ذکر شصتم
در وفات ملک شمس الدّین به شهر تبریز۲
چون شهور سنۀ ستّ و سبعین و ستمائه[=۶۷۶] درآمد، درین سال به واطۀ امیر تکنه که امیر بس معةّم بود و همگی حضرت پادشاه ابقا کار ملک شمس الدبین روز در صلح و نجاح۳ نهاده و سبب آن بود که امیر تکنه جانوری داشت که مرغوب و محبوب او بود. این جانور را علّتی پدید شد که جمله جانورداران ممالک حراسان و عراق۴ معالجت آن هاجز شدند. ملک شمس الدّین آن جانور را دوا کرد، چنانکه به زودی نیک گشتن. امیر تکنه از آن معنی از ملک شمس الدّین منّت بسیار داشت و دو سه بار سخن او را به سمع پاشداه ابقا رساند.
و بیشتر سکونت ملک شمس الدّین در شهر تبریز بود و هر روز حکّام و اکابر و مشاهیر و ارباب تبریز پیش او آمدندی و گفتندی که((ملک اسلام اگر کا بندگان را محقّق بودی که پاشداه ابقا به اموال و لایات بر سر رضا می آ»د، ما مالی که در عمر دراز گرد کرده ایم و املاک و اسبابی که در تخت تصرّف ماست، بدهیم و آن را از سروابۀ دین و دینی شمریم،امّا چنین می شنویم که پادشاه به هیچ نوع ملک اسلام را اجازت مراجعت نخواهد فرمود. خداوند باید که تردّد بسیار و دل نگرانی به خود راه ندهد و یقین داند که آنچ ابزد است ، دیگر نشود و با رضاء۵ رفته و حکمی نوشته، کوشش و اجتهاد اسنان سودمند است.
شعر
بس دلا گر به جان آمد وای آنک در جهان آمد[۳۵۷]
هر که چون آبگینه گشت لطیف برس رش سنگ ز آسمان آمد
با قضا بر نمی توان آویخت با قَدَر بر نمی توان آمد
جاه و جلالت عالم بُر غم غذّار را اعتباررری نیست و لذّات فانیۀ این مسکن یُر شیون۶
ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
۱ .اصل: پنجاه نهم. ۲.اصل: بشهور تبریز. ۳ اصل : در صلاح و بحاح
۴ .اصل:عراق اند. ۵ . اصلک وضاء. ۶. اصل: سنون.
ذکر شصتم / در وفات ملک شمس الدّین ... ۳۷۷
و محن [را]* قسمت و مقداری نی، و کُنُور مغراب و مشارق و سلطنت و مملکت خاور و باختر به یک صدمۀ غم و حملۀ اندوه نیرزد.
شعر
خوش زی که زمانه غم نیرزد اندیشۀ بیش و کم نیرزد
وزنش همه نیم جو نسنجد۱ دادش همه یک ستم نیرزد
دلگرمیِ روز روشنایش دم سردیِ صبحدم نیرزد
گفتی که کم ازک م ارزد، آری نی نی ، غلطی، که هم نیرزد
شعر
رَضِیتُ بِما قَشَّم اللهُ لی فَفوّضتُ اَمرِی اِلی خالِقی۲
خوشنود شدم به آنچ قسمت کرد و حق تعالی مرا
بس باز گذاشتم کار خود به سوب آفریدگار خود
بس بازگذاشتم که کار خود به سوی ،اریدگار خود
لَقَد اَحسَنَ اللهُ فیما مَضَی کَذلِکَ یُحسِنُ فیما بَقی
به درستی که نیکوئی کرد حق تعالی در آنچه بگذشت
همچنین نیکوئی کند در آنج باقی مانده
شعر
بع تقدیز ایزد پسند[یده]ام امید از همه خلق ببریده ام
نکو داشت ایزد مرا تاکنون نکو۳ داردم نیز تا زنده ام
و هر چه گاه که عقل کامل او زبان حال بگشادی و گفتی که((تای ملک به فلانی [۳۵۸] امیر و فلان وزیر سلامی و پیغامی می باید فرستاد تا سخن ترا به وقت فرصت به سمع ابقا رساند))۴ ملک شمس الدّین را غیرت دامنگیر شدی و گفتی که ((ای خرد بی وبال
شعر [خاقانی]
در ساحت زمانه ز راحت نشان مخواه ترکیب عافیت ز مزاج جهان مخواه
در داغ دل بسوز[و ] ز مرهم اقر محوی با خویشتن بساز و ز همدم نشان مخواه
_____________________________________________________________________
۱ . اصل: سنخد. ۲ . منسوب بع علی بن ابی طالب(ع)
۳ . اصل: نیکو. ۴ . اصل: رسانید
۳۷۸ تارخ هرات
گر در دم نهنگ درآئی ، نفس مزن ور در کو محیط درآئی گران مخواه
گر در دل قوی شود، گر تاب تن فزای زین گلشکر مجوی وز آن ناردان مخوا))
و چند ماه بدین صفت شهر تبریز بماند. عافبة الامر به حمن پاشداه ابقا داوری [ی] به خوردِ او دادند۱ بعضی از رواة چنین گفتند که در حمام هندوانه[ای] بخورد. چون به وثاق آمد، دانست که به واسطۀ خوردن آن هنوانه زمانه برو به سر خواهد آمد. در اواسط ماه سعبان در نماز شاگ بیگاه گه تیٌر اعظم سر در افق غربی کشید و پیکر نوربخش روز در تارهای زلف مُعَنبَر شب نهان گشت،
شعر
چوروی خور از بیم شب زردشد ز گردون سر روز در گرد شد
در چنین شب انوه بر سر سجادۀ راز و نیاز بنشصت و زبان به ورد تحمید و تمجید بگشاد و گفت:
شعر[مؤلف]
ای خالقی که شمس و قمر آفریده ای وی صانعی که مسع و بصر آفریده ای
از صُنع بی ضلالت وز حکم پُر کمال چندین هزار روح و صور آفریده ای
[۳۵۹] زبهر روزِ دادوجزای معاملات چندین حجاب پیش نظر آفریده ای
شعر۳
اِلهی وَ خَلاقی وَ حِرزِی وَ مَوئَلی اِلَیکَ لَدَی اِلاعسارِ وَ الیُرِ اَفزَعُ
ای خدای من و پرودگار من و پناه من
به سوی تو۴ نزدیک دشواری آسانی فزع می کنم
اِلعی لَئِن جَلَّت وَ حَمَّت خَطِیتِی فَعَفوُکَ مِن ذَنبی اَجَلُّ وَ اَوسَعُ
______________________________________________________________________
۱ . جامع: و چون دانست که قصد اوخواهند کرد و خل خانۀ او را غارت کردند، ملازمان او چنان گفتند که در زیر نگین انگشتری زهری داشت در تتماچ [=نوعی آش که با رشتۀ خانگیِ و ماست و عدس پخته می شود] بخورده و در سنۀ سِتّ و سبعین [و سبعمائه = ۶۷۶] در آن حبس نماند. جامع التواریخ ،ج ۲ف ص . ۱۱۰۷
۲ . تکرار مصرع دوم بیت دوم.
۳ . منسوب به علی ابن ابی طالب (ع). ۴. اصل: بسوی تست.
ذکر شصتم / در وفات ملک شمس الدّین ... ۳۷۹
ای خدای من اگر بزرگ شد و بسیار گشت گناه من
بس عفو تو از گناه من بزرکتر است و فراخ تر
پس از آن مرغ روح او بَر و بال شوق زنان۱ به بالای قصر هشت بهشت و گنگرۀ منظرۀ آسمن برآ»د و پروازکنان سوی ارواح عشرۀ مبشره۲ که در جنّات عدن و نعیم مقیم و آسوده اند، ستابان رفت.
شعر[رشید وطواط]
مَضی مَن لَهُ ذَیلٌ مِنَ العَیبِ طاهِرُ وَ رَایٌ لِدَفعِ المُعضَلاتِ صَوابُ
بگذاشت آن کس که مرو را دامنی است از عیب پاک
و رأییست از برای کارهای مسکل صواب
مَضی مَن لَهُ قَدرٌ رَفبهٌ وَ هِمَّةٌ لَها فَوقَ هاماتِ النچومِ قِبابُ
بگذشت آن کس که مرو راست اندازۀ بزرگ و همٌتی
که مرو را بالای تا رگ های ستارگان خرگهاست
مَضی ماجِدٌ دانَن وَلانَت لِاَمرِهِ قُلُوبٌ لِاَسادِ الوَغی وَ رِقابُ
بگذشت بزرگواری که گردن نهاد و نرم شد مر حکم او را
دلها [ی] که مر شیران جنگ راست و گردن ها[ ۳۶۰]
شعر [فردوسی]
برون رفت زین خاکدان همچو باد تو گوئی که هرگز ز مادر نزاد
دریغ آن دل و دانش و دین او دریغ آن کیان۳ فرّ و آیین او
دریغ اآن همه دین و داد و دِهِش دریغ آن همه فرّ و زیب و منش
______________________________________________________________________
۱ . تصل :زبان.
۲ . عشرۀ مبشٌره: ده یار بهشتی . ده نفر از اصحاب رسول (ص) که پبامبر بع آنان بشارت بهشت داد. و آنان عبارنند از : امیرالوؤمنین علی(ع) و ابوبکر و عمرو عثمان و زبیر طلحه و سعد [وقاص] و ابوعبیدۀ [جرای] و عبدالرحمن بن عوف و سعید [بن زید بن نفیل] آنندراج .
۳ . اصل: کیتی.
