ذکر هشتاد و چهارم
در آمدن اولجایتو سلطان به
محاصرۀ شهر هرات و مراجهت او
چون شهور سنۀ ثمان و تسعین و ستّمائه [۶۹۸] درا»د ، درین سال امیری نِکُودرِی ، بُوقا نام با سه هزار مرد به شهر هرات آمد. و سبب آمدن او به هرات آن [۴۳۲] بود که پاشداه غازان که برادر پاشداه خَربَنده۲ است و بوقا و نکودریان را در ممالک عراق یورت و علفخوار و مواضع شَتا و صَیف تَعَبُّن کرده بود و از ایشان خطّ گناهکاری بازستانده که در این دیار دزدی نکنند و معاون و شریک قُطّاع طریق نشوند؛ عادت و طبیعت نکودریان از عهد قدیم با دزدی و راه زدن است و از هنگام ظهور ایشان تا این زمان با هیچ پاشداه و ملکی و حاکمی وفا نکرداه اید .
شعر
لا اَدَب عِندَ مُمَرَّدٍ وَ لا حَسَبٌ وَ لا عُهوُدٌ لَهُم وَ لا ذِمَمٌ
نیست فرهنگ نزدیک ایشان و نه حسبی
و نه عهدهاست و مر ایشان را ونه زنهارها
شعر
[سعدی]
______________________________________________________________________
۱ . اصل: هشتاد.
۲ . خربنده: نام سلطان محمّد اُولجایتو (سعادت ، نیکبختی )) خدانده ، در آغاز خَربَنده بوده است . مغول که معتقد بود نامهای مبارک ممکن است باغث رسیدن بلا و حادثه ای شوم بر فرزندان عزیزیشان شود، نام نوزاد تازه به دنیا رسیده را عوض می کردند .به ط.ر که دولتشاه سمرقندی می نوسید:((... فرزندی که بسیار نیکو روی باشد پدر و مادر او را نام زشت می نهند تا چشم زخم بر وی کار نکند و از این جهت او را خربنده می گفته اند .)) تذکرةالشعرا، ص ۲۴۰ و یا اینکه نام جدید بر روی اولجایتو را بر حسب رویداد و حادثه ای بر وی نهاده اند، چنانکه ابن بطوطه آورده است((... و سبب اینکه او را خربنده نامیده اند ، این بود که کغولان نوزاد خود را به اسم اوّل کسی که وارد خانه می شود می نامید، و اول کسی که بعد از تولد این سلطان به خانه وارد شد ، خربنده ای بود که همین اسم را به ائ دادند .))
سفرنامه، ترجمۀ فارسی ،ج ص ۲۴۵
ذکر هشتاد و چهارم / در آمدن اولجایتو سلطان به ... ۴۵۵
نه نیکی شناس و نه دانا پژوه جهانی ز کردار شان در ستوه
همه بدسرت و همه دزد و تند همه در خورنفظ و شمشیر [و] کُند
سزاوار نفرین خلق خدا که بر جان شان باد رنج و بلا
((مَلعُنین اَینَما ثَقِفُوا اُخِذوُا وَ قُتَّلُوا تَقتیلاً)) نِکودران از آن حکم بغایت مضطرب و متحیّر شدند . و اکر طایفه[ای] دیگر راهی بزندی ایشان را بگرفتندی و گفتندی که ((این فعل شماست امثال چنین کارها از شما آید.)) ا آن تهمت و زحمت نیک به جان آمدند و بعد از چندگاه از عراق به قهستان در آمد[ند] و مدٌنتی پیش شاه علی بسر ملک نصیرالدّین سجستانی ملازمت نمودند وا زقهستان نیز متنفّر کشتند و به هرات آمده ملک فخرالدّین ایشان را در شهر جای داد و رؤوس و وُجوُوه ساکنان هرات را طلب داشت و هر طایفه به محلّتی نامزد فرمود . [۴۳۳]
شعر[مُتَنَبّی]
وَوَضعُ النَّدَی قِی مَوضَعِ السَّیفِ بِالعُلی مُضِرٌّ السَّیفِ فیِ مَوضَعِ النٌدی
و نهادن عطا ر جای نهان شمشیر به بلندی
گزندرسانند است همچو نهادن شمشیر در موضع نم
همه را اسب و سلاح و جامه داد و به تاخت ولایاتی که هُلات آن انقیاد نمی نمودند، مأمور دانید ، علی الخصوص قُهستان و فراه و سجستان و جرزوان . و ایشان چند نوبت این مواضع را که به ذکر پیوست بتاختند و بسیاری از مسلمانان و ضعفای رعیّت را به قتل رسانیدند و از تخویف ((وَالَّذینَ ظَلَمُوا مِن هؤُلاءِ سَیُصِیبُهُم سَیّئاتُ ما کَسَبُو))۲ غافل ماند[ند] . بدین واسطه از اطراف خراسان فریاد خواهان و مظلومان به درگاه غازان رفتند واز نکودریان بنالید[ند] . غازان خان به برادر خود پادشاه خربنده یرلیغ نوشت که (( باید که لشکر به هرات برد و نکودریان را از ملک فخرالدّین طلب داد . اگر چنانک در فرستادن ایشان تعللّی نماید و یا ابائی ظاهر کند، شهر هرات را محاصره کند. بعد از فتح رعایا را زحمت ندهد . غوریان و سجزیان و نکوریان و اهل فتن و شور را مستأصل گرداند.)) چون یرلیغ پادشاه غازان به پادشاه خربنده
______________________________________________________________________
۱ . متن: موضع.
