ذکر پانزدهم
در حکومت خرلغ و امیر
محمّد عزّ الدّین مقدّم در شهر هرات
چون شهور سنۀ سبع و ثلاثین و ستّمائه [=۶۳۷] در آمد، درین سال به حکم پادشاه عادل قاآن ، خرلغ و سوکو و امیر محمد عزّ الدّین مقدّم از ترکستان [۱۱۸] متوجه هرات شدند . چون به قصبۀ اُوبِهْ رسیدند، شرف الدّین خطیب و اصیل معدل و اعیان و اکابر شعر به استقبال تمام پیش خرلغ آمدند . خرلغ به هَشاشت هرچه بیشتر شرف الدّین خطیب و عیاران هرات را در کنار گرفت و چون آثار رجولیت و شوکت عیّاران را مشاهده کرد ، متفکر شد وبا خود گفت که « با این طایفه جز به مدارا صحبت داشتن از مصلحت بعید می نماید . مبادا که این قوم بی باک خونین از من متنفّر گردند، که خاتمت آن از شرّ و فتن خالی نبود ».
روز دیگر که صفحات جهات از اِصْطِناع نیّر اعظم چون سمن زار شد و شَرَفات اماکن از خوشی و روشنی مانند مرغزارِ گشت ، یرلیغ قاآن را بخواندند و احکام امرا را به محلّ ادا رساندند . خلق بعد از تَعَظُّم و نثار از صغار و کبار بر خرلغ آفرین بسیار گفتند. بعد از آن خرلغ و سوكو بيرون شهر، نزدیک درب خوش، هر یکی کوشکی بنا کردند و امیر محمد عزالدّین مقدّم و رعیا به عمارت مشغول شدند و از خبّاز وطبّاخ و قصّاب و حدّاد و بقّال و بزّاز ۱ هفت در دکان۲ در بیرون شهر معمور گردانیدند. خرلغ نظام بندهی۳ و نجم الدّین مرجان خوافی ۴ [را] * به اسم مشرفی و ناظری دیوان هرات نصب گردانید و پسر خود جریکه را فرمود که «بر سر خاک پالان باش و چون چیزی یابند از ایشان ، بستان». و جریکه بغایت طمّاع و مفسد و مسلمانْ دشمن بود .
شعر [ ربیعی ]
نه دانش پژوه و نه دانا شناس برون از ره دین و بس ناسپاس
۱. اصل : بزار . ۲. لفظ «در» در شمارش دکان می آید .
۳. زمچی: نظام بدیهی . ۴. اصل: خواهی .
سرشته همه خوبی او در بدی به فرسنگ ها دور از مؤبدی
ازو ناکسان در بزرگی و ناز وزو زیر دستان به رنج و نیاز
[۱۱۹] و خرلغ نیز به سوی عیاران التفاتی نکردی و احیاناً شرف الدین خطیب را گفتی که «تو مرد دانشمند و فقیه باشی، چرا در کار حکومت ولایت مدخل می سازی و بر خلاف ائمه و مقتدیان دین محمدی، علیه السلام، زندگی می کنی. می باید که تو ملازم مسجد و محراب و درس و کتاب باشی، نه مایل امارت و ریاست». و از عیاران کسی را که با سلاح نبرد بدیدی بانگ بر وی زدی و گفتی« ای تاژیک یاغی، کجا دیده ای که مستعد حرب شده ای؟ امروز روز بیل و میتین است نه هنگام تیغ و زوبین». و امیر محمد، خرلغ را بر موجب« الدّینُ النَّصیحَةُ» پند دادی و گفتی «ای امیر، با این عیاران به تندی زندگانی مکن.
شعر[فردوسی]
درشتی و تندی نیاید به کار به نرمی برآید ز سوراخ مار
این طایفه را به تدریج و تأنّی صید خود گردان، چندان که در این ولایت جمعیتی پیدا شود و مکنت و حکومت تو اسیلا گیرد. بعد از آن به زجر و تعمق ایشان را خدمت فرمای».
