ذکر هشتاد و هشتم
در حکایت صدرالدّین خطیب و یاران او
چون شهور سنۀ اثنی وسبعمائه[۷۰۲] درآمد۱ ، از تواریخ این سال حکایت در بند افتادن صدرالدّین خطبی است. و سبب آن بود که ملک فخرالدّولة والدبین ، طاب ثراه ، پسر خطیب فوشنج را که او را به لقب صدرالدّین خواندندی و در اشعار خود را ربیعی خواندی به درگاه خود مقرّب گردانیده بو؛ چه، او طبعی داشت و غایت نازکی شعری در نهایت دلپذیری و سخن مطبوع[و] بس روان ملک فخرالدّین او را فرمود بود که (( حکایت و سرگذشت جدان و پدران بزرگوار امر و سیَر و خصال و قتل و نَهب و بسط و قبض هر یک را و قصص در بند افنادن و ماندن در آن هفت سال و حربها که با اعادی ملک کرده ام تمرّد[۴۴۹] و تکبر من ک هیچ پادشاهی را منقاد نگشتم، از جزویات و کلیٌیات علی التفصیل بر تَهج شاهنامه در ظنم آر.))
خزبی فرشنج شش سال در ساهتن و گرداختن آن کتاب بسر برد و آن کتاب را به (( کرت نامه )) موسوم پردانیده بودند و هر چه از اصِطناع و تَلَطُّف و احسان که در افهام و اذهان آمدی ملک اسلام فخرالدّین دربازۀ او مبذول داشت و خطیب بس مُعربِد و بواش** بودی و بیشتر اوقات شراب خوردی و گفتی :
شعر[پسر خطیب گنجه]
غذای روح بَود بادۀ رحیق بحق که لون او کند از دور رنگ گُل را دق
به رنگ زنگ زداید ز جان اَندُهگین همای گردد اگر جرعه بیابد بق
به طعم