ذکر صد و بیست و یکم
در نامه ای که شاهزاده یسور
و ملک اسلانم غیاث الدپین به هم نوشتند
راوی چنین تقریر کرد که در اواسط جمادی الآخر۲ سنۀ مذکور شاهزاده یسور اردوی خود را به پسر خود شاهزاده جوکی سپرد و روز دیگر به طالع خجسته سوار شود و با سپاه بی اندازه به مقام متبرّک و مزار مبارک چشت درآمد و زیارت مقبرۀ مطهّرۀ مُعَنبَرۀ شیوخ چشت، نَوَّرَالله مَرقَدهم ، دریافت و به وقت صلوةالظهر از چشت بیرون آمد و امرای بادغیس چون بکتوت و دلقک و مبارکشاه و پسر بوجای پیش او آمدند . روز دیگر
شعر[فردوسی]
چو خورشید ینمود درخشان کلاه چو سییمن سپر دید رخسار ۳ ماه
بترسید ماه از پی گفت و گوهی به خم اندر آمد بپیچید روی
شاهزاده یسور امرا را گفت که ((مرا عزیمت آن است که به خراسان روم؛ چه، چنین می شنوم که پادشاهزاده ابو سیعد بر تخت مملکت جلوس مبارک نفرموده و امرا به سر خود در کار ملکداری مدخل می سازند . [۶۸۱] اکر این خبر صادق باشد از خراسان به عراق روم سلطان ابو سعید را بر تخت نشانم و مخالفین و منازعان ملک او را قلع گردانیم مراجعت نمایم ، ئلاّ که دروغ بود و سلطان ابو سعید بر تخت موروثی جلوس مبارک فرموده باشد از حدود مازندران بازکردم.))
امرا چون از شاهزادهخ یسور این سخن بشنودند متردّد و پریشان خاطر کشتند. و شاهزاده یسور چون بس گریز و محیٌل و خرمند بود از سرفرط کیاست سخنی به اسماع امرا لشکر خراسان رساند که جمله باتّفاق گفتند که ((بر ما واجب است که حقّ نعمت و خدمت پاشداه مغفور اولجایتو سلطان به جای آریم و فرزند خلف شاه نسب او را کوچ دهیم و با طایفه[ای] که منارعان ملک اویند حرب کنیم)) وگرنه به
______________________________________________________________________۱ اصل :صد و موزدهم. ۲ . دیلجامع التواریخ : جمادی الاول.
۳. اصل:رخسپار.
۶۸۴ تاریخ هرات
حقیقت شاهزاده یسور می دانست که پادشاهزاده جهان سلطان ابو سعید بر تخت پادشاهی جلوس مبارک فرمود و امرا و وزرا همه طبعاً و رغبةً کمر ایفتاد و مطاوعت او بر میان بسته اند .
بعد از آن شاهزاده یسور گفت که ((اگر ما از هرات بگذریم، ملک اسلام غیاث الحقّ والدّین لشکر به اردوی ما فرستد ومتعاقب ما نکودریانی که در حکم اویند بدمزدی بیایند۱ و ازیشان فتنۀ عظیم در وجود آید . و اگر چناچه به محاصزۀ شهر هرات و اخذ ملک اسلام غیاث الحق والّین لبث می نمایم، این تمنّی که حالیا در خاطر است دست نمی دهد؛چه، عساکر سخنی بگوید تا بر آنچ که خاطر قرار کیرد برویم.))
پیش از همۀ امرا مبارکساه بوجای زیمن خدمت در پیش شاهزاده یسور ببوسید و گفت:
شعر[محمّد همام
ای از تو سروری و سری نام یافته وز بخت روزگار همه کام یافته[۶۸۲]
در خدمت رکاب تو هر که نهاده گام صد کام را مقابل هر گام یافته
خلق از بذل کاملت اقسام دوخته عالم ز عدل شاملت آرام یافته
دریا ز بذیِ دست و کفِ چون سحابِ تو خود را غریق منّت انعام یافته
درآیشان ملک جهان مرغ باس تو در زیر بال بیضۀ اسلام یافته
بعد از اداء مدح و ثنا عرضه داشت که ((بنده درعهد دانشمند بهادر و در عصر بوجای بر در شهر هرات قرب یک سال و نیم به محاصره و دربندان و حرب روزگار برده. این شهر را به حزب نتوان گرفت؛ چه، بس حصین و متین است و خندق ژرف و بندها استوار دارد. امّا به دربندان بزودی فتح توان کرد، خاصّه اکنون که هنگام رفع غلّه و موسم حصد مزروعات است، والٌا که پادشاه جهانگیر هرات را پس پشت کند و ملک اسلام غیاث الحقّ والدّیم را دوستدار و مطیح خود دادند ، از آن فساد کلٌی در ممالک پاشداه راه یابد و نکودری و غوری و هروی و بلوچ و خَلَج و سجزی که در هرات متوطّن اند تمامت مراکب ما را ببرند و خیلخانۀ ها را که در بادغیس است
______________________________________________________________________
۱ . اصل :نیایند.
