ذکر صد وچهاردهم
در حکایت شاهزاده یسور
و تَخَلُّف او با شاهزاده کُبَک
رائی چنین گفت که در جمادی الاوُل سنۀ مذکور شاهزاده یسور مارواءالنهر را خراب کرد و بالشکر بی حساب و خلق انبوه در رجب سنۀ مذکور از آب آموی بگذشت . و سبب آن بود که بیش از آمدن شاهزاده یسور به خراسان به چند سال، شاهزاده کُپَک پیش پادشاه ایسن بوقا۲ که برادر او بود عرضه داشت که ((شاهزاده یسور دل به جانب خراسان دارد و دعوی ولا و محبت اولجایتو سلطان می کند. نباید که فتنه انگیز و خلق ماوراءالنهر را از آب بگذراند و به خراسان درآِد. اگر حکم یرلیغ جهانگشای شود او را به قتل رسانیم یا بگیرم .)) پاشداه ایسن یوقا بدانچه که او باز نمود، التفات نکرد و گفت ((ای برادر ، شاهزاده یسور با ما خلاف نکند؛ چه، ما را برو اعتماد کلّی ست.))
القصّه هر چند گاهی شاهزاده کُپَک پیش برادر از شاهزاده یسور حکایت تَخَلُّف و یاغیرگری عرضه داشتی و پادشاه ایسن بوقا آن حکایت را رد کردی . تا آن سال که بوجای را قتل رساندند وشاهزادگان با غنیمت و اسیر بیشمار به ماوراءالهنر درآمدند، شاهزاده کُپَک پیش برادر رفت و گفت:
شعر[نظامی]
جهان خسروا! زیر هفت آسمان طرفدار پنجم توئی بی گمان
جهان را به فرمان چندین بلاد ستون درِ تست ذات العماد
همه شب که مه طوفِ گردون کند چراغ ترا روغن افزئن کند[ ۶۴۱]
همه روز خورشید با تاج زر به پایین تخت تو بندد کمر
پسارندۀ پادشاهی به تو سپرد از جهان هر چه خواهی به تو
بعد از دعا باز نمود که ((اگر چنانکه شاهزاده یسور ما را زا زرفتن منع نمی کند، تا مازندارن بخواستیم رفت و اکثر لشکر خراسان را به قتل آورد و قُرب هزار پهلوان
______________________________________________________________________
۱ . اصل: صد و دوازهم. ۲. اصل : السبوقا.
____________________________________________________________ذکر صد و چهاردهم/ در حکایت شاهزاده یسور و تَخَلُّف.... ۶۴۷ ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
نامدار خراسانی را که ما ګرفته بودیم ایشان را بگذاشت و همه [را] اولاغ و توشه داد و به طرف شهر هرات فرستاد.))
پادشاه ایسن بوقا گفت که ((حالیا هنگام آن نیست که شاهزاده یسور را به جهت این معنی طلب داریم؛ چه، اگر او از بخارا و آن حدود به ترکستان حرکت کند، لشکر خراسان بی رعبی از آبن بگذرند و از آن فساد کلّی ظاهر شود و خرابی و نَهب در ماورءالنهر راه یابد. چون فصل شتا درآید آزین دیار بفرستیم تا مددکار تو باشند و او را طلب داریم و در حضور شاهزادگان و امرا بزرگ بر متضای حکم یرلیغ پادشاه چنگیزخان سخن او را بپرسیم.))