۲ . قرآن،زمر۵۱ /((و کسانی از اینا ستم کرده / شرک ورزیده بودند زودا که کفر آنچه انجام داده بودند.))
۴۵۶ تاریخ هرات
سید، روز دیگر از مازندران،
شعر[نظامی]
فرو کوفت کوس و بزد کرّ نای به سبرنگ تاز[ی] درآورد پای
پسِ پُشتِ او لشکر بیکران دلیران و گردان و کُند آوران
نهاد زیر خفتان و جوشین همه ز سر تا به پای اندر آهن همه
سراسر شتابان همه زرم خواه به پیش اندرون نامبردار شاه
فروزان چو برق و خروشان چو ابر چو آشفته شیر و چو شوریده ببر
درفش از پس و بیش برداشته ز چرخ برین کرد بگذاشته[۴۳۴]
چون به حدود نیشاپور رسید ایلچی نزد ملک فخرالدّین فرستاد که (( اگر می خواهی که ولایات تو از نهب و قتل سالم ماند، بوقا و محمّدشاه لکلک و امیر علی و نویین ۱ و مهتران و امرا هزاره و صدۀ لشکر نکودری را با تمامت اتباع و اشیاع پیش ما فرستی.))
چون ایلچی به هشهر هرات آمد و یریلغ پادشاه خربنده به ملک فخرالدبین رسید، ملک فخرالأّین اندیشه مند گشت و بوقا و امرای نکودری را طلب داشت و گفت(( اینک پادشاه خربنده با لشکری به عدد رمّال و نمّال می آید. می بادی که همه با من عهد کند که تا من نفرمایم و اجازت ندهم به هیچ طر نروید.)) نکودریان به شمشیر و آب رز- چنانک میان مغول معهود است – سوگند خوردند که تا ملک اسلام نفرماید پیش پادشاه خربنده و به جای دیگر نرود .
ملک فخرالدّین روز دیگر ایلچی را تشریف خاص پوشانید و سی نفر برده داده گفت که (( یک ماه باشد که بوقا و اکثر امرای نکودری به تاخت افغانستان رفته اند . چون برسند به بندگی پادشا هعادل ایم و ایاشن را به نوّاب پادشاه سپارم))
ایلچی بازگشت و آنچه که از ملک فخرالدّین شنوده بود عرضه داشت. پاشداه خربنده دانست که آنچه ملک فخرالدّین گفته برخلاف آن خواهد بود . بر سبیل تعجیل متوجه شهر هرات گشت . چون به رودخانۀ هرات نزول کرد لشکر را به مهیّان گردانیدن عدّت و عٌراده و منجنیق و خرک و نردبان ومأمور گردانید . ملک
______________________________________________________________________
۱ . متن : نورین.
ذکر هشتاد و چهارم / در آمدن اولجایتو سلطان به ... ۴۵۷
فخرالدّین پناه به قلعه محروسۀ اسکلج۱ - که او را امان کوه می خوانند- برد و نوّاب وکماة سپاه غور و هرات و خَلَج و مغول و سجزی را بر دروازه ها نصب کرد.
