ذکر چهل و پنجم
در حکایت مرکتای شحنۀ
هرات و ملک تاج الدّین خار
چون شهور سنۀ احدی و ستّین و ستّمائه [=۶۶۱] در آمد درین سال رواة چنین تقریر کردند که میان ملک اسلام شمس الحقّ والدّین، طاب ثراه و جعل الجنّة مثواه، و مرکتای خوارزمی عداوت هر چه تمام تر [۲۷۴] ظاهر گشت. و سبب آن بود که در آن وقت که پادشاه هلاگو خان بغداد را فتح کرد،۱ مرکتای دختر سلیمان را که از مقرّبان درگاه خلیفه بود به مبلغ پنجهزار دینار از علمداران خاص پادشاه هلاگو خان باز خرید. و این دختر در غایت ملاحت و خوبی بود و نهایت کشی و خوشی.
شعر[ ابیوردی]
اَنٰاةٌ حَکْاهَا الظَّبْیُ جِیْداً وَ مُقْلَةً وَ لَیْسَ لَهٰا فی حُسْنَهٰا بِعَدیلْ
آهسته کامیست که مانندگی کرد با او آهو از روی گردن و چسم خانه
و نیست مرو را در نیکوئی او مانندی
تُمِیْط لِثٰاماَ عَنْ مُحَیّاً لِبِشْرِهِ وَ مِیْضُ رَقیقِ الشَّفَرتَیْنِ صَقِیْلِ
باز می برد روی بند را از روی که مر تازگی او را
درخشیدن تنگی دو کناره شمیرست ز دوده
وَ تَرنُو پنجلاٰوَیْنِ سِحْرُ هُما جَثٰاعِلِي نَظَرِ یَسْبیِ الْقُلُوبَ کَلْیِلِ
و می نگرد به دو چشم۲ سیاه که جادوی ایشان را
مقیم شده است بر نظری که بنده می گیرد دل ها را کند
۱. به تاریخ یک شنبه چهار صفر سال ۶۵۶ هـ ق. در زمان خلافت المستعم بالله (۶۴۰ – ۶۵۶ ه ق ) کی سی هفتمین و آخرین خلیفه عباسی بود. ۲.متن: چشم.
ماه تابان از تابش روخسار رخشان جان ستان او غیرت می برد و آفتاب عالم تابِ جهان فروز از عکس ضیا دلربای او در عرق خجلت می نشست.
شعر[مؤلف]
خورشید تابان بر فلک نور جمال خویش را
در پیش مهر روی او از ذرّه کمتر ساخته
دام بلا زان دانۀ مسکین نشان انداخته
زنجیر دل زان حلقۀ زلف مُعَنْبَر ساخته
[۲۷۵] از تاب سنبل سلسله بر نسترن انداخته
و از مشک خالص طیلسان بر شمع خاور ساخته
هندوی ترکی جشم او چون جاودان بابلی
هر لحظه در سحر و فسون نیرنگ دیگر انداخته
گفتی که اعضای سلیمۀ او همه محض لطف و خوبی است و لب حلاوت و ملاحت
شعر[مُتَنَبّی]
حَبِیْبٌ کَاَنَّ الْحُسْنَ کٰانَ یُحِبُّهُ فَآثرهُ اَوْ جٰارَ فِی الْحُسْنِ قاسِمُه
دوستی ات گویا که نیکوئی بود دوست می داراد او را
پس برگزید او را یا جور کرد در نیکوئی بخش کنندۀ او
نازنینی که زبان حسن خوبان چگلی و دلبران بربری در صفات چهر مهر نمای و عذار بهار دیدار او می گوید:
شعر
اگر از چهرۀ چون مه براندازی نقاب، ای جان
نیندازد کسی دیگر نظر بر آفتاب، ای جان
و گر خواهی که تا گیتی شود بر لوءلو لالا
بیفشان گوهر معنی از آن دُرّ خوشاب، ای جان
به ماهت چون کنم نسبت، که مه را نیست اندر لب
می و قند و نبات و شکّر و شیر و گُلاب، ای جان
پُری چون گویمت آخر، که در زلف پَری نبوَد
طناب و حلقه و چین و شکنج و پیچ و تاب، ای جان
روی بخشی که غمزۀ جادوی او از کمان ابرو تیر آرش می انداخت و از زلف هندووَش خود بر روی رومی درع داودی می ساخت.[۲۷۶]
شعر [ظهیر]
زلفش به جادویی ببرد هر کجا دلیست وانگه به چشم و ابروی نا مهربان دهد
هندو ندیده ام که چون ترکان جنگجوی هر چه آیدش به دست به تیرو کمان دهد