چون از این حالت پنج ماه بگذشت،۱ عیاران به وثاق شرف الدین خطیب آمدند و گفتند که« خرلغ مارا جفا و ناسزا می گوید و دزد و خونی می خواند۲ و پسرش جریکه متعلقان و مزدوران مارا می رنجاند و آنچه می یابند باز می ستاند. پیش از آنکه دست به کشتن و زدن بر آرد مارا در کار خویش اندیشه باید کرد». بعضی از عیاران گفتند که« هیچ تدبیر بهتر و با صواب تر از آن نیست که خرلغ را به قتل آریم و خواتین و ابنا و غلمان و اتراک او را که هر یک در لطف و جمال آفتابی اند و در حسن و زیبائی ماهی [۱۲۰]
شعر[شهابی]
همه گُل عارض و لاله رخ و سنبل گیسو همه شکر لب و بسته دهن و سیم ذقن
یا چندین اموال و اجناس بگیریم و به زودی از هرات برویم یا در جبال قلعه ای یا در
۱.اصل: بکدشت. ۲.اصل:حواند.بحار جزیره ای کهف خود سازیم.
شعر[ سعید]
در آب غرق کشتن و در خاک ریختن بهتر از آن که زنده بمانی به کام خصم
طایفه ای دیگر گفتند که« صواب آن است که از هرات برویم» شرف الدین خطیب گفت که « این هر دو اندیشه موجب جلاء وطن و ظهور فتن است وباعث شرّ و فساد . نوزده سال می شود که در بیاء مشقّت و فیفاء زحمت متحیّر و سر گشته ایم. امروز کهد خطّۀ هرات روی در آبادانی دارد پسندیدۀ مردم دانا نباشد که به تجدیدْ خونی بریزیم و خلافی ظاهر گردانیم، و از برای کامۀ یک دمه و مراد یک ساعته، خود را در ورطۀ مهلک و غرقاب بی پایاد اندازیم و قواعد عاقبت اندیشی و پیش [بینی]* مختل و مُزَلْزَل گردانیم ، که گفته اند :
شعر [شاعر]
کامۀ وقت ارچه ز جان خوشتر است عاقبت اندیشی از آن خوشتر است
اولیٰ آن است که بر حدیث صحیح صریح، علیه السّلام ، که می فرماید : لَا یُلْدَغُ الْمُؤْمِنُ مِنْ حُجْرٍ واحِدٍ مَرَّتَیْن۱ عمل کنیم واندیشه هایی را که نتایج آن خذلان و خسران بود از خواطر نفی گردانیم. شما زمام این کار را به ید اهتمام وکف کفایت من باز گذارید تا خرلغ را به لطف الحیل وتأنی [۱۲۱] چنان سازم که دلخواه شما باشد».
عیاران بر شرف الدّین خطیب آفرین خواندند و گفتند« هرچه خداوند فرماید ومصلحت بیند بندگان بر آن موجب بروند».شرف الدّین خطیب روز دیگر به وثاق امیر محمّد عزّالدّین مقدّم آمد و[از]* هر جا حکایتی تقریر کرد و سر گذشتی فرو خواند. در اثنای آن گفت که «جریکه مردم را زحمت می دهد و خرلغ این طایفۀ مردم را که سال ها به مال ها وماه ها به حیله هاو وعده ها وامید ها در این ولایت خراب که در زمین وهوای آن وُحُوش و طُیُور را امکان مکان وطیران نبود، نگاه داشته ام از خود می رماند.در یرلیغ بادشاه قاآن ترا امیرواو را نوکر فرموده اند، چرااو را نصیحت نمی کنی. اگر براین نوع زندگانی خواهد [کرد ]* رعایا متفرّق خواهند شد. بر معنی لا مُلْکَ إلاّبِالرَّجال واقفی. چون رعایا جلاء وطن کنند،شحنگی و
۱.مثل سائرۀ عربی است .
حاکمی شما مگر بر ابطال هَضَبات وجمادات و نباتات خواهد بود ».
نظم
ولایت چو شد از رعیت تهی چه سود از بزرگی و شاهنشهی؟
رعیت چو مجموع وخوشدل بود مراد ملک جمله حاصل بوَد
روز دیگر امیر محمّد بیش خرلغ رفت وآنچه از شرف الدّین خطیب شنوده بود به سمع خرلغ رساند ودر تربیت عیّاران و رعایت جانب ایشان اورا حریص گرداند و گفت « ای امیر، این عیاران و نامداران هروی را که هریک در بسالت و رزم رستمی اند و در درایت وعزم افلاطونی، عزیزدار که تا تو را روزی به کار آیند .خاصّه در این شهر».