چون به سمع پادشاه خربنده رسانیدند که ملک فخرالدّین به قلعۀ امان کوه رفته است، روز دیگر با تمامت لشکر به پای قلعۀ امان کوه رفت . چهار روز قلعه را محاصره کرد، بر ایمد آنکه شاید ملک فخرالدّین سر به صلح درآرد. ملک فخرالدّین [۴۳۵] به هیج نوع به صلح و آتشی و النزام خراجگذاری تن درنداد . پادشاه خربنده از آن معنی در غضب رفت و روز حرب اختیار کرد و به هیبت هرچه عظیم تر جنگ پیش برد و قرب پنجاه هزار مرد شدند و بر روی آن جبل چون روی باخناجر مسلول برآمدند . ملک فخرالدّین ساکنان قلعه را پیش خواند و گفت (( بدانید که پادشاه خربنده با چندین هزار مرد سپاهی از خراسان و عراق به اخذ و قتل ما و شما آمده است و اگر نعوذالله که بر ما دست یابد یکی را زنده نخواهد گذاشت . می باید که همه یکدل و یک عزم میان دربندید و به جان بکوشید و از مرگ خوفی به دل راه ندهید.))
شعر[شیخ ابوسعید، قدّ سّره]
تا کی ز جهان برگزند اندیشه تا چند ز جان مستمند اندیشه
ای کز تو توان ستد، همین کالبد است یک مزبله گو مباش چند اندیشه
بعد از آن هر چند که در خزینه رز و جامه داشت بدیشان داد. و مبارزان غوری هر یک چون پلنگی از بالای سنگی روی به جنگ آوردند و از جانبین نایرۀ طعن و ضرب در شله زند آمد و طبل و کوس ۲ در نالش و غرّش.
شعر[مؤلف]
بنالید طبل و بغرٌید کوس هم ی رفت خون از هری تا به طوس
همه دشت و صحرا و کُه مرد بود ز روی زمین تا فلک گرد بود
ز شیب و ز بالا فغان بود و وای فتاده فراوان سر و دست و پای
______________________________________________________________________
۱ . اسکلجه: این کلمه در جغراقیای حافظ ایرو و زبدةالتواریخ وذیل جامع التواریخ و نیز در روضات الجنٌات زمچی نیز به همی صورت ضبط شده است . حمد الله مستوفی می گوید (( بر دو فرسنگی هرات بر کوه آتشخانه (آتشکده) بوده اسن، آن را ارشک گفته اند، و این زمان
قلعۀ اسکلچه می گویند)) نزهة القلوب ، ص۱۵۲. ۲ . متن : کوش .
۴۵۸ تاریخ هرات
آن روز تا نماز دیگر ز طرفین بدین صفت حرب کردند وقُرب دو هزار مرد از سپاه پادشاه خربنده به قتل پیوست و سه هزار دیگر زخم خورد . وچون شب زنگی صفت بر رومی روز فیروز گشت و شاه قیروانی بر [۴۳۶] تخت آبنوسی۱
افسردُخانی بر سر نهاد و خسرو دارلمک نورانی در پَسِ برده تیرگی متوازی شد،
شعر[ربیعی]
شب آمد جهان سر بسر تیره شد شه زنگ بر رمیان چیره شد
ملک فخرالدّین با چند سوار نامدار از قلعه امان کوه بیرن آمده و در آن شب سیاه با آن چند مرد کینه خواه ناگاه خود را بر آن سیاه زد وبسلامت به شهر هرات درآمد و از شهر هم در آن شب با صد مرد مبارز بیرون رفت و عنان عزیمت بر سمت غور تافت و به عون لطف یزدانی در آن شب ظلمانی چون باد صباع در بیراه و راه می شتافت .
