ذکر نود و چهارم
در آمدن بوجای بن دانشمند
بهادر به محاصرۀ شهر هرا[ت]
بعد از واقعۀ دانشمند بهادر به پنج ماه به جکم پاشداه عادل اولجابتئ سلطان، بوجای بن دانشمند که شجاع و مبارز قّتال و نامدار بی باک و سفّارکِ بد دین بود و طبعش مایل ایذاء مسلمانا[ن] * و قبلش مفتون ریختن خون ناحق ، در اوایل رجب سنۀ مذکوره به هرات آمد. طوغان که برادر او بود و امار شکر دانشمند بهادر شرایط تعزیت را باز مجدّد گردایندند. بوجای نه روز در ماتم پدر به درد و سوز و شیون وزاری تمام بسر برد و هر لحظه می گفت:
شعر[خاقانی]
ایا ز قتل تو سرگشته گشته جانِ پسر ز درد هجر تو حبران شده روان پسر
ز سوز سینه و سیل دو چشم در غم تو در آب و آتش اَندُه شده مکان پسر
ز خاک تیره یکی سر برار و پس بشنو به کوش هوش دمی نالش و فغان پسر
[۵۰۴ ] زخاکدان غم افزار تاتو رفتی ،رفت ز دست قوّت و آرامش و توان پسر
روز دهم ایلچی پیش ملک فخرالدّین فرستاد که (( جمال الدّین محمّد سام پدر مرا با سیصد تن به قتل رسانیده. اگر این کار به فرمان تو کرده اند ما را اعلام ده، والاّ که بی اجازت و اشارت تو در این امر عظیم خوض نموده، به اشراف و زعما و اعیان شهر هرات نامه بنویس تا او را با جماعت خونیان به دست ما بازدهند و مال و اجناس و مراکب و اسلحه ای که گرفته اند تسلیم کنند۲ تا آتش این فتنه فرونشیند و این گفتگوی به محاریت و مقارعت نه انجامد، والاّ تمامی این دیار در سر و کار این انتقام خواهد رفت.))
ملک فخرالدّین در جوال گفت که ((به چنین سوگند که من جمال الدّین محمّد سام را و هیچ آفریدۀ دیگر را به قتل پدر تو مأمور نگرداینده ام و بدین کار راضی نبوده . او را رأی و رأس خود این دلیر نموده. مردم هرات به فرمان من او را
______________________________________________________________________
۱ . اصل: نود و دوم . ۲ . متن: کنید.
ذکر نود و چهارم / در آمدن بوجای بن دانشمند ... ۵۲۳
به دست باز نتوانند داد؛چه، حالیا دوهزار مرد تیغ کشِ تیرانداز تبع اویند . تو دانی و ایشان . مرا در این میان کاری نیست.))
چون جواب به بوجای رساندند، در غضب رفت و گفت که (( ملک فخرالدّین پدر مرا به قتل آورده و در یاغیگری و تمرّد جماعت خونیان را اغرا کرده ، امروز می گوید که من خبر نارم و آری ! اگر بخت باری دهد و مساعدت فلک باشد هم جمال الدّین نحنّد را به قتل رسانم و هم قلعۀ محروسۀ اماکن کوه را خراب کنم و به خون پدر خود چندانی از ساکنان این بلده را به قتل آرم که حساب آم را فهم و وَهم نتوان آورد))
بعد از آن به فراه و اسفزار و قلعه گاه و سجستان و تولک و آزاب قاصدان دوانید و ملوک و حکّام این ولایات را طلب داشت. و از فرنگستان چند استاد و منجنیقی با خود آورده بود. ایشان ار به کار ساختن منجنیق و پراختن الات و ادوات او مأمور گردانید[۵۰۵ّ] و هر شهر از شهرای خراسان و عراق و فارس صد سر شتر فرستاد تا از آنجا تخوت جامه های رنگارنگ و انواع نهمت به هرات آوردند و بر شطِ کارتبار۱ بر جنوب شهر بازاری قرب سیصد در دکان بساخت و ار خوردنی و پوشیدنی بفرموود تا بازار را مملوّ و مشحون گردانیدند و به رَخصِ اَسعار و نرخ ارزان اشارت راند و در امور محاصرۀ شهر و جمع شدن مرد و تربیت الت حرب و کار قراول وطلایه وباس شب و نگاهداشتن راهها، حکمهای سخت فرمود .
چهل وز را قُرب سی هزار مرد جگی بر در شهر هرات جمع گشتند و ملک جلال الدّین و ملک ینالتکین فراه و ملک قزب الدّین سفزار و جمال قاضی و همردره و رکن الدّین ازاب وُلات هرات رود و اعیان و رؤوس کوسویه و بارخرز و جام و خواف و سر خس پیش ب.جای آمدند . و در شهر جمال الدّین محّد سام نیز کار حرب و ممارات را مرتّب گردانید و مردان سپاهی را بنوخت و هرکسرا، علی قَدرِ مَنزِلَته، نهمتی و خلعتی داد.