شاهزاده کُپَک از آن سخن خوشدل گشت و به شادمانی هر چه تماتر از پیش برادر بیرون آمد و به ولایتی که در تخت تصرٌف او بود نزول کرد. بعضی از امراکه با شاهزاده یسور یکدلی و یکجهت بودند به سمع او رساندند که پادشاه ایسن بوقا چنین و چنین فرمود و شاهزاده کُپَک قضد تو دارد . شاهزاده یسور اندیشه مند شد. بعد از آنک با شاهزادهگان مشورت کرد، امرای [ی] را که در حکم شهزاده کُپَک بودند بعضی ا پایمال و بعضی را به وعده های خوب بفریفت و همه را در بعیت خود درآورد و بعد از سه روز به امیر یساول که ایمر خراسان بود، نامه[ای] نوشت برین گونه:
شعر[نطامی]
سرِ نامه نام جهاندار پاک برآرندۀ رُستنیها ز خاک
جهان آفرین از جهان۱ بی نیاز به هنگام بیچارگی کارساز [۶۴۲]
بلندی دهِ آسمان بلند گُشایندۀ دیدۀ هموشمند
زمین را به مردم برآراست چهر کمر بست گردش ز گَردان سپهر
نیام زیم را به شمشیر آب برافروخت چون چشمۀ آفتاب
خداوندی مه عدل و احسان را قرین اقبال و دولت ، و نیکوکاری و کم آزاری را رفیق فتح و نصرت ، و عاقده صافیه را مقازن نیل مَآرِب و نیٌات سلیمه را مقارب ادراک مرحمت بر پدیده آرندگان او کشیده می دارد ، بدان وسایل حمید بر قضیٌت ! اِن
______________________________________________________________________
۱ . متن :و از جهان.
____________________________________________________________۶۴۸ تاریخ هرات ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
اَحسَنتُمُ اَحسَنتُمُ لِاَنفُسِکُم۱ فرق قدرتش را فَرقَدسای می گرانید و بدان شوافع اکید برحسب ((اِنَّ اللهَ لا یَضِیعُ اَجرَالمُحسِنینَ))۲ صیت عظمتش را جهان پیمان می کند، چرخ دوٌار جز به مراد او و مدار روزگار او جز برای او مسیر نمی باشد . و بخت با او جز دم ماعدت نمی زند و قبال جز طریق موافقت نمی سپرد.
((اما بعد، این نامه ، این نامه ایست از شاهزاده یسور به امیر یساول که اگر چنانکه با سپاه خراسان بدین طرف می آیی من جنگخانه خود را با شاهزاده [ی] یگر به خراسان می آرم و چون سایر پادشاهزادگان دیگر کمر خدمت و ولای پادشاه عادل باذل اولجایتو سلطان بر میان جان مسدود گردانیده به کوچ دادن و جانسپاری قیام می نمایم و بر آنچ باز نمودم قسم یاد می کنم و می کویم:
شعر[ادیب صابر]
بدان خدای که هست از صفات لَم یزلش
جدا مکان و زمان و بری حدوث و قدم
به حق خاتم پیغمبران و حرمت آن
که بود معجزه ملک او سبب خاتم
[۴۳۶] به عر و کرسی و طوبی و سدره و کوثر
به محشر عرصات و بهشت و لوح و قلم
که به جهت ایلی و یکدلی و خدمت پادشاه جهان الجایتو سلطان به خراسان می آیم و درین مکر و تزویر ندارم.))
چون مکتوب به امیر یساول رساند[ند] ، روز دیگر
شعر[نظامی]
که صبح از رخ روز برقه گشاد ختن بر حبش داغ حربت نهاد
امیر یساول با امرا چون امیر علی و امیر قرمشی و امیر تاز از سمت هرات به طرف ماورءالنهر متوجه شدند و ملک اسلام غیاث الحث والدّین با لشکر غوری و هروی و نکودری و بلوچ و خلج و سجزی
______________________________________________________________________
۱ . قرآن : اسراء۷/ ((اگر نیکی کنید در حقٌ خویش نیکی کرده اید .))
۲ . قرآن: توبه/ ۱۲۰((زیرا که خداوند پاداش نیکوکاران را فرا نمی گذارد.))