شعر[ابیوردی]
اُمَزَّقُ جِلبابَ الظَّلامِ کَما تَری اَخُوالحُزنِ ما نالَت یَداهُ مِنَ البُردِ
پاره می کنم جامۀ تاریکی را چنانکه پاره کرد
ملازم اندوه آنچه را که یافت دو دست او از برد
وَ قَد عَبَّ فِی کَأسِ الکَریَ کُلُّ راکِب فَمالَ نَزیغاً وَالجِیادُ بِنا تَردِی
بدرستی که شراب می خورد ر کاسه خواب هر اشتر سواری
پس میل کرد مست و اسبان می پویند ما را
لشکر پادشاه خربنده را چون معلوم شد که از قلعه طایفه [ای] فرود آمدند، آن شب راهها را بگرفتند . ملک فخرالدّین در میان لشکر افتاد و بیشتر مردم سپاهی او در آن ش تاریک راه غلط کردند. بعضی به شهر آمدند و بعضی در غارها و مواضع منیع متواری شد[ند] و ملک فخرالأبین با دو سه تن از مردان کاریده بیرون رفت بسلامت. روز دیگر پاشداه خَربَنده بنفسه تیغ برکشید و چون شیر خشم الوده پیاده روی به سوی درب قلعۀ امان کوه [۴۳۷] نهاد . تمامت سپاه از حاکم و محکوم به یکبار پیاده گشتند و در یک زمان قلعه شیب را بگرفتند و چندانی زر و نقره و عدلی سیاه و جامه و ساز نبرد به دست آورند که حدّ و عدّ آن از ضبط و حصر ممکن
______________________________________________________________________
۱ . اصل ابنوشی.
ذکر هشتاد و چهارم/ در آمدن اولجایتو سلطان به ... ۴۵۹
نبود . و .روز دیگر حرب سخت کردند ، بر امید آنکه باشد قلعۀ بالا را فتح کنند. قُرب صد و پنجاه مرد از کُماة سپاه خَربَنده به قتل پیوست و آن مراد میسٌر نشد و ان فتح دست نداد.
پاشداه خَربَنده بعد از سه روز دیگر به محاصرۀ شهر هرات عازم شد . امرای لشکر چون ایسن قُتلُغ و هلاجو و هُرقُداق و مولاید و مولای و دانشمند بهادر و بکتوب۱ و تومان رمضان و ایسن بهادر از جوانب شهر صف برکشیدند و از درون شهر افتخار الدّین عیسی و اختایر الدّین محمّد هارون و جمال الدّین محمّد سام و ایلجی خواجه و عمرشاه خواندر[؟]* و پهلوان یاراحمد۲ کار حرب را مرتّب گردایندید و از دروازه ها با مرد فراوان فرود آمدند.
شعر[ربیعی]
یکی جنگ کردند با هم چنان کز امروز تا گاه پیشین زمان
زمانه ندید و ندارد به یاد شمار از فریدون کن و کیقباد
ز پیکان و نیزه، ز کوپال و تیغ فزاینده خون همچو باران ز میغ
جهان تا جهان گشته دریای ژرف به هر سو ز شنگرف رودی شگرف
سر سرکشان همچو کشتی بر آب گرفته میان خوی و خون شباب
چپ و راست هم مرد و هم بارکی به خون اندرون خفته یکبارگی
هژده روز پاشداه خَربَنده برین نَسَق که به ذکر پیوست هرات را محاصره کرد و از طرفین قُرب ده هزار مرد سپاهی به قتل پیوتس . روز نوزدهم شیخ السّلام خواجه شهاب الحقّ والدّین جامی بیش پادشاه خَربَنده رفت[۴۳۸] و گفت ((ای پاشداه عادل ، ملک فخرالدّین در شهر نیست و نِکودریان غایب اند. چرا جنگ می کنی و بناحق خون مسلمانان می ریزی و در ایذاء بندکان خدای عزُ و جلُ می کوشی و از وعید(( اوُلئکَ الذَّینَ لَهُم سُوُء العَذال وَ هُم فِی الاخِرةِ هُمُ الاَخسُرُوَن))۳ نمی اندیشی ؟ مرا یقین است که اگر پاشداه یک سال بر در این خطّه معسکر خواهد ساخت فتح او را مسیر نخواهد بود؛ چه، در این شهر سی هزار مرد شمشیر زنِ تیرانداز هست، بلکه
______________________________________________________________________
۱ . پسر اولدو نویان . ۲ . اصل :بار.
۳ . ۱ .قرآن ۵/((اینان کسانی هستند که غذاب سخت را [در پیش ] دارند و در آخرت زیانکارترین [انسانها] هستند.))