با خود به شهر هرات آورد. چون ملک اسلام شمس الحقّ والدّین به طرف اوغانستان حرکت کرد، ملک تاج الدّین خار را که از جملۀ قرابتان او بود، قایم مقام خود در شهر هرات بگذاشت. ملک تاج الدین خار با مرکتای او را بس عزیز داشتی. تا کار محبت و الفت ایشان به جای [ی] انجامید که مرکتای این دختر را که ذکر صفات او به تقریر و تحریر پیوست، نامزد پسر تاج الدّین خار کرد و ملک تاج الدّین را گفت که « چندین شاهزاده و ملک از من، این دختر پری پیکر ماه منظرِ عالی نسبِ بزرگ گوهر را
شعر [ابیوردی]
وَ لَها جَدٌّ اِذا انْتُسِبَتْ بِلْبانُ الْعِزِّ مَعْلُولُ
و مر او را پدر پدرست چون نسبت داده شود
بشیر عزت دوباره داده شود
وَ اَدیمُ الْخَدِّ مِنْ تَرَفٍ بِالشَّبابِ الْغَضِّ مَصْقُولْ
و پوست رخساریست از نازکی
به جوانی تازه ز دوده شد[۲۷۷]
وَ کَرَیّٰاهٰا فَلا تَفِلَتْ زَهَرّ رَیّٰانُ مَطْلُولُ
و همچو بوی اوست پس بی بوی مبادا
شکوفه سیراب باران زده کَاِهْتِزاز الْغُصْنِ مِشْیَتُها وَهُوَ مَجْذُوبٌ وَ مَشْمُولٌ
همچو حرکت کردن شاخ است رفتن او
و آن شاخ درخت باد جنوب بود و شمال زده
خواستگاری کرده اند، من ابا نموده ام. امروز میان من و تو الفت حقیقی و محبت غیبی ست. بر خود واجب شمردم که با تو خویشاوندی سازم و این دختر خُرشید دیدار را به پسر تو دهم تا این دوستی را قاعده مستحکم ماند و این مصادقت را اساس محکم».
ملک تاج الدّین خار بدان وصلت مُبْتَهج و خرّم گشت و به کلّی نیکو خواه و مدّاح مرکتای شد و از ملک اسلام شمس الحقّ و الدّین بد گفتن آغاز نهاد. مرکتای گفت که «مرا نیز بر ملک شمس الدّین هیچ اعتباری نیست؛ چه، می بینم که اگر چه به ظاهر با من به دوستی و یک پوستی می نماید، اما در باطن مرا دشمن می دارد و ملازمان او هر یک بر من تکبّر و مفاخرت می کنند. اکنون تدبیر آن است که من و تو از او گله به شاهزاده تبسین اقول بنویسیم ، چنانک او را از آن بدرسد ، چون او از میان بر خیزد تو ملک باشی و من شحنه. بعد از آن به آسانی و شادمانی روز گذرانیم». همه شب در این گفتکوی بودند،
شعر[خاقانی !]
صبح بر آمد ز کوه دامن اطلس کشان
چون نفس جبرائیل از گلو اهریمن
[۲۷۸]مهربه خوناب غرق شده چون حسین
دهر به الماس قهر کشته شده چون حسین
خواجه شمس الدّین بیاری را گفتند تا به خدمات شاهزاده تبسین اقول عرضه داشت نوشت باطنی، در معنی آنکه « ملک شمس الدّین کُرت اندیشۀ آن دارد که با نکو دار یکی شود و با شما مخالف کند و سخن همه از شاهزادگان خغتائی می گوید و در خاطر دارد که در این نزدیکی پیش ایشان رود و ملک تاج الدّین خار که خویشاوند نزدیک اوست این معنی را به حقیقت دانسته و از طریق دوستاری حضرت پادشاهزادۀ جهان با من بنده که مرکتای ام گفت و بندۀ به خدمت عرضه داشتم . باقی حکم پادشاۀ بز[ر]گ راست».چون عرضه داشت به شاهزاده تبسین اقول رسید، اندیشه مند شد. خواص درگاه و امراء سپاه را طلب داشت و آن عرضه داشت را بدیشان نمود و فرمود که « در این اندیشه نیک به جای آرید». امیران و وزیران او که مدبّران ممالک و ناظمان مصالح امور ولایت بودند، همه بر آن اندیشه متّفق و بر آن رأی یکدل شدند که ملک شمس الدّین را طلب دارند و در حضور او این سخن را که مرکتای و ملک تاج الدّین خار عرضه داشته اند، [ مطرح کنند ]. اگر راست باشد او را بیش پادشاه ابقا فرستد،۱ و الاّکه دروغ بود و ذمّۀ شمس الدّین از آن بری بودند،حکم آن پادشاهزاده جهان داند. شاهزاده تبسین اقول را این تدبیر پسندیده و محمود آمد.
۱. متن : فرستیم .