ذکر صد و بیست ویکم / در نامه ها که شاهزاده یسور.... ۶۸۵
یمکن که غارت کنند. و اگر چنانک پاشداه به مبارکی به طرف نیشاهپور و آن حدود حرکتی می فرماید و به دربندان هرات درنگ نمی کند ، منِ بنده مُقَقَبّل ام که باده هزار سوار تا هنگام مراجعت پاشداه هرات را گرفته باشیم. ))
بعد از آن خربوست زمین خدمت مقبٌل گردانید و گفت
شعر [سراج قمری]
زهی صیت عدلت همه جا گرفته مقامت محل ثریّا گرفته
نسیمت جهان خوشتر از خُلد کرده ز ذاتت شرف دین و دنیا گرفته[۶۸۳]
به دستت درن تیغ گوهر نثارت نهنگیست مسکن به دریا کرفته
ز سهم شررهای کین تو آتش وزن در دل سنگ خارا گرفته
بعد از آن عرضه داشت که ملک ((ملک سلام غیاث الحقّ ولدّین با پاشداه جهانگیر دیگر کند و به هیچ باب تخلّفی ناندیشد، و چون خراسان و مازندران در تحت تصرّف و ید قدرت پاشاه در آید ، خلق هرات ره چه یارا و توانا[یی] آن باشد که با لشکر منصور پاشداه حرب کنند؟))
بع دزا آن بکتوت بر شاهزاده یسور آفرین خراند و گفت
شعر [اسفزنگی]
ایا شهی که ناذ تو کر مثال دهد فلک ز جنبش و قطب از مدار برخیزد
لوای کین تو جای[ی] که سایه اندازد ز ذرٌه های هوا زینها برخیزد
در آن زمین که گل از آروزی نصرت تو سپر مثال ز پیکن خار بر خیزد
به کین خصم تو خنجر کشیده در میدان به جای بید پیاده سوار برخیزد
پس از ستایش بازنمود که((مصلحت درآن است که بر سبیل نتعجیل از هرات بگذاریم؛ چه، کار فتح هرات جزویست و مهمّی که در پیش داریم کلّی . هر چه گاه که مملکت عراق و خراسان مسخّر و مسلّم پاشداه عادل گردد، ملک اسلام غیاث الحقّ والدّین بی گفت و گوی به خدمت پادشاه آید، ولاّکه در انقیاد ابائی ظاهر گرداند، بنده هزار مرد و به دو ماه شهر هرات را بگرید؛ چه، تمامت سُکّان و اهالی هرات بل جمیع رعایا و برایاء بلاد خراسان دعاگوی و هواخواه پادشاه اند.))
از این گونه هر کس از امرا حکایتی به سمع شاهزاده یسور رسانید و آخرالامر بر آن مقرّر شد که شاهزاده[۶۸۴] نامه ای نزد ملک اسلام غیاث الحقّ والدّین فرستد و در آن نامه بسیاری از عاطفت و دلنوازی یاد فرماید تا او را بر پادشاه اتٌکالی
۶۸۶ تاریخ هرات
حاصل آید و مطیع و هوادار حضرت گردد و یمکن که مصاحب پاشداه به خراسان رود، و اگر چنانک بواسطۀ امری نتواند آمد ، بی شک از برادران و اقارب خود یکی را با سپاهی به خدمت پاشداه بفرستد . منبی برین تدبیر شاهزاده یسور روز دیگر نامه[ای] نوشت به ملک اسلام غیاث الحقّ والدّین برین منوال:
شعر[فردوسی ]
سرنامه بخرد آفرین خدای کجا هست و باشد همیشه به جای
بر آرندۀ ماه و کیوان و هور نگارندۀ فرٌ دیهیم و زور
خداوند بی عیب، روزی زسان بندگان، آفینندۀ زمین آسمان،پدید آرندۀ بالا و پستی ، توانا بر نیستی و هستی ، حبٌ بی موت و متکلٌم بی حرف و صوت. خداوندی که توفیقش آدم را، صلوات الدّحمن علیه ، به اوج درجات ((اِنَّ اللهَ اِصطَفی))۱ رسانده، خذلانش ابلیس لعین را در حضیض نکبات ((وَ اِنُّ عَلَیکَ لَعنَتی اِلی یَومَ الدّینِ ))۲ انداخته و تربیت و ربوبیّتش موسی را، صلوات الله علیه ، درکنار فرعون پروریده و تقویت الوهیتش عیسی را، علیه السّلام، به قلّۀ۳ چهارم فلک بر آورده،
شعر [حسین خوارزمی]
بزرگی باد خدای[ی] که قاف قدرتاو
به هیبتی شکم کاف کن ز هم بشکافت
هزار سال دو اسبه خرد چو باد براند
به راه معرقتش باز ماند و هیچ نیافت
اما بعد، این نامه ایست از شاهزاده یسور به ملک اسلام غیاث الحقّ ولدّین ناطق در معنی آنکه پیش ازین تاریخ چند نوبت ایلچیان معتبر به هرات فرستادیم و مکتوبات متعاقب و متواتر فرستاده[یم] و او را طلب داشت[یم] تا غایت [۶۸۵] نیامد و ما به کرم جبلٌی پاشداهانه بدان ابا و تمرّد او نظر کردیم و وجود آن نالتفاتی را عدم انگاشت[ین] . امروز عزیمت مسلٌم گردانید بلاد خرسان بدین ولایت آمده ایم
______________________________________________________________________۱ . قرآن، بقره/ ۱۲۳ ((خداوند این [دین] را برای شما برکزیدهاست.))
