و سُکّان هرات را به هشاشت تمام بپرسید. به طالع سعد و وقت خجسته به شهر درآمد و در شمال مشرق بر سر میدان، ایوان بارگاه عالیجاه تا اوج کیوان برکشید و شادُروانِ بردباری تا اوجِ سبهر زنگاری برافراشت. روز دیگر که سطان مملکت روم به زخم تیغ اتش فشانَ درخشان تخت زمرّدین آسمان را از شاهنشاه دیار رنگبار بازستاند، ملک شمس الدّین برلیغ پادشاه منکوخان را بخواند د احکام حکم به محلّ ادا رسانید. خرلع و متقدمان گفتند که ما همه ار کۀ م مۀ مطیع و منفاد و دوستار ملک اسلامیم.
روز دیگر مبارزالدّین محمّد نهی ، شرف الدّین بیتکچی را پیش ملک شمس الدّین آورد. ملک اسلام بر سر انجمن در حضور جاهر و خرلغ بانگ بر شرف الدّین بیتکچی زد و گفت ((ای منتّنِ رعیت سوز ، ار فزغ و جزع چنین روز هیج انیشه نمی کردی ؟ و از معنی لطیفِ
شعر
کامۀ وقت ار چه ز جان خوشترست عاقبت اندیشی از آن خوشتر است
هیج یاد نمی آوردی۱و بر دقایق حقایقِ ((مشن رَکِبَ مَطِیَّۀّ الظُّلمِکَرِ هُوا اَیّامَهُ وَ دُولَتَهُ))۲ وقوف نمی یافتی و همگی همّت و نَهمَت بر رنجش [و] رحمت بندگان خدای، عزّ و جلّ، مصروف داشته بودی و به کّرات و مرّات به روات قلانات و قسمات بر خلق هرات و سکّان غور جاری گردانیدی و مردم [۱۷۸] را به مطالبه و شکنجه و مصادره ارین دیار جلاء وطن فرمودی. امروز قضای ربّانی و تقدیر بزدانی ترا در دست من گرفتار کرده است تا بر مقتضاد ((وَ کَذلَک نَجزَی الظۀالَمینَ))۳ سزا و جزای خطا و جفای ترا به تد رسانم وترا عبرت عالم و موعظت بنی آدم گردانم)). شرفالدّین بیتکچی جبین بندگی بر زمینَ سراکندگی نهاد و به ضراعت و
____________________________________________________________۱.اصل: نمی آری. ۲. حدیث نبوی. ۳. قراَن اعراف/ ۴۱(( و بدینسان ستمکاران [و مشرکان] را کیفر می دهیم )).
____________________________________________________________۲۱۲ تاریخ هرات ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــمسکنت گفت((ملک اسلام و شهریار هفت اقلیم را در ظلب حیف الهی و نظم ممالک پادشاهی و عظمت از ما تا به ماهی سالیان نامتناهی سلطنت و شاهنشاهی باد. من بندۀ کمترین و چاکر کهترین، به گناه خود مُقرّم و به جرایم خویش معترف. اگر من مذنب جافی خاطی به واسته تذلیل و القای شیطانی گناهی کرده ام که مثل آن از کسی صادر نشده ، تو خداوند به هدایت و توقیث رحمانی عفو کن که از انبای عالم تنی نکرده است به کرم خلقی و لطف عزی. خطای جزیی مرا به کلیات عفو شامل خود محو گردان و بر بشارت اشارت اَلکَریمُ اِذا قَدَرَ عَفا به اِکرام نامّ و انعام عامّ و اذیال افضال ذُنُوب و خطبّات مرا بپوش و مرا به هر مال که هست بفروش)).
ملک مس الدّین ار آن فصاحت و تمهید عذر و روانی نطق او متعجّب شد و گفت ((ای سفّاکَ بی باکَ ناپاک ، و ای مُرَوّر مُدَبّر، و ای منحوس محبوس، و ای باطل عاذل ! این چه کلیمات پُر نیرنگ است و این چه مقالات رنگارنگ ؟! نشونده ای که عدل تربیت است مر نیکان را و سیاست است مر بدان را ؟ عدل حصنی است خلایق را از صدمات نوایب و سطوات مصایب. قضای این حصن حصین امضای سیاست است و در اسن قلعۀ متین اقامت حدود [۱۷۹] شریعت، و هر ملک که از مقتضای اَفَۀُ المُلُوکِ ضَعفُ السَّیاسَۀ بی خبر بُوَد به زودی قاعدۀ مملکتش ترلرل پذیرد اساس مَنقَبَتش خلل یابد؛ چه، مصلحت ملک و ملّت و زیب دین و دولت بهتیغ و سیاست و مجازات خیانت و ضلالت به نکال و نکبت .
