ذکر بیستم
در وفات شمس الدّین
محمّد بن ملک مجدالدّین کالیوینی
چون شهور سنۀ اثنی و اربعین و ستمائه [=۶۴۲] در آمد، درین سال شمس الدّین محمّد بن ملک مجد کالیوینی پیش شاهزاده باتو رفت [۱۳۸] و قایم مقام خود شمس الدّین لاچین۱ را در هرات نصب گردانید. شمس الدّین لاچین در غغیب شمس الدین محمّد، خاتون بزرگتر ملک مجد را که حوری [ی] بود در هیأت آدمیت، روحانی [ی] بود در صورت بشریت، از جنس جن و انس او را شاکلی نبود و در جمال و لطف او را مماثلی۲ نی،
شعر[عبدالله الاسدی]
رُعوبُوبَةٍ کَالْمَهٰاةِ بَهْکنةٍ تُرْبَتُهَا الْجَلْسُ لاَ السَّلالاٰتِ
جوانیست همچو کاو دشتی تمام خلقیست
خاک او شهدست نه گلها
رَقَراقَةٍ رَخْصَةٍ مُهَفْهَفَةٍ مَعْرِوفَةِ الْعِیْصِ فی الْعَشیراتِ
روشن پیشانیست نرمیست باریک میانیست
شناخته اصل است در میان خویشاوندان
شعر[ سراج قمی]
سروی که بر مهش ز شب تیره چنبرست لُولُوش زیر لعل و گلش زیر عنبرست
زیر شکنج زلفش و در شکر لبش صد فتنه مُدْغَم است و دو صد نکته مُضْمَرست
در نکاح خود آورد. شمس الدّین محمد از آن معنی در غضب رفت و قصد آن کرد که
۱.زمچی: لاجی. ۲.متن: مماتلی.
شمس الدّین لاچین را به قتل رساند. شمس الدّین لاچین چون دانست که شمس الدّین در اهراق خون او مجتهد است، مبلغ پانصد دینار به خدمۀ که در حرم شمس الدّین محمد بوستاخ بود، داد؛ بدین شرط که شربتی ممزوج به زهر به شمس الدین محمد دهد. آن ملعونه به طمع دانۀ مال در دام فریب و وبال افتاد و شربتی قاتلی به زهر [۱۳۹] ممزوج به شمس الدّین محمد داد. بعد از بیست و دو روز که زحمت بسیار به شمس الدّین محمّد رسید، شاهباز روح او از صیدگاه جسمانی به سوی آشیان روحانی برواز کرد و از دست ساقی « اِنَّ الْاَ بْرارَ یَشْرَبُونَ مِن کَأسِ کانَ مِزاجُهٰا کٰافُوراً»۱ جام خوشکوار « وَ سَقیٰهُمْ رَبُّهُمْ شَراباً طَهُوراً»۲ [ بنویشید]. اقارب و قبایل و حشم و خدم او و اعیان و اکابر شهر هراة در وفات او هفت روز به بُکا آه و واویلاه به سرر بردند و گفتند:
شعر[سراج قمری]
در خسوف دل خاک آن رخ چون ماه دریغ آفتابت به زوال آمده ناگاه دریغ
ای به شاه آمده عمر تو هم از اول روز سر زلفین تو نادیده سحر گاه دریغ
کرد جان بی مدد لطف تو صد بار فغان خردگان بی کرم دست تو صد راه دریغ
هر کسی مانده ز اندوه تو بر واویلی هر دهانی ز غم مرکب تو بر آه دریغ
چه عجب گر فلک از حجر تو اختر بارد زانکه در عقدۀ خاک آن رخ چون ماه دریغ
شمس الدّین لاچین از هرات بگریخت و به اندک روزگاری از طبع ملک مجد در خطۀ هرات دیاری نماند.
و بعضی از روات چنین تقریر کردند که وفات شمس الدّین محمّد بن ملک مجد در آن سال بود که ملک مغفور شمس الحق والدین کُرَت، سقاء الله سلسبیلاً و
۱.قرآنف انسان / ۵ « بی گمان نیکان از جامی که آمیزۀ آن کافور است، می نوشند».
۲.قرآن، انسان / ۲۱ « و پروردگارشان به آنان شرابی پاکیزه نوشاند».
مهد الی الجنان سبیلاٌ ، به حکومت شهر هرات آمده بود.تمام جماعتی که پیش از [۱۴۰] ملوک غور درهرات حاکم بوده اند، بعد از این بعون خالق لَمْ یَزَلْ وفضل صانع بی بَدَل،
شعر [ سنائی ]
آن سمیع واهب قهار کز لطفش شود
ابر نیسان دُر فشان و بادِ بستان مشکبار
آن قدیم قادر قاهر که هست از راه قَدْر
حکم او جاوید و ملکش پر دوام و برقرار
در تواریخ احوال ملوک اسلام غور، طاب ثراهم، شروع کنم وبر وجه صدق آنچه حادث شده باشد، بنویسیم؛ چه، حکم عالی ملک اعظم، عادل شهریار، کریم بازل ، سلطان الحاج و الزایرین، غیاث الحّق والدّین، ابو الفتح محمّد بن محمّد بن محمّد بن ابی بکر کُرَت، خلّد الله قدره وجلاله و حَرَس عن عین الکمال کماله،بر آن جمله به نفاذ پیوسته که قصص و حکایتی که در این تاریخ نامه ثبت خواهد شد، باید که راست بود و از کذب و مفتریاتی که در سایر کتب نوشته اند معرّا ومبرّا باشد، که اربابِ دانش و اصحاب بینش به خواندن و نوشتن این حکایات مایل شوند. مبنی بدین امر واجب الامتثال،بندۀ اضعف در تألیف این تاریخ چندانک امکان داشت کوشید و هر چه نوشت بر پیران و متقدّمان شهر هرات وطایفه ای که بر قلم و قدم ایشان اعتماد کلّی بود عرض کرد که همه به اتفاق گفتند« که آنچه در کتابت آوردی راست است و ما چنین دیده ایم و چنین دانسته واز آبا و اجداد خود نیز شنیده ».
حقّ تعالی به کرم عمیم ولطف بی نهایت خود همه را از آنچه نباید ونشاید، خاصه از کذب نگاه داراد،به محمّد وآله الاخیار واصحابه الابرار.