_____________________________________________________________________
۱ . کارتبار: جویباری است بسیار معروف و قدیمی ، در جنوب شهر هرات . در زبان گفتاری ((کاربار)) گویند . دو روستای متصّل به کاربار را((کارته)) گویند: مارتۀ بالا و کارتۀ پایین . اکنون متّصل به شهر شده است . آصف ، ص ۱۷۸ږ
۵۲۴ تاریخ هرات
شعر[اسدی]
سپه را درم داد و ساز نبرد همان رایت سرخ و نیلی و زرد
کمان و کند و کلاه و کمر همان ترکش و تیر و تیغ و سبر
و نامه نوشت به ملک فخرالدّین یرین منوال که ((بعد از حمد بی حدٌ حضرت ربٌالارباب مطلق و مالک الملوک بر حقّ ، حیّ ابدی و زندۀ سرمدی ، قادر بی عجز و حاکم بی عزل ،
شعر[ربیعی]
خداوند نُه طاق نیلی نمای که ما را خرد داد و تدبیر و رای
جهان آفرینی که بخشنده اوست خداوند روزی دهِ بنده اوست
گس از آفرین شاه را بر کشید به خواهش ز برجیس برتر کشید
که ای نامور شاه فیروز روز ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ۱
[۵۰۶] خداوند عالم، خداوند حزم خداوند بزم و خداوند رزم
به هفتاد تخمه خداوند تاج سرافزار و شایستۀ تخت وعلاج
جهاندار و فرمانده و کامیاب به شاهی شهنشاه تاج و زمین ۲
همی تا بوَد پنج و هفت و دو شش گفت راد باد و دلت باد خوش
همی تا بوَد زهره و ماه وتیر به فرماندهی جاودان نامگیر
بعد از آن عرضه داشت که ((بر رآی اعلی ملک ملوک الاسلام شهریارالانام فی الایّام نموده می شود که بوجای هم در این هقته به در شهر خواهد مد . اگر حکم عالی ملک ملوک اسلام نافذ گردد بندگان از شهر بیرون روند و بر شط رود صف کشند و با سپاه او به محاربت و مقارعت قیام نمایند ، والاّ که در این معنی حکم جهانمطاع نباشد هم در شهر ساکن باشند تا چون اعادی نزدیک رشند از شهر بیرون روند.))
چون نامۀ جمال الدّین محمّد سام به ملک فخرالدّین رسید در حال در ج.اب نوشت که (( حرب اولی است. چندانکه تواند و دست۳ دهد اجتهاد و بسالت را
_____________________________________________________________________
۱ . جای یک مصراع در متن بیاض مانده است .
۲ . اصل : تو بادی شهنشاه تاج و نگین . ۳ . اصل: دست دست .
ذکر نود و چهارم / در آمدن بوجای بن دانشمند ... ۵۲۵
مبذول دارید و معنی اَلصَّبرُ عِندَالصَدمَةِ اَولی ۱ را کار بندید و تا پس درقره ۲ و شط آب سیاه بیش پیش مروید.))
روز دیگر که غرّۀ ماه شعبان سنۀ مذکور بود بوجای با تمامت سگاه برخسات۳ . قبل شهر در مقابل برج خاکستر صف برکشید و بفرمود که کوسهای رسمی را فرو کوفتند . جمال الدّدین محمّد سام از دلیران غوری و میارزان هروری و عیاران سجزی و بلوچ و خلج هزار و هفتصد مرد آهن پوش رزم آزمان جانباز[۵۰۷] از شخر بیرون فرستاد و گفت((ای اصحاب این گروهِ بدنژادِ خونریز به قصد و حصد این ولایت آمده اند و از برای اهلاک و تنکیل و ما. کمر انتقام بر میان بسته و تبغ بغض کشیده همه باید که بر مقتضای وَ مَن یُقاتِل فی سَبیل اللهِ فَیُقتَلُ اَو یَغلِب فَسَوفَ نؤتِیهِ اَجراً عَظِیماً۴ امروز از سر جان برخیزید و با این طایفۀ بیباکِ ناپاک سفّاک که در طلب مال و اطفال شما ند بر حسب حدیث رسول که مَن قُتِلَ دَونَ اَهلهِ فَهُوَ شَهیدٌ۵ هیچ دقیقه از شرایط مردیّ مردانگی در وقت حرب و ضرب مهمل مگذارید.)) به حکم جمال الدّین محمّد سام به یکبار آن هزار و هفتصد مرد دلاور فرخاشجوی از دروازۀ عراق بیرون رفتند و با تبغهای مسلول چون شیران آشفته و فیلان جنگی حمله آورد[ند] . و از آن طرف نیز سپاه بوجای پیش آمدند و از جانب هر دو فریق درهم افتادند وبی محابا و تحاشی به خون ریختن یکدیگر در حرکت آمد[نده و اشت قراع و دفا را مرتفع گردانید[ند] و چندانی ۶ را به قتل رساند[ند] که در هر کام از دماء دلاوزان دریا[ی] در موج زدن آمد و در هر گوشه از شُخُوص مبارزان و جانبازان کوهی پیدا شد.
