ذکر هشتاد و هفتم
در رفتن ملک فخرالدّین به
اسفزار و حکایت ابوسعید نهی
چون شهور سنۀ احدی و سبعامۀ [۷۰۱] درآمد، درین سال ملک فخرالدّین با لشکری به اسفزار رفت، به واسطۀ آنک ملک حسام الدّین و ملک رکن الدّین که ملوک نمی کرد[ند]*. چون به اسفزار رسید ملک حسام الدّین هم در آن چند روز و وقات بافت . برادر او ملک رکن الدّین به مقاومت مبک فخرالدّین لشکر جمع کرد و بعد از چند حرب شباروزی از شهر اسفزار بیرونآ مد و پناه قلعۀ روباه که قلّ اش بر اوج برج شیر گردون می سود، برد . ملک فخرالدّین روز دیگر از اسفزار مراجعت نمود و کرت [۴۴۴] دوّم با سپاهی از مغول و مسلمان ، همۀ آمادۀ حرب به اسفزار رفت و بعد از روز که حربها سخت کرد و بسیاری را سپاه ملک رکن الدّین به قتلرساند، بازگشت.
کرت سیّم با لشکر از هروی و باخرزی و توکلی و غوری و نکودری به اسفزار رفت و برادر او ملک علاءالدّین با سه هزار مرد پیاده و سوار از ولایت غور به اسفزار آمد به معاونت و امداد برادر . پس از هفت روز حصار شهر اسفزار را بگرفت و بسی را از مخالفان و معاندان اسفزار بکشت و قُرب هفتصد تن را در زنجیر کشید و حسار[ی] چند که در روستاقات بود قتح کرد وتمامت مردم اسفزار را از آن و مرد و آزاد و بنده به هرات فرستاد، و دویست تن را از خواجگان و متمولان دوشاخه کرد و سر پا برهنه پیاده به شهر هرات آورد و به گِل کشیدن و خندق کندن وشخت زدن مدمور گرانید.
بعد از چند ماه ملک رکن الدّین به شهر هرات آمد. ملک فخرالدّین در باب او عنایت و رعایت هرچه تماتر مبذل داشتو ملک رکن الدّین یک ماه در رهات بود . شبی طایفه[ای] از اصحاب غرض به سمع او رساندند که ملک فخرالدّین یارعلی
______________________________________________________________________
۱ . اصل: پنجم
ذکر هشتاد و هفتم / در رفتن ملک فخرالدّین ... ۴۶۷
سجزی را فرمود که ملک رکن الدّین را به قتل رسان. ملک رکن الدّین از آن سخن غنگین و مضطرب گشت و آن روز تا شب در تردّد و تفکّر بسر برد و هر زمان [می] گفت:
شعر
فَلَلمَوتُ خَیرٌ لِافَتَی مِن مَقامِهِ بِدارِ هَوانٍ بَین واشٍ وَ حاسِدِ
پس مرگ بهترست مر جوان را از مُقام کردن او
به سرای خواری میان بد گوی و بد خواه
روز دیگر با دل پُر هُمُوم و خاطر مقبوض به وقت آنکه
شعر
خسرو چنین از افق آینه جین نمود
ز آنیه چرخ رفت زنگ شب زنگبار [۴۴۵]
سوخت شب مشک را آتش خورشید و برد
نکهت باد سحر قیمت عود قمار
برقع زرٌین صبح چرخ برانداخت و کرد
پیش عروس سحر زر کواکب نثار
زاغ قیرگون رفت سوی قیروان
تا فکند نا گهان باز سفیدش شکار
از هرا تبه اسم زیارت خانجه باد* بیرون رفت . بعد از هژده روز ملک فخرالدّین لشکر به اسفزار برد. پسر ملک رکن الدّین که او را به لقب عزّالدّین گفتندی ، پیش ملک فخرالدّین آمد و چون خبر به ملک رکن الدبین رسید که امیر عزّالدّین بی اجازت شما پیش ملک فخرالدّین رفت و ملک فخرالدّین در باب او تکریم و الطاف عظیم مبذول داشت، فرمود که (( اگر پدر تو ملک رکن الدّین مطیع منقاد من نگردد ، ملکی اسفزار برا به تو ارزانی دارم.)) چون مبک رکن الدّین آن سخن بشنید سراسیمه و مضطّر گشت و پسر خود امیر عزّالدّین مکتوب نوشت که (( ای پسر بی فرمان من، این چه بود که تو کردی و بی رضا اجازت و مصلحت دیدِ من خود را در کام اژدها و پنجۀ لیث و غاگرفتار گردانید ؟ اگر چنانک می توانی زنهار زودتر بگریزی و با حان
_____________________________________________________________________
. خانجه باد= خانچه باد= خوانچه باد، ناحیه ای در بیرون شهر هرات.
۴۶۸ تاریخ هرات
عزیز خودنستیزی که مرا چون آفتاب عالمتاب روشن گشته که ملک فخرالدّین قصد جان من دارد.))
هنوز برین* بود که مسعود امیر زنگی را فرمود که فلانی را به اسم ضیافت به خانۀ خود بر و زهر ده . و یا یارعلی ۱ سجزی را نیز مدمور گردانید که چون شبانگاه** از حصار فرود آید و متوجّه وطن خود [۴۴۶] گردد، بر سر چهار سوی او را به قتل رسان. حق تعالی مرا سلامت ، بی آنکه زخمتی ازو به من لاحق شود از دست او خلاص داد.