شعر
نفع سیاست است که مرروی ملک را در کلب حاب تازه تر از برگ گل بود
خون خوردن اعادی در طبع پادشاه تأثیر صد مفرّح و صد جام مُل بَود
نمی بینی که حیواناتی که موذیات اند و مصرّات ، کُشتنی اند و خار و خاشاکی که در دامن احرا آویزند، برکندنی!)) پس فرمود تا آن روز اشرف الدّین بیتکچی ر به ده کس صد چوب زدند. چون شب دیجور بر روز پُر نور مسلّط شد و جهان نورانی ظلمانی کشت، زوجۀ شرف الدّین بیتکچی ، یاقوتنام، طبقی پُر از دُرّ و لعل به خدمت ملک شمس الدّین آورد . ملک پفت((ای عورت، از آوردن این طبق مملو به جواهر زواهر و مشحون به دُرَر و عُرُر، حاجات و مَاَرب تو چیست ؟))یاقوت زمین خدمت به لب ببوسید و گفت که ((ملکِ اعظم عالم ، عادلِ باذلِ کامل ، دریادلِ رعیت نو ار ، مخالف سوزِ
____________________________________________________________ذکر بیست و هفتم/ در حکایت به قتل رسیدن ضیاءالملک........ ۲۱۳ ____________________________________________________________عدویند، قبعه پشای رزین رأی، صافی قریحتَ پاک عقیده، کامیاب کامکار کامران را بر سرِ اعاظم ملوکِ جهان، جاودان کامروائی و فرمائی باد و اعدای ملک و ملّت مقتون و مکبول و اولیاء دین [و] دولت مسرور و منصور. امید منَ ضعیفه به جناب جنّات حیات ملک ملوک اسلام آن است که این دُرّ و لَاَلی را که در ایّام و لیالی آبا و اجداد من جمع کرده اند و به ارث به من رسیده ، قبول فرمائی و جان شرف الدّین [۱۸۰] بیتکچی را به من بخشی)). ملک شمس الدبین از ان تَشَفُّع و ارتشاء در غضب رفت و بر معنی ((لَعنَ اللهَ الرّاشی وَ المُرتَشَی ءَ وَ الَّذی ببَینَهُما یُمشِی فی النّار )) مطّلع شد و سرّ ((شِیئانُ شَینان فیی الاِسلامِ شَینُ الُّرشوَةِ وَ شَینُ الشَّفاعَةِ)) دریافت [و] گفت ((ای مستوره! مگر به سمع تو نرسیده است که گفته و فرمودة ما هب رشوة و باره ، بلک بخ خزاین قارون و دفاین ربع مسکون تغییر و تبدیل نپذیرد و خاظرِ عاطر و ضمیر منیر ما از آنچه راه حق و سنّت رسول است منحرف نگردد؟))
شعر [علاءالدُّوله]
به سیم زر نتوان از ره خدا گشتن
که این صفت صفتِ اهل بَغی و طغیان است
یاقئت چون دانست که شفاعت در گیر نیست و مَلِک اسلام را نظر بر آن نفایس دلپذیر نی، با آن طبق از پیش ملک اسلام بیرون آمد و شرف الدّین بیتکچی را از کیفیت احوال و اهوال اعلام داد . شرف الدّین بیتکجی بغایت مُتَحَزّن و متأسف کشت. نومیدوار ار سر درد و حسرت گفت:
شعر
مَسُحقاٌ لِدَهرِ ساوَرتَنی هُمُومُهُ وَ شَلَّت یَدَ الاَیامِ غَلَّت وَ تَبَّت
بس هلاکت باد مر روزگار را که حمله کرد برمن غم های او
وش ل باد دست روزگار و با غل شده باد و هلاک باد
یاقوت را گفت ((برخیز کار کفن و تابوت ساز که دور چرخ فوتوت قوت و قوّت مرا سپری کدانید و مستوفی قضا به قلم فنا رقم انتها بر جریدة بقای من کشید و بهار دوران رندگانی من به اوان خران فانی مبدّل شد )).