____________________________________________________________ذکر صد وچهاردهم / در حکایت شاهزاده یسور و تَخَلُّف .. ۶۴۹ ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
شعر
بِجَیش جاشَ بِالفُرسانِ حَتَّی طَنَنتُ البَرٌَ بَحراً مِن سِلاحٍ
مصاحب امرا روان شد. و چون امرا به بکتوت و بیرامشاه محمّد دُلدای و طوغان بن دانشمند بهادر پیوستند، بعد از شش روز به کنار آب آموی رسیدند و در اوایل رجب سنۀ مذکور از آب بگذشتند . و در آن روز که لشکر خراسان نزدیک لشکرگاه شاهزاه کُپَک رسید ، شاهزاده یسور با شاهزاده کُپَک در حرب بود. چون رایات همایون لشکر خراسان بدید آمد، شاهزاد کُپَک زد. و چون بیشتر شاهزادگان و امرای لشکر ب شاهزاده کپک تخلّف کردند، شاهزاده کُپَد منهزم شد . خلق ماوراءالنهر را زا لشکر شاهزاده کپک . سپاه خراسان نکبتی عظیم رسید و ملک اسلام غیاث الحق والدّین در خطّۀ محروسه معمورۀ ترمذ بسی را از اکابر و اشراف ماوراءالنهر در حمایت گرفت و بسی را از اساری و ضعفا رعیّت از عساکر جانبین باز ستاند و از شهر ترمذ تا حدٌ سمرقند شاهزاده یسور تمامت سُکّان و قُطّان ولایت و فصبات را از آّ آموی [۶۴۶] بگذاراند و بقاعی را که در تحت تصرّف شاهزاده کُپَک بود خرای کرد و مردم آنجا را به اسیر گرفت . امرای خراسان غنیمت بی اندازه گرفتند و قرب پنجاه هزار آدمی را به اسیر بردن[ند]. بعد از هفته ای امرای خراسان مراجعت نموند و مک اسلام غیاث الحق والدّین به طرف قلعه محروسۀ خَیسار حرکت فرمود و امیر یساول و امیر علی و دیگر امرا از راه بادغیش و رود خانۀ هرات به حدود طوس و نیشاپور رفتند و شاهزاده یسور فرمان فرمود که چون زمستان است خلق از شبورغان تا حدود مرغاب ساکن شوند تا چون فصل بهار شود این ولایت را بر امرا قسمت کنم تا به حال معموری بازآرند. چون روز پنج بگذشت، شاهزاده کپک سپاهی گِرد کرد به شهر پاک ترمذ آمد و عزیمت آن کرد که از آب آموی بذگذرد و با شاهزاده یسور حرب کند. چون این خبر به شاهزاده یسور رسید، فرمود که خلق تمام بادی که از فاریاب و مرغان به ولایت هرات درآنید. خاق بیچاره گرسنه و برهنه و پیاده درآن بیابان روان شدند و قرب صد هزار آدمی از زن و مرد را از سرما بر موجب ((اَلبَردُ یَقتُلُ وَالحَرُّ یُذِیبُ))۱
ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ۱ . از امثال سائرۀ عرب
____________________________________________________________۶۵۰ تاریخ هرات ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــهلاک گشت[ند] و در یمان ایشان کار قحط به جایی رسید که یک من طعام به یک دینار شد.
و راوی چنین تقریر کرد که چون شاهزاده یسور از آب آموی بگذشت هم در آن روز ایلچی[ی] از مقرّبان درگاه خود با خزینه مملوّ یه چواهر و لَآلی
شعر[نظامی]
چوهر نه چندان که چوهر شناس کند نیم آن را به سالی قیاس
ظرایف نه زانسان که دینار پَرَست یکی آورد ران به عمری به دست
با چندین نفر غلام ترک و مراکب گوهری و ثیات۱ چینی به خدمت اولجایتو سلطان فرستاد. اولجایتو سلطان ایلچی او را بنواخت و بعد از سه روز یرلیغ جهانگشای نوشت که ((از آب آموی تا حدّ مازندران [۷۴۵] به شاهزاده یسور ارزانی داشتیم و امراو ملوک خراسان چندانک امکان دارد در خدمت و توقیر او بکوشند و هیچ شرط از شرایط انقیاد و امر و نهی و امر نامرعی نگذارند و تشریفهای گرانمایه و خلعتهای پادشاهانه از نیزۀ رزّین و قبا و کلاه و کمر و اسب و ساز نبرد و خرگاه و خیام زربفت و شادروان شاهی و طبل و علم و توق و کوس فرستاد . یسور به رسیدن آن احکام و تشریفات بغایت مبتهج شد و حق تعالی را سجدات شکر به جای آورد و شکر آنها بر خود واجب دید . روز دیگر نامه[ای] نوشت به ملک اسلام غیاث الحقّ والدّین برین کئنه:
شعر[نظامی]
طراز سرنامه بوَد از نخست به نامی کزو نامها شد درست
خداوند بی یار و یارِ همه به خود زنده و زنده دارِ همه
جهان آفرین ایزد کارساز۲ توانا کُن و ناتوان نواز
عَلَم برکشِ روشان۳ سپهر قلم درکش دیو تاریک چهر
روش بخت بر کار جنبش پذیر۴ سکونت ده نقطۀ جای کیر
پدید آورِ هرچه آمد۵ پدید رسانندۀ هرچه خواهد رسید
خداوند که شمع مهر را درین سبز لَگَن سپهر ید قدرت او برافرخت . پادشاهی که
______________________________________________________________________
۱ . اصل:ثبات. ۲ . اسکندرنامه: جهان آفرین از جهان بی نیاز
۳ . اسکندر نامه: روشنایی ۴ . متن: بزیر. ۵ . اسکندرنامه: آید.
