ذکر صد و یکّم
در رفتن ملک اسلام غیاث الحقّ
والدّین به قلعّ محرسۀ خَیسار ۲
چون شهور سنۀ قمان و سبعمائه [=۷۰۸] درآمد ،درین سال ملک اسلام غیاث الحقّ والدّین زکاب عالی ، لازال عالیا ، را در طلّ فیروزی بر صوب ولایت غور حرکت داد و به بهترین ساعتی از ساعات به فلعۀ محورسۀ خَیسار متوجه شد و به جهت ضبط آن حدود روز[ی] چند آنجا توقف فرمود و احیٌا و اعدا و موالی و معادن آن دیار را از لطف و قهر خود محظوظ گردایند.
شعر[انوری]
ای ز لطفت دوستان در نعمت و ناز و طرب
وی ز قهرت دشمنان در درد و رنج و اضطراب
آسمانی ، گر چه ثابت رای نبَوت آسمان
آفتابی ، گرجه زاید نور نبود آفتاب
سیر امرت چون مسیر اختران بی ارتداد
روز عزمت چون قضاء آسمان بی انقلاب
پایِ حلمِ تو ندارد خاک هنگام درنک
تاب حکم تو ندارد باد هنگام شتاب
شعر[رشید وطواط ]
فَفِی سَیبِهِ لِلناصِحِینَ مَعِیشَهٌ وَفِی سَیفِهِ لِلکاشَینَ شَعُوب
پس در عطای او امر دوستان را زندگانی است
و دو شمشیر او مر دشمنان او را مرگ است
ملوک و امرا و حکٌام اطراف و اقطار آن ولایات روی به سوی قلعۀ خَیسار آورند و به تقبیل بساط همایون – که بوسه جای ملکان نامدار و حاکمان با اقتدار است – عزّ اصلی و سعادت کلی یافتند و به تشریفات گرانمایه و خلعتهای فاخره فایز و بهره مند
______________________________________________________________________
۱ . اصل :نود و نهم . ۲ . اصل:هرات.
ذکرصد ویکم / در رفتن ملک اسلام غیاث الحقّ ... ۵۷۷
کشت و در دعاکوی [ی] و ثناگستری و سپاه وَرزیِ آن حصرتِ جنّت مثال و آن جناب حیات بخش
شعر
هِیَ الحَضرَةُ الغَنَّاء تَهتَزُّ تَهَتَزُّ نَضرَةً وَتُزرِی بِانوار الرَّبیعِ المُهلَّکِ
این حضرتیست بسیار آواز در جنبش می آید از روی تازگی
و خواری می گداند شکوفه های بهادر تابان را
اقرود و از سر صدق [و] نیاز گفت که ((ای کریم لَم یَزَل و ای حکیم بی لل ، وای رافه گنبد خضرا و ای خالق خیر و شر ، وای قیّوم بی عُیُوب ، وای علاّم غُیوب
شعز
عَلاّمُ غَیبٍ حاطَ عَن عِلمِ الوَری عالٍ تَعالی عَن عَلالاتِ العِلَل
دانا غیب فرار سیده به علم آدمیان
بلندست بزرگ است از علتها
باقٍ ثَدیمٌ لایُنا جِیهِ الفَتی حَیٌّ حَلیمٌ لایُزاحِمُهُ الاَجَل
پاینده است، همیشه است ،راز نگوید با او نیستی رنده اسن ، بردبار است زحمت ندهد او را هنگام
به حرمت آن مشرّف تشریف ((طه مااَنزَلنا ۱)) و به عظمت آن مبشّر بشارت ((اِنَّافَتَحنالکِ فَتحاًمُبینً۲ )) و به کرامت آن مسافر ((سُبحانَ الذَّی اَسری ))۳ که [۵۶۷] طناب خیمه جهانداری این مَلِک مَلَک خصالِ فرخنده را به مسایر خُلُود د بسته و عُقُود شهریاری این خسرو جمشید جلال را در سلک دوام پیوسته و گلزار خرّمی و بی غمی این فرمان و فرمان عالی رأی را از خار اِشحان و هُمُوم پیراسته و رایات مکنت این عدو و بندِ قلعه گشای را به آیات فتح و نصرت آراسته و آفتاب اقبال این شمح دود مان سنجر ۵ و کُرَت را بر درجۀ شرف و نتطۀ اوج ثابت از چشم زخمِ کسوف و آفتِ نقصان مسلّم،
______________________________________________________________________
۱ قرآن ، طه / ۱و۲ ((طه،نفرستادیم...
۲ . قرآن ، فتح/ ۱ ((بی گمان ما به فتح مکّه حکم کردیم آشکارا.))
۳ . قرآن ، اسرارء / ۱ ((پاکاکسی که [بنده اش را ...]
۴ . اصل: بسته داد.
۵ .متن :سجز
۵۷۸ تاریخ هرات
شعر
حضرتش سجده جای جانهاکن مدحتش حیلۀ زبانها کن
سینۀ کان نه در محبت اوست بوسه جای لب سنانها کن
قدر ذاتش بر آسمان عُلُوٌ برتر از قوٌت گمانها کن
اثر طیب خبق جان بخشش مدد راحت روانها کن
از رسوم جلال قدرت او بر جبین فلک نشانها کن
مدح گویان ذات پاکس را چون صدف پر دُرَر دهانها کن
و بعد از دو ماه ملک اسلام غیاث الحقّ والدّین عنان عزیمت بر سمت خطّۀ اسفزار تاخت و آن بلده را به قدوم مبارک خود زینت تازه داد و صباح و رواح صلحا و طلحای خلق اسفزار را به آفتابّ فلک و طلّ جتر همایون فال تابش و آرامش [و] راحت بخشید.