خرلغ از آن سخن خایف گشت و گفت «چنان کنم که نوکر مصلحت می بیند» و روز دیگر که شاه سپاه زنگبار از شاهنشاه رومی عذار منهزم شد خرلغ طوی۱[ی] شگرف بساخت و شرف الدّین خطیب و عیاران هرات را بخواند .بعد از آن که ازاَکْلِ طعام بپرداخت،روی به شرف الدّین خطیب و عیّاران کرد و گفت که « من دراین ولایت که متوطّنم به معاونت و مظاهرت شمایم و به امداد و اجتهاد شما این خطّه آبادان [۱۲۲] خواهد شد؛ چه، شما در این ولایت پیش از من بوده اید وسُبُل حزم و رزم را مسلوک داشته واز بدو نیک آگاهی تمام یافته. بر حسب اَلْفَضْلُ لِلْمُتَقَدِّم شما را بر خدّام و اموال و مراکب من حکم است».
عیاران گفتند که « امیر را درِ دولتْ تمام ونعمتْ مدام. سال های بی حساب زندگانی باد و چشم بدِ روزگار از جمالِ اقبال وکمالِ او دور.
شعر [ظهیر]
تا جهان گاه به راحت گذرد گاه به رنج آدمی گاه مسافر بُوَد وگاه مقیم
تا ابد پیش تو اقبال رهی باد و رهین قامت جاه تو تا حَشرقوی باد و قویم
۱.طوی : واژه ای است ترکی به معنی جشن وشادی و سرود. کهن ترین معنی «طوی » اردو،اردوگاه ویا مجموعه ای از چادرهاست. در سنگنبشته های ترکی تنها به معنای نخستین، یعنی اردو و درگاه به کار رفته ودر دوران بعد مراد از آن جشن و سرود بوده است.این لفظ در منابع فارسی به صورت:توی ،تو، طوی نیز آمده است.ما همه از دل و جان بنده ودوستار و منقاد امیریم و سر و زر ما فدای خدمت خداوند است».
خرلغ را از آن خُضُوع و لینَتِ کلامِ عیّاران خوش آمد. روز دیگر جریکه را از آن عمل که فرموده بود معزول کرد و نجم الدّین خوافی را قایم مقام جریکه نصب گرداند و گفت« هر چه که در شهر یابند از دینار سُدسی بستانند و مردم را زحمت ندهند».
بعد از آن چون عیّاران به سلام او آمدندی، ایشان را بنواختی مَآرب و ملتمسات هر یک را به اجابت و اسعاف مقرون گرداندی.بس از چند روز از این حکایت کار خرلغ بالا گرفت.
و راوی چنین گوید که هم در این سال مذکور خرلغ و امیرمحمد طایفه ای را پیش قاآن فرستادند و رعیت طلبید [ند]. بعد ازپنج ماه تکسینک از طرف پادشاه قاآن و اینوج بیک از جانب شاهزاده باتُو با دویست بنه وار مردم به هرات آمدند. خرلغ از آمدن ایشان مُبْتَهِج [۱۲۳] و خرّم گشت و ایشان را خلعت فاخر پوشانید. بعد از یک ماه جوی های شهر را با هم بخش کردند.۱اینوج بیک جوی سبقر را باز کرد و بهادر مالانی از طرف ایلجیکدای جوی مالان را و تکسینک اندک چیزی از جوی انجیر ۲بگشاد و باقی را ملک مجدالدّین کالیوینی به اتمام رسانید؛ چنان که ذکر آن به تقریر خواهد پیوست بعد از این ذکر.
۱.آب هری رود از جبال غور نزدیک رباط کُردان بر می خیزد و آب های بسیار با آن جمع می شود و نُه نهر از آن بر می دارند. اول نو جوی ، دویم آذربایجان،سیم لشکرگان،چهارم کراغ، پنجم غوسمان، ششم کنک، هفتم سغفر، هشتم آبخیز که به هرات می آید، نهم بارشت .
۲. زمچی:انجیل.