شعر[ربیعی]
ز هز سو برآمد همی دار و گیر روان شد چب و راست شمشیر و تیر
______________________________________________________________________
۱ . حدیث نبوی.
۲ متن: بل در فراه . به تصریح آصف ((پل در ره صحیح و معروف و موجود است.))
۳ . متن : خاست.
۴ . قرآن ، نساء / ۷۴ )) و هر کس که در راه خدا کارزار کند و کشته یا پیروز شود، به زودی به او پاشدای عظیم می بخشیم.)) ۵ . حدیث نبوی.
۶ . اصل: و چندانی از هم را .
۵۲۶ تاریخ هرات
ندانست یک تن نشیب و فراز نه بیگانه از آشنا نیز باز
تو از ایر گفتی به جای تگرگ بجوشید خون و ببارید مرک
به گُرز گران و به شمشیر تیز شب تیره بیدا شده و رستخیز [۵۰۸]
چپ و راست گشته ز دریای خون سواران جنگی ز زینها نگون
سرسرکشان دور مانده ز تن پراکنده در خاک و خون بی کفن
سه روز بدین منوال بر در شهر آتش حرب و ضرب در زبانه زدن بود و شاهباز اجل در پرواز ، و افواه و حوادث در تلقنم و خناجر مولع حناجر، و قُراب شمشیر ها رقاب ابطال ، و ارماح مفتون اشباع و اسیاف عاشق اعناق ، و سنانها مایلسینه ها ، و کوپالها ندقق یالها و دُروُع در و دُمُوع مخضرب ، و مبلول و جوانش بر بدنها مغرق خوی و خون .
شعر[دقیقی]
ز خون گشته روی زمین لعل گون سوراران فتاده ز زین سرنگون
در و دت مرد و سلاح نبرد نهان گشته در خاک و در خون و کرد
بهد از سه روز که بوجای بر فتح هرات دست نیافت و بسیاری از میارزان و نامداران سپاه او به تقل رسید ، از در شهر برهاست و در جوار پل مالان۱ معسکر ساخت و روی به امرای سپاه وُجُوه در گاه کرد و گفت ((حالیا ما را جنگ به در این شهر بردن مصلحت به از آن نیست که مداخل و مخارج اطراف این شهر را بگیرین چنانک از خوردنی و نوشیدنی هیچ چیزی به شهر برد تا در شهر عُسرت و فقدان عشرت و عزیزی طعام و خوار[ی] انام ظاهر گردد و خلق این خطّه از بی نایی در کاهش جانی و زندگانی افتنئ و در غالی قحط و ایناب نوایب گرفتار شوند . بعد از آن جنگ پیش بریم؛ه، مردم قحط زده را نیرو وشوکتی نباشد[۵۰۹] جهت آنکه واسطۀ قیام ابدان اغذایه است و ضعف و وهن او قلّت خورش.))
______________________________________________________________________
۱ . پل مالان: در وفرسخی جنوب هرات؛یعنی به فاصلۀ نصف روز راه شهر مالن [مالان] واقع بود که تصور می شود آنسوی پل بزرگی که روی هریرود بسته بودند قرار داشته و آن پل به نام شهر خوانده می شده است . یاقوت اسم آن را به صورت ((مالین)) ضبط کرده ، ولی گوید: مردم آن را مالان گوند. لسترنج ، ص ۴۶۴ .
ذکر نود و چهارم / در آمدن بوجای بن دانشمند ... ۵۲۷
تمامت امرا و ملوک بر بوجای آفرین و ثنا خواندند و آن تدبیر را ازو محمود شمردند. روز دیگر لشکر به فرمان او کلی سُبُل و طُرُق و بندها و پلها را بگرفتند وبر سر هر پلی و ممّری امیر و مالکی بنشصت و به صفتی راهها را نگاه داشتند که پیش هیچ آفرید را از شهریان مجال آن نماند که یک من بار و یک شاخ هیزم به شهر تواسنتی آورد. و به حکم جمال الدّین محمّد سام هر شب چند مرد عیّار پیشه از شهربیرون رفتندی و از گله های بوجاییان اسب بسیار به شهر آورندی ، به مثابتی که یک کس صد سو و دویست سر ۱ اسب بیاوردی و هر حکایتی که از جانبین واقع شدی و هر حرب مکه از طرفین به ظهور پیوستی جمل الدّین به قلعۀ محروسۀ امان کوه قاصد دوانیدی و ملک فخرالدّین را از آن اعلام کردی و ملک فخرالدّین در جواب او سخنهای پسندیده گفتی و به اندیشۀ صافی خود او را خوض کردن در کارها ئلالت کردی.
______________________________________________________________________
۱ . اسل: سر.