۳۸۰ تارخ هرات
دریخ آن بزرګی و شاهنشهی دریغ آن فرازنده۱ سرو سهی
دریغ آن بَر و بازو و یال او۱ گرئایدن تیغ و کوپال او
دریغآن دل و زهره [و] کردهگاه دریغ آن فروزنده روی چو ماه
دریغ آ« سرِدستِ فیل افکنش دریغ آن خجسته پر و روشنش
به گیتی چو[آن] شاهِ باداد و جود نبیند دگر چشم چرخ کبود
نزاید چو او مادر۳ روزگار به گیتی درون یک شهی نامدار
چنین است آیین چرخ بلند گهی شاد دارد ، گهی مستمند
کهی تاج و تخت و نگین و کلاه گهی مرک و تابوت خاک سیاه
ازو گاه شادی و گاهی غم است گهی تخت شاهی وگه ماتم است
الا ای جهاندار گردون فراز بدین تخت و دیهیم و شادی مناز
مشو بر جهانِ جهان شیفته به مردی و آوازه بفریفته
که گیتی نگردد به کام کسی .....................................۴
جهان با کسی پایداری نکرد همه ساله با مرد یاری نکرد
در فراق او هندوی بام سقف میناه چهرۀ شبه سان را از لعل اشک یاقتی گردانی و خطیب۵ منیبرفلک اخضر لباس سیاه سوگواری بپوشید ، و سیاف گردون شمشیر خون آلود از قراب قیراندود برکشید، و شهسوار [۳۶۱] میدان چرخ زنگاری تاج شهریاری ۶ از تارک کامگاری برگرفت، و خنیاگر۷ مجلس سپهر زَبَر جدی به جای رود و سرود، آ] و واویلا برآورد، و دبیر آسمان سمائی [؟[* خامه و دوات سیمین بر زمین زد، و مشعله دار طارم گوهر نگار شع مصایب و نوایب برافروخت .و خواجه رسید الدّوله در تاریخ نامۀ غازانی۸ چنین آورده است که چون خبر به پادشاه ابقا رساندند که ای پادشاه جهانت اختر چرخ معالی، ملک شمس الدّین کُرَت از برج آفتاب انتقال کرد و کوکب سعادت او از اوج۹ دولت خانأ حلال به حضیض ۱۰ وبال آمد ، و از سطوتِ تندبادِ اجل سرو بوستان روزبهی او در چمن
______________________________________________________________________
۱ . اصل: افرارنده. ۲ . اصل: با روی بال او . ۳ .متن: ماه در.
۴ . این مصرع بیاض است. ۵ . اصل: از خطیب. ۶ .اصل: شهرریاری
۷. اصل: جنیا. ۸. جامعالتواریخ ؛ اصل: عارانی.
۹ . اصل: از واج. ۱۰. اصل: تحصیض.
ذکر شصتم/ در وفات شمس الدّین ... ۳۸۱
سروری فروشکست، و از صولتِ صَرصَرِ قهرِ مرگ گلّ باغِ دل افروزی او بر گلبن فیروزی پژمرده شده، و سر رایات میمون و اعلام همیایون ا سرمگون گشت، و شجر افصال و اقبال و اسمان جلال او بی ثمر و قمر ماند،
شهر
ماه تمام ملک به زیر نقاب شد آب حیات خلف جهان چون سرب شد
سروی ز بوستان معانی فروشکست برجی ز آسمان معالی خراب شد
پادشاه ابقا گفت که ((ملک شمس الدّین مرد محیل است. شاید که خون را برساخته باشد))و هفقتو۱ نامی را که امیر[ی] مساس۲ بود، فرمود که ((برو تفحّص تمام به جای آور . نباید که ملک شمس الأبین زنده باشد))۳ هلقتو به تبریز آمد و بفرمود تا ملک اسلام مغفور را در تابوتی نهادند و تابوت را [۳۶۲] به بندهای آهنین محکم گدانید . و بز[ر]*گی قطعه[ای] گفته است۴ و تاریخ وفت ملک مرحوم مذکور را در آنجا ذکر کرده:
به سال ششصد و هفتاد شش ، مه شعبان
قضاز مصحف دوران چو بنگریست به فال
به نام صفدر ایرانیان ، محمِد کُرَت
برآمد آیت((الشَّمسة کُویرَت))۵ در حال
ایزد تعالی جان آن پاک تن را در جوار رحمت و غفران خود جای دهاد و صد هزاران روح و راخت و یُسر و کرامت بر قالب مطهّر و روضۀ معطّرۀ او رساناد ، بمحمّد و اله و اصحابه الطاهرین.
______________________________________________________________________
۱ .اصل: هلفنو. ۲ . روضه: مغولی سیاسی هلقتو نام.
۳ . جامع: چون آن حال عرضه داشتند، فرمان شد که او مرد محیل متحرمز است ، یمکن که خود را مرده ساخته است با باشد که خلاص باید. هولقُوتُو امیر مِساس برود و صندوق او را مسمار محکم کرده در گور نهد. پیشین، ص۱۱۰۷.
۴ . شعر از مولانا وجیه نسفی است.
۵ . قرآن تکویر/ ۱ (([آن گاه که ] خورشید تاریک شود)).