____________________________________________________________ذکر صد و چهاردهم / در حکایت شاهزاده یسور تَخَلُّف .... ۶۵۱ ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
در فضای هوای ادراک معرفت او شاهباز عقل کلّ بال و پر بسوخت . این نامه ایست از شاهزاده یسور به ملک معظم غیاث الحقّ والدّین ناطق بر آن جمله که ما بر مقتضای حکم یرلیغ پادشاه عالم بناه اولجایتو سلطان از مقام اصلی و وطن مألوف خود بر موجب فَاِنَّ لِابَقایِ دِوَلاً۱ حرکت کردیم. ملک اسلام باید که به دیدن کا آید و بدانچ تئاند لشکر منصور با را مدد دهد.))
چون مکتبوت شاهزاده یسور به ملک اسلام غیاث الحقّ والدّین [۶۴۶]رسید با وزرا و ندما و اصحاب تدابیر گفت که ((در خاطر من چنین متصوّر می گردد که از شاهزاده یسور هیچ خیری به ما و امرا و ملوک این دیار لاحق نخواهد شد؛ چه، بواسطۀ قدم و دم او ماوراءالنهر خراب گشت . شما از من این سخن بر موجب ظلَنُّالعاقِلُ کَهانَةٌ ۲ یاد دارید که عاقبت این شاهزاده یسور دَرین دیار فتنه ای انگیز که عساکر اقالیم سالها و دورها دفه آن نتوانند کرد.))
نوٌاب و مثرّبان و خواص حضرت از لفظ دُرَربار ملک ملوک اسلام غیاث الحقٌ والدّین این معنی را سماع کردند، بر او آفرین فراوان خواندند و ثناء بیکران، و گفتند
شعر[سیٌد حسن]
ای که موکب همتٌت بر چرخ اعظم می برد
وی که دامن طلعتت بر سعد اکبر می کشد
آفتاب کیمیاگر تا نبخشی کوه کوه
ذرٌه ذرهٌ سوی کانها از عدم زر می کشد
صدقِ بربکریت بر عدل عمر دارد همی
شرم عثمانیت سوی علم حیدر می کشد۳
خان ترکستان ز خوان تو ذخیره می نهد
غایشه \یش سر اسب تو قیصر می کشد
بعد از آن داشتند که ((آنج خداوند ملک الاسلام می فرماید ما بندگان را
______________________________________________________________________۱ .مثل عربی . ۲ . مَثَل سائرۀ عرب.
۳ . شاعر در این بیت اشاره به صداقت ابوبکر صدٌیق عدالت عمربن خطٌاب ، شرم و حیای عقمان بن عفٌان و علم عالیٌ مرتضی (ع)دارد.
____________________________________________________________۶۵۲ تارخ هرات ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــهمان معنی در خاطر می آیدُ امٌا چون حکم اولجایتو سلطن بر آن جمله به نفاذ بیوسته است که مقدم او را عزیز دارند و ملوک اسلام جماعتی را از اړمپه و شیوخ و معارف شهر \یش او فرستد از مصلحت[۶۴۷] دور نبود.)) روز دیگر ملک اسلام، شیخ الاسلام خواجه ابواحمد چشتی را و مولاناء معظّم نظامی الملٌه والدّین و شیخ بزرگوارصاحب و خواجه خلیفه شیبانی را با زمره[ای] دیگر از مشاهیر و مفصحاء هرات به دیدن شاهزاده یسور فرستادن . این نامبردگان مذکور در حدود فارس به شاهزاده یسور خواجه ابواحمد و مصاحبان او را به اعزاز هر چه تمامتر در جوار بارگاه خواص خود فرود آورد و از احسام و تجمیل هرچه ممکن بود در باب یشان مبذول داشت و از ملک اسلام غیاث الحٌق والدّین به خیر یاد کرد و گفت ((البتّه ملک اسلام را پیش ما می باید آمدند؛ چه، او ملک ملوک خراسان و والی ولات این حدود است. اگر او به دیدن ما بیاید ۱ تمامت ملوک و حکّام و زعما و لشکرکشان مملک خراسان طبعاً و اخیتاراً به استقبال ما راغب و مایل شوند، والاّکه از آمدن ابا نماید، به متابعت او همه از ما متنفّر کردند و حق می داند که ما بدین ولایت به دوستی ملک اسلام آمده ایم.))
شعر
فَما بَبَلادٍ غَیرِ اَرضِکَ حاجَةٌ وَلا فی وِدادٍ دُدَّکَ مَرغَبٌ
پس نیست به شهر ها جز زمین تو حاجتی
و نیست در دوستی جز دئستی تو رغبتی
شیخ الاسلام خواجه ابواحمد و مولاناء معظم نظام الملّة والدّین و صاحب بر شاهزاده یسور آفرین بسیار خواندند و از برای مصلحت ملک را چندانک ممکن بود بستودندش.
شعر[نظامی]
به پاسخ گشادند و یکسر زبان دعا تازه کردند بر مرزبان
که تا سبزه رویده باشد ز باغ گب سرخ تابد چو روشن چراغ
رخت باد چون گل برافروخته جهان تو سر سبزی آموخته[۶۴۸]
______________________________________________________________________
۱ . اصل : نیاید
____________________________________________________________ذکر صد و چهاردهم / در حکایت شاهزاده یسور و تَخَلُّف .... ۶۵۳ ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
نگین فلک زیر نام تو باد همه کار دولت به کام تو باد
ملک اسلام عرضه م دارد که بدان واسطه به حضرت پاشده نیامدم که با پاشده جهان اولجایتو سلطان عهد کرده ایم که بی فرمان و اجازات او پیش هیچ پادشاهزاده نروم، و بر رآی انور پاشداه پوشیده نباشد که شکستن عهد از نقض ایمان است.
شعر[فردوسی]
تو دانی که مردان پیمان[ند] شکن ستوده نباشد در انجمن
پادشاه مرا بدین خدمت معذدور دارد و به هر امر و نهی دیگر که حکم یرلیغ باشد بر آن موجب به تقدیم رسانیم و از آن تَجَنُّب و عدول ننمایم.
شعر[نظامی]
چه فرمایدم شاهِ فیروز رآی که فرمانِ فرمانده آرم به جای
شاهزاده یسور را آن سخن اندیشه مند گشت و روی به سوی شاهزادگان و امرای سپاه کرد و به بان مغولی گفت که ((ملک غیاث الئّین با ما دل یکی ندارد و پیش ما نخواهد آمد.)) شاهزادگان و امرا گفتند که ((پادشاه جهانگیر را به جهت این معنی متردّد نمی باید بود؛ چه، اگر ملک هرات به طوع و رغبت مطیع و منقاد پادشاه جهان نگردد و به کرِه و جبر سر بر خطٌ فرمان اعلی نهد.))
بعد از دو روز شیخ السلام خواجه ابواحمد را بازگرداند . چون شیخ السلام خواجه ابواحمد به هرات آمد و آنچ [از] شاهزاده یسور دیده بود و شنوده به سمع اسرف ملک اسلام غیاث الحقّ والدّین رساند و از زهد و عبادت و عرفان او بسیاری باز نمود، ملک اسلام غیاث الحقّ والدّین فرمود که ((اگر شاهزاده یسور را از خداشناسی و ایمان شمّه ای حاصل بودی ، در خون جان چندین هزار مؤمن و مؤومنه نشدی . بر مقتضای اَلعَمَلُ مَعَ فِسادِالاِ عتِقادِ مُشَبَّهٌ بِالسَّرابِ وَالرَّمادِ۱ اعمال حسنۀ ظاهریه او را اعتباری نیست .)) [۶۴۹]
______________________________________________________________________۱ .مثل سائرۀ عرب.