۲ . قران ،ص / ۷۸((و لعنت من تا روز جزا بر تو خواهد بو ))
۳ . متن :قلعه
ذکر صد و بیست و یکم / در نامه ها که شاهزاده یسور..... تاریخ هرات
می باید که بر خلاف گذشته با سپاهی که در ااهتمام اوست عزیمت سفر مصمّم گرداند و تا باتٌفاق و دلالت او امرای این حدود، لشکر به خراسان کشیم.
شعر [ربیعی]
برانم از ینجا چو کُند آوران به گردن برآورده گرز گران
بگیریم دیهیم و تخت شهی همان گنج و ملک و کلاه مهی
درفش کیانی به گردون بریم ابر بدسگالان شیبخون بریم
و چون پادشاهی ایم ملک بر من مسلّم گردد، کل ممالک خراسان را دبو مفوض گردانم .
ازین سخن چند دلفریب در آن نامه یاد کرد . چون نامه به ملک اسلام غیاث الحقّ والدّین رسید روی به حضٌار مجلس کرد و گفت((من ورز اوّل نگفتیم که از شاهزاده یسور جز شرٌ و گزند خیری و نفعی به کسی نخواهد رسید و او بر سر عهد و میثاق خود ناسیتد؟)) حاضران به یکبار برو آفرین خواندند.
شعر[ نظامی]
زمین بوسه دادند در پیش شاه که خالی مباد از تو تخت و کلاه
قوی باد در ملک یازوی تو بقا باد نقد ترازوی تو
،بعد از آن گفتند که ((بر ما بندگان محقٌق و مُبَرهن است که خاطر عاطر انور ملک ملوک اسلام مشکوة عالم ارواح است و آنچه فرموده و فرماید موفق قدر و مطایق قضا.))
روز دیگر بفرمود تا خواجه شهاب عزیز ۱ جواب مکتوب شاهزاده یسور در قلم آورد، برین گونه:
شعر [فردوسی]
به نام خداوند خورشید و ماه که دارد به نیک و به بد دستگاه
جهان و مکان و زمان آفرید بی مور و پیل گران آفرید[۶۸۶]
خرد داد و جان وتن زورمند بزرگی و دیهیم و تخت بلند
خداوند که نفس ناطقه را بی کام و زبان گویا کرد و دیدۀ عقل کلّ را بی واسطه صورت و هیولی بینا گردانید . مقدری که جملۀ آفرینش در بیضۀ بندگی او
______________________________________________________________________۱ . ذیل جامع التواریخ عرب .
۶۸۸ تاریخ هرات چ
می گردانید و بلابل خوش الحان در چمنهای توحید ذات وحید او می سرایند ((اَلَّذی هُوَ مُبدِعُ المُفرَداتِ وَالمُرکَباتِ وَ مُختَرعُ الذّاتِ وَالصَّفاتِ وَمُوجِدُ الحَیوانِ وَالنَّباتِ وَ مُنشِی ءُالباقِیاتِ وَالمُتَغَیّراتِ وَ رازِقُ الارزاقِ وَالاقواتِ فی جَمیع الاَوقاتِ تَقَدَّسَت حَیوتُه عَنِ السَّقَم وَالاَلَمِ وَالمَماتِ وَ تَنَرزَّهُ عِلمُهُ عَنِ السُّکُوکِ وَالاُوهامِ وَ الشَّبَهاتِ وَ تَبَّرات قُدرَتُهُ عَنِ الِا حتِیاج اِلَی الآلات وَالاَدَواتِ فَسُبحانَهُ هُوَالَّذی لایَعزِبُ عَن عِلمِهِ مِثقالُ ذَرَّةٍ الَارضِینَ وَالَسَّمواتِ))۱
بعد از حمد حضرت واهب حقیقی تعالی و تعظم نمده می آید که فرمان شاهزاده جهان یسور رسید و بر مضمون آنچه که فرمود بود و قوف حاصل آمد. بر رآی انور لازال منیراً اینها می رود که اگر شاهزاده به خراسان حرکت نمی کند به صواب نزدیکتر است؛چه، با حضرت پادشاه مغفور اولجایتو سلطان و با خدمات پادشاهزاده جهان سلطان ابو سعید عهد مؤکٌد و میثاق مؤیٌد بسته اند که تخلّفی به اظهار نرسانند و بر عقلاءِ عالم پوشیده نباشد که شکستن پیمان و نقض عهد واسطۀ خرابعی ابنیۀ دین و دولت تواند بود و سبب خلل قاعرۀ ملک و ملّت و نصٌ ((وَ لا تَنقُصُو االاَیمانَ بَعدَ تَوکِیدِ ها))۲ برین معنی دلیل واضح و حجٌت صریع است.