۴۶۰ تاریخ هرات
بیشتر که همه حرب را میان بسته انئ و از سر جان برخاسته. اگر پاشداه با جاه به کَرَم جبلٌی و عفو پاشداهانه بر موجب کلام رسول ثقلین، صلّی الله علیه و علی آله، که می فرماید(( یُنادِی مُنادِ یَومَ القِیمَةِ مَن کانَ لَهُ عَلَی اللهِ حقٌّ فَلیَقُم فَلا یَقُوُم اِلاّ مَن عَفا)) گناه و جسارت مردن هرات راببخشد۱از غایت بذل شاهنشاهی بود و از نهایت کرم پادشاهی.))
امرای لشکر و ز عماء کشور یکسر به موافقت شیخ الاسلام عرضه داشتند که ((ای پاشداه شفاعت شیخ الاسلام را قبول می باید کرد؛چه، مصلحت در یت است. و نیز خایف ایم که نباید ناموس ما بشکند؛چه، ملک فخرالدّین غایب سات و شاید که از جانبی لشکری بیارد .)) پاداشه خربنده از درِ شهر برخاست. شهریان همچنان بأس و تهوّر می نمودند و طبل و دُهُل می زندن و سخنهای ناسزا می گفت[نده . شیخ الاسلام شهاب الحقّ والدّین جماعتی از مریدان را به شهر فرستاد و گفت (( ای قوم ، هرویان را بگویید که این چه فتنه و شور است که برانگیخته اید؟ دست ازحرب کوتاه کنید و پای از مقارعت و مقومت پس کشید و هم امروز مبلغ صدهزار دینار از نقدینه و نرمینه و مواشی بیرون فرستید که پادشاه عادل خربنده فردا مراجعت می نماید.))
چون فرستادگان شیخ الاسلام [۴۳۹]به شهر درآمدند و آنچه که شیخ الاسلام گفته بود به سمع والی شهر رساندند، اعیان و اکابر هرات در حال به حسب حال مال بر هر کس حواله کردن و نماز پیشین را سی هزار دینار بیرون فرستادند و از برای ناموس پاشدا خربنده آوازه کرد[نده که صدهزار دینار بدادیم تا پادشاه ما را به جان امان داد.۲
روز دیگر پاشداه خربنده از رودخانۀ هرات رفت. خلق هرات حق تعالی را سجدات شکر به آورند و شکرانۀ بسیار داد[نده و نیّات خیر مرد[نده؛ چه، گرفتن هرات تقدیر حق تعالی نبود، اگر نه پادشاه[ی] بدین عظیمت با سپاهی بدین انبوهی چندانک امکان بود کوشید و در شرایط محاصره و مقاتلت هیچ دقیقه مهمل
______________________________________________________________________
۱ .متن: ببخشد.
۲. روضة : ارباب شهر مبلغ ی هزار دینار فراهم آورند وبیرون فرستادند و مبتزم شدند که بقیٌه را بعداً بپردازند.
ذکر هشتاد و چهارم / در آمدن اولجایتو سلطان به ... ۴۶۱
و نامرعی نگذاشت. و چون خبر به ملک فخرالدّین رسید که پاشداه خربنده از محاصرۀ هرات و فتح اوعاجز آمد و مراجعت نمود، شادمان گشت و در حال چهار هزار دینار به فقراو ضعفا داد وبعد از سه ور ز اخوان و خُلاٌن را اوداع کرد و از خَیار به طالع سعد بیرون آمد و چون به هشر هرات رسید طایفه[ای] را مه در آن حرب باسی و شجاعتی ظاهر گردانیده بودن همه را خلعت خاص پوشانید و مرد رعیّت را از قلانات و عوارات دیوانی معا و مسلّم داشت و ختم های قرآن فرمود و بناهای خیر نهاد، و ائمه و سادات و شیوخ و زُهٌاد را از فیض انهام عامٌ و نعمت تامٌ محظوظ گردانید.۱
______________________________________________________________________
۱ . به گقتۀ روضة الصفا، فخرالدّین در ترویج اداب و احکام شرع سی . بسیار می کرد و امر کرده بود زنها به روز خانه بیرن نیایند، و نوحه گران را از رفتن به ماتمها منع کرد و قاریان را از خواند قرآن در پیش تابوتها منع کرد، و خرابات و میخانه ها را برانداخت ، و شرابخوارن را پس از اقامۀ حدّ شرعی به کار گِل مدمور کرئ. تفصیل این مطالب در ذکر ۸۶ همبن اثر خواهد آمد.