شعر[سعدی]
فرٌخ صباح آنکه تو بر وی گذر کنی قیروز روز آنکه تو در وی نظر کنی
آزاد بنده ای که بوَد در رکاب تو خرٌم ولایتی که تو آنجا سفر کنی
ملک قطب الدّین بن ملک رکن الدّین که ملک اسفزار و حاکم خدمت دیار بوَد، به خدمت ملک اسلام غیاث الحقّ والدّین شتافت و در ظاهر شرایط خدمت و سرافکندگی به تثدیم رسانید و در باطن طریقۀ حزم و تَیَقُّظ [۵۶۸] حصار داری را مسلوک داشت و بواسطۀ آنکه ملک مرحوم فخرالدّولة والدّین اسفزار را خراب کرد و برادر او ملک عزّالدّین را تا روز وفات در حبس داشت- چنانکه ذکر آن پیش ازین در تواریخ ملک فخرالدّین به تقریر و تحریر پیوسته است- عداوت خاندان بزرگوار و دودمان نامدار ملک مغفور شمس الحقّ والدّین ، طاب ثراه، در دل گرفته بود و به حصانت حصار شهر اسفزار و مردن کار دیده مغرور گشته و از معنی :
شعر[حسام ترمذی]
ای بد سگال شاه اگر چون غضنفری از زخم تیغ شاه جهان بی روان شدی
بر استان حضرت او سر نهی اگر را از راه قدر و مرتبه بر آسمان شدی
غافل مانده ، ملک اسلام غیاث الحقّ ۱ والدّین به حال او چندان التفات ننمود و
______________________________________________________________________
۱ . صال:شمس الحّق.
ذکر صد و یکم / در رفتن ملک اسلام غیاث الحقّ ... ۵۷۹
جماعتی را مع قلاع و و حُصُون آن حطّه را بدیشان سپرده بود بنواخت و همه را از انعام و اگران تمام به حظّ اوفر و نصیب کامل متواصل گرداند و برجسب ((مَن طانَت نِعمَتُهُ واصِبَةً کانَت طاعَفُهُ واجِبَةً))۱ همه با طوق خدمت و تضرّع کردن دل و جَیدِ وجدا را مُطَوَّق گردانیدند و غایشۀ بندگی و اخلاص بر کتف فرمانبرداری نهادند . و از اسفزار بعد از سه روز به طرف خطّۀ محروسه هرات – که دولتخانۀ قدیم و مرکز جلال و نقطۀ اقبال و دایرۀ امنی و آمال است – حرکت فرمود و به بهترین وقتی به شهر درآمد و تجدید اسباب سُرَور و سَلوَت و فراغ و رفاهیت خلق در هم پیوست و خاصٌ و عام ظلِ عاطفت و کتفِ مرحمت او آسوده گشتند و در پناه امن و امان از مخالب نوایب و حوادث خلاص یافت [ند].
شعر
غَدَت بِکَ آفاقُ البِلادِ حَصِینَةً وَهَل تَخمَل الدُّنیا وَاَنتَ ثِمالُها
گشت به تو کنارهای شهرها استوار
و هیچ فرو می رد دینار و تو پناه اویی [۵۶۹]
شعر
در جوار خدمت تو از نکایات سپهر
خلق شد آسوده تن چون در جوار کعبه حاج
منّت ایزد۲ که اقبال و شرف را هر زمان
هست سوی حصرت تو افتخار و ابتهاج
و ائمّۀ کبار و فقهای نامدار و معاشر و معاشر شرف و اقبال و زمرۀ فضل و افضال و طبقۀ دین و دلت و فرقه عزّ و قروت بتازگی مراسم محامد و مدایح به محل ادا رساندند و گفتند:
شعر [سیف اسفراینی]
خسرو ملک داوری ، شاه جهان غیاث دین۳
ای ز حصار قدر تو حصني س\هر باره ای
در صدر جلال تو کر مفلسی رسد[؟]
بیشی و کم نه آسمان دید کم از ستاره ای
______________________________________________________________________
۱ .من کلام العرب . ۲ . اصل: منت ایزد را. ۳ . اصل: غیاث الدّین.
۵۸۰ تاریخ هرات
طورق چرخ چیست دربحر محیط جاه تو
لوح سفینۀ تهی مانده بر کناره ای
چار مقلق است در مجمر شش سوی جهان
پنج یکی مربعش از غضبت شراره ای
و تباشیر حبص انصاف او به اطراف ولایات هرات رسید و شعان آفتاب معدلت او برکافّۀ رعایا و زیردستان تافت و وضیع و شریف سکّان هرات آیت (( ذلِکَ فَضلُ الله عَلَینا وَعَلَی النّاس ۱ )) بر خود خواندند و در عیش کام این اسل مذکور را به آخر رساند[ند].
ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
۱ . قرآن یوسف / ۳۸ ((این از ضفل الهی در حق ما در حق مردم است. ))