دیگر آنک ممالک عراق و خراسان که تختگاه پادشاهان باستحقاق است، به مملکتی است که هر سروری را توان و یا هر لشکری را اقتدار آن باشد که در وی نوبت شاهی تواند زد و رایت پادشاهی تواند افراشت! چه، عسکار عراق [۶۸۷]و عراقین و جُیُوش شام و شامات را حدٌ و اندازه نیست. چنانکه من مشاهده کرده ام و لشکرهای منصور پادشاهزادهۀ جهان سلطان ابو سعید خان را در حصر آورده ، سپاه شاهزاده در حنب آن جنود چون ذرّه ایست در مقابل آفتاب وجون قطره ایست در پیش دریا.
شعر [فردوسی]
چو قطره[که] بر ژرف دریا بری به دیوانگی مانَد این داوری
آنچ شاهزاده می طلبد به دینداری و داد و جمعیٌت لشکر ها و معموری ولایتها و پُری خزینه ها و امداد پادشاهان اطرف و اعانت ملوک اقطار اقلیم جهان میسٌر گردد .
______________________________________________________________________۱ . خطبه من انشاء زین الاسلام.
۲ . قرآن نحل، ۹۱((و سوگندهایتان را بس از مؤکٌد داشتن انها مشکیند.))
ذکر صد وبیست و یکم/ در نامه ها که شاهزاده یسور.... ۶۸۹
شعر[عمعق]
پادشاهی را بباید هشت چیز این چنین گفتند شاهان جهان
نیٌت نیکو و دین بر کمال مال و مرد و داد و عدل و نام و نان
باقی طایفه از امرا چون بکتوت و خربوست و مبارکشاه و دلقک که شاهزاده را بر لشکر کشیدن به خراسان و اخراب دیار مسلمانان و اِهراق دماء بندگان خدای عزّ و جلّ اغوا می کنند ، ایشان دوست شاهزاده نیستند؛ چه، نیکو خواه و دوستدار شاهزادگان و خداوندان دین و دولت جماعتی اند که در سرّا و ضرّا و شدّت و رخا طالب نام نیک و ذکر خیر موالی و ارباب خویشتن باشند و در خاتمت امور ایشان تَدَبُّر و تفکٌر با صواب فرمایند . و اگر برین امرای مذکور اعتمادی بودی ، پادشاهزادۀ جهان سلطان ابو سیعد مخالفت نکردندی .
دیگر ، پیش ازین تاریخ در عهد دولت پدران من شاهزادگان بَراق و دُوا با لشکر های بی اندازه به خراسان آمدند و تا حدود مازندران لشکر کشید[ند] . غیر تاخت و خرابی امکنه ای که حصانتی نداشت چیزی دیگر ایشان را در نداد و عاقبت خایب مراجعت نمودند . این مقدار سپاه که شاهزاده دارد، توان دانست که او را در ممالک خراسان چه دست دهد.
دیگر ، مرا طلب داشته اند . هرچه گاه که شاهزاده[۶۸۸] امرای [ی] را که در خراسان متوطٌن اند به ایلی و یکدلی دارد و قلاع و حُصُون و بلدانی را که از اینجا تا حدود مارندران است فتع کند و عساکر را که از عراق بخ حرب او آیند منهزم گرداند، به خدمت آیم و چون سایر ملوک و امرای خرسان در سلک طاعتداری منخرط گردم.
چون جواب نامه بدین نمط که به تقریر پیوست به شاهزاده یسور رسید، اندیشه مند شد و دانست که آنچ ملک اسلام غیاث الحقّ والدّین نوشته است راست است و عافبت کار او به ندامت و خُسران و نام بد خواهد انجامید . امٌا چون بر جناح سفر بود و شاهزادگان و امرا و رؤوس لشکر باتّفاث در رفتن به مازندران مُجدّ بودند، آن معنی را ظاهر نگردانیدند و از ملک اسلام حقد تمام در دل گرفت