چون مکتوب به ملک هزالدّین رسید و بر آنچه که پدرش ملک رکن الدّین نوشته بود مطٌع گشت ، از آمدن به خدمت ملک اسلام فخرالدّین پشیمان کشت . اما محال آنکه مراجعت نماید دستش نداد؛ چه ملک فخرالدّین طایفه[ای] ار از کُماة غور فرمود بود که شب و روز از حال او باخبر باشند.
القصٌه بعد از پتج روز که ملک رکن الدّین و عهدنامه ای نوشت که چون ملک اسلام فخرالدّین به هرات بازگردد در عقب او بیایم و مِن بعد عمر را به خدمت و ملازمت منتثی گردانم و بر رأی عالی ملک اسلام مخفی نباشد که من بنده بواسطۀ سخن اصحاب غرض از رات برفتم و در آن دیار فرار را بر قرار بدل گردانید[م].
شعر[ من کنزابلاعة ]
لَقَد قَلَّعَ الواشونَ حَبَلَ اِجتِماعِنا فَیا قَطَّعَ الرّحمنُ مَفتُولَ مَن وَشی
بدرستی که ببریدند بدگویان ریسمان فراهم آمدن ما را
ای خداوند بخشاینده ببر بافتۀ شدۀ آن کسی که نمٌامی کرد
چون عهد نامۀ ملک رکن الدّین به ملک فخرالدّین رسید روز دیگر از اسفزار بیرون آمد عنان عزیمت بر سمت هرات تافت و بعد آن چند روز که از آمدن ملک رکن الدّین به هرات منقطع گردانید، امیر عزالدّین را دربند کرد و قُرب یک سال در آن بند بداشت . او را تایبی بود از نه سجستان . او را اسدالدّین ابوسعید خواندندی . روزی این ابوسعید در پیش امیر عزالدّین نشصته بود و چنانک رسم
________________________________________________________________
ږ اصل: بریر . ۱ متن : بارعلی . **.اصل : شبانکار
ذکر هشتاد و هفتم / در رفتن ملک فخرالدّین ... ۴۶۹
بزرکان باشد و قاعدۀ ارباب دولت ، امیر عزالدّین را دل باز می داد* و می گفت (( ای ملکزاده [۴۴۷] هم در این هفته سخن ت به خدمت ملک فخرالدّین عرضه خواهم داشت . امیر هست که سخن من مقبول افتد و ترا دوستکام مع حصول مقاصد و مآرب به جانب اسفزار فرستم . باید که هیج همٌی و اندیشه[ای] به خاطر عاطر خود راع ندهی و در صبر و سکونت کوشی .
شعر
آذا ما اَتاکَ الدَّهرُ یَوماً بِنَکبَةٍ هَهِی بِها صَبراً وَ وِسَّع لَها جَلداً
چون بیارد به تو روزگار در روزی دردی را
آماده کن بدان نکته شکیبائی را و فراخ کن ار برای او مردانگی را
شعر
صبر است دوای مرد چون کار افتد کز صبر تواند ستد ز بیدادن داد
و هنداونه ای پایه کرده بود و هر ساعت پاره ای هنوانه به امیر عزالدّین دادی . در اثناء این حالت اسدالدّین ابوسعید به جانبی نلتفت شد . امیر عزالدّین کارد از دست او بستاند، یعنی که هندوانه پاره خواهم کرد، و پاره[ای] هندوانه بر سر کارد به سم ترکان بدو داد . اسدالدّین ابوسعید پارۀ هندوانه را از کارد برداشت و گفت خداوند ملکزاده لطف می فرماید . در این سخن بود که امیر عزالدّین به قوّت هرچه تمامتر کارد را به سنۀ او زد و هم بدان زخم کارش را به آخر رساند . و تاریخ هرات ایت حالت را خطیب فوشنجی که فعد ازین ذکر ، ذکر واقعۀ او به متابت خواهد پیوست نظم کرد که
شعر[ربیعی]
چو خواست تا که کند تازه در جهان کینه
سپهر خیره کش یاوه کرد دیرینه
به هفصد و یکم از هجرت رسول خدای
که در دو دنیا بالای دین او دین نه [۴۴۸]
[شعر]
گذشت بیست و یکم روز از ربیع نخست مازشام مع القصٌه روز آدینه
______________________________________________________________________
. دل باز دادن : امیدوار دادن.
۴۷۰ تاریخ هرات
پناه ملک اسدالدّین ابوسعید نهی ز دستبرد قضا خورد کارد بر سینه
ملک فخرالدّین به خون اسدالدّین ابوسعید ، امیر عزّ الدّین را به امواع عقوبت کرد
شعر[من البدایع]
وَمامِن یَدِ اِلاّ یَدُالله فَوقَها وَلاظالِمٌ اِلاٌ سَیُبلی بِظالِم
و نیست دستی مگر دست حق تعالی یعنی قدرت او بالای اوست
و نیست ستمکاری مگر مبتلا گردانیده شود به سمتکاری