روز دیگر مبک شمس الدّین بفرمود تا شرف الدّین بیتکچی را به خواری
____________________________________________________________۲۱۴ تاریخ هرات ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــهرچه تمام تر به قتل رسانیدند و از چپ و راست ندا در داد که ((هر که با آل [۱۸۱] بزرگ حال کرت [و] شاه ملوک اسلام و رؤوس انام دیگر کند و در ایذای متعلّقان و جلاء رعایای ایشان کوشید و بر نهج بزرگ منشی و گردنکشی رود و طُرُق امن و امان بر بندگان خدای عزّ و جلّ بسته دارد و از خبث طبع واژون قانون بد نهد و خلاف رسوم حکّام ستوده صفات و سیر ولات نیکو ذات زندگانی کند ، هر آینه که چون شرف الدّین به قتل و تأدیب و نکال تعذیب رسد)). خلق هرات از وضیع ،بعد از عبادت حق نعالی به حق تعالی به خدمتکاری و هواداری ملک اسلام شمس الحقّ والدّین قیام نمودند و خرلغ روز دیگر نوّاب و ملارمان خود را طلب داشت و گفت که ((ملک شمس لدّین مردی بس قتّال است و بدین نوع اگر در این ولایت حکومت خواهدراند، میان ماو او کار به منازعت و مخاصمت خواهد انجامید، اَخَیفُوا الهَوّام قَبلَ اِن تُخَیفَکُم.۱ پیش از آنک در معزولی و مکبولی ما اجتهاد نماید، مار ار در مصلحت عاقبت کار خود اندیشه می باید کرد که بزرگان چنین گفته اند:
شعر [عطا]
چون خصم قوی بَود بیندیش ازو زان پیش که گردد دل تو ریش ازو ))
امیر محمد عزّالدّین مقدّم گفت که (( آنچه امیر می فرماید از عین مصلحت است، اما با این ملک در ظاهر اظهار مخالفت و نزاع ماوراء خردمندیست؛ چه او قویست وما ضعیف. خلاصة تدابیر و زبدۀ آرا آن است که از امر و نعی و قهر و قسر ملک شمس الدّین انحراف و عدول نجوییم و به تا نّی و اهستگی آنچه از او صادر گردد در نهان بر جائی ثابت گردانیم [۱۸۲]تا چون امرای خراسان به هرات نزول کنند، نسخه ای مُنَفَّح و ناطق به کار های او عرضه داریم و به واسطة این معنی امزجه و طباع پادشاهزادگان و امرارء بزرگ را با او دیگر گردانیم)).۲
راوی چنین گفت که این تدبیر را که امیر محمد عزّالدّین مقدم با خزلغ کرده بود روز دیگر به سمع اشرف ملک شمس الدّین رسانیده . ملک اسلام ، امیر محمّد را بگرفت و مبلغ دوهزار دینار از وی بستاند . و آمد به جهت مهمّات جماعت حایطان.
１ حدیث نبوی. ۲. اصل : دیگر کرگردانیم. ۳. طبقات ناصر یغرش
____________________________________________________________ذکر بیست و هفتم / در حکایت به قتل رسیدن ضیاءالملک....... . ۲۱۵ ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــو پیش از این به تقریر پیوسته است که این قوم را حایطی از آن گویند که چون کرَت دوّم ایلجکدای نوئین شهر هرات را بگرفت و فرمود که خلق را از زن و مرد و زوج و فرد و صغیر و کبیر و عاقل و جاهل و زاهد و مفسد و مبارز و عاجز و ناجی و کَیِّس و مهندس و طامع و قانع از جهار دروازه بیرون برند و به قتل رسانند ، امیر بینال نام که برطرف شمال شهر بود خلق را به قتل می رساند. طایفه ای از ملازمان او گفتند که ((ای امیر از این اسیران قومی را زنده گذار تا رعیت تو باشند )).در جوار مسجد زاغان حاطی بود . بینال۱ بفرمود که از خلق هرات هر که در آن حایط رود او را به جان امان باشد قُرب هزار آدمی از ن و مرد خود را در آن حایط انداختند. از اښن روز باز آن طایفه را حایطی می خوانند
و از آ« گاه باز که امیر عزّالدّین مقدّم و خرلغ و ملک مجدالدّین کالیوینی به رعایای هرات مشارکت نمی کردند و خرلغ و امیر محمدّ به حیچ نوع بر ایشان براتی ننوشتندی؛ چه، پیوسته حامی قوی [و]راعی عظیم داشتند . چون ملک شمس الدّین ،شرف الدبین بیتکچی را بکشت و میر محمد عزّالدّین مقدّم را مصادره کرد ، از پیش ارغوان ایلچیان بزرگ رسیدند. ملک شمس الدّین گفت که ((وجه اخراجات این ایلچبان را بر جماعتی حواله کن که در این چندگاه در حمایت بوده اند )). خرلغ گفت که ((درین ولایت حایطیان اند که ایشان کسی را گردن نمی نهند. امروز پشسر یغمش ایلچی به شحنگی ایشان آمده است. برین طایفه هیچ نتوان نوشت؛ چه، پسر یغمش بس بزرگ می زید و از معتبران و نزدیکان درگاه پادشاه هلاکو خان است)). ملک شمس الدّین از آن سخن در غضب رفت. به خطّ ید خود مبلغ دو هزار دینار جهت اخراجات ایلچیان بر حایطیان نوشت و پسر یغمش ایلچی را بزد فرمود که هر چه گاه که بر رعّیت حواله کنند، نخست بر حایطیان حواله دارند ، بعد از آ بر رعیت . خرلغ را ار ان معنی خاطر متردّد و منقبض شد. روز دیگر بر سر جمع ملک شمس الدبین را گفت که ((ای ملک آن روز که بدین شهر آمدم، درین ولایت ضد نفر مردم بیش نیود. تااکنون کوشش کرده ام و زحمات و مشقّت بسیار کشیده تا این رعیّت جمع شده اند . تو میخواهی که به کشتن و زدن و مصادره، این خلق را متفرّق گردانی)).
____________________________________________________________۱. اصل : تینال
____________________________________________________________۲۱۶ تاریخ هرات ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــملک سلام شمس الحقّ والدّین بر حسب ((رَبَّ قَولٍ اَشَدُّ [مِن] صَولٍ))۱ ازذ آن سخن خرلغ برنجید و در مشافهه و مواجهه خرلغ را سخن را سخن های سخت گفت و گفت ((ای خرلغ ! ترک فضولی کن . ما در این ولایت از برای تنفید احکام و امثله و تنکبل حُسّاد [۱۸۴] و عُنّاد و زحمت و رحمت صلحا و قمع ارباب فسق و فساد آمدهایم، نه جهت آنک چون تد اوقت و ساعات خود را به شراب و کباب و رُباب و لَهو و سهو خُسران و نُقصان منقضی گردانیم! مرد، پیر شده ای و همچنان سوداء جوانی در سر داری ؟))
شعر [قابوس ]
چون پیر شدی ، کار جوان نتوان کرد
پیرست نه کاری، نهان نتوان کرد
در ظلمتِ شب هرچه کند مرد، رواست
در روشنیِ روز همان نتوان کرد
جاهو نیز به تندی خرلغ را گفت که ((حکم یرلیغ جهانگشای به نام ملک اسلام شمس الحقّ والدّین بر آن جمله ناطق است که از ملوک و امرار حیچ آفریده در میان کار او در نیاید، و اگر کسی برخلاف فرموده و گفتۀ او رود، در معرضِ بازخواستِ بلیغ افتد و سزاوارِ هر چه بَتَر گردد)).
خرلغ از غلظت ملک شمس الدّین و خشونت جاهو خایف گشت و بددل و خجب به کوشک خود رفت . روز دیگر که خورشید تابان سر از گریبان مشرق سر بر زد، ملک شمس الدّین، حسام الدّین الب حاجب را با پنج تن به خدمت پادشاه منکوخان فرستاد و عرضه داشت که ((خرلغ پیر شده است و با امرا و الیچیان گفتگوی نمی توان کرد و شب و روز شراب می خورد . اگر پادشاه جهان شحنه ای دیگر بفرستد از مصلحت ملک دور نبود )).
بعد از آن بفرمود تا استادان رازه در باغی که بر سر میدان [بود] و معروف به باغ حوض ، کوشک [ب] عالی بنا افکندند و ائمۀ سادات و اشرافت و اهالی هرات را طلب داشت و گفت ((ما را و شما را مصلحت ان است که اندرون شهر را آبادان گردانیم؛ چه، اگر فتنه و تشویشی ظاهر گردد خلق را پنهاهی و جایگاهی بوَد که
____________________________________________________________
１ از امثال سائرۀ عرب است. و از جوامع الکلم علی (ع):ربّ قول انفذ من صولٍ.
____________________________________________________________ذکر بیست وهفتم / در حکایت به قتل رسیدن ضیاءالملک....... ۲۱۷ ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــاعادی و کفار را از سر ایشان دست تعدبی و جور کواه باشد ))ږ
حاضران از \یر و جوان به یکبار بر ملک اسلام نثا و دعا خواندند و ګقتند که ((آنچه ملک الاسلام [۱۸۵] کهت الانام، ظلّ لله فی الارضین می فرماید از فرض و قرض است، اما حالیا عمارت اندرون شهر را در توقف و تاخَر داشتن به صواب نزدیک تر است؛ چه، رعیّت کم است و هنوز آتش یاغی کری مردم هراۀ منطفی نشده است و رسوم خونریزی و فتنه انگیری ایشان مُنطَنِس نگشته. اگر ما بندگان به عمارت برج و باور و خندق قیام نمایمم، خُسّاد و اعدام در بیش پادشاه زادگان به انواع سخن های خیال انگیر فتنه امیز عرضه دارند )).
راوی چنین تقریر کرد که نظام الدّین پیش از آمدن ملک شمس الدّین به هرات، به وزارت هرات آمده بود و مال و اسباب بی حدّ به دست آورده. چوم ملک به هرات رسید و شرف الدّین بیتکچی را به قتل آورد و امیر محمد عزّالدّین مقدم را چوب زد و حایطیان را در قَلان و قُبجور۱ آورد و پسر یغمش ایلچی را معزول کرد، نظام الدّین بند دهی خود را وقف کرد و بیست نفر برده را خطّ آزادی داد و به خدمت آیند[ه] و رونده مشغول شد و دو نوبت ملک اسلام سمش الحقّ والدّین را به خانقاه خود آورد و دعوت عام کرد . ملک اسلام درباب او الطاف و احسان فراوان مبذول داشت و او را با متعلقان و منتسبان او از قلان و قُبجُور و رحمات و عوارضات دیوانی بیرون آورد و مثال ترخانی۲ داد و رعیت را به وعده های خوب قوی دا و مرفّه احال گردانید و بفرمود تا در محلاّت مساجد و در راه ها قنطَرات ساختند
____________________________________________________________۱. قَلان و قَبجُور (=قوبجور) از انواع مالیاتهایی است که در دوران مغول و مخصوصاٌ ایلخانیان از رعیّتمی گرفتند ... ((بر ده ویران نَبوَد عُشر زمین کوچ و قلان)) مولوی ، دفتر دؤم.((... در نوبت اول قُوبجُور میان ده نفر هقتاد دینار مقرّر کرده بودند)). جوینی، تاریخ جهانگشا،ج ۲، ص ۲۶۱.
２ ترخان: لفظی است ترکی که در منابع فارسی به صورت: درخان، طرخان،طرخون نیز ضبط شده است واژه ترخانی که در سنگنبشته ها و متون اویغوری به صورت ((ترقان)) ضبط شه، در دوران نخستین به معناب ((لقبی عالی )) بوده است . در همان روزگار لفظ تدخام وارد زبان مغولی گشته و مفولی شدۀ آن به صورت ((درقان))است. به معنی کسی از پرداخت مالیات معاف باشد .
____________________________________________________________۲۱۸ تاریخ هرات ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــو بعد چند روز امر محمد عزّالدّین مقدّم را بنواخت و امور دیوانی را بدو مفوّض گردانید و خواجه شمس الدّین بیاری را به صاحب دیوانی نصب کرد [۱۸۶] و نظام الدّین اُوبِهی را به حجابت و رفع گردانیدن رِقاع حاجات فرمان داد و هر کس را زا متکاران فراخور حوصلۀ او به کاری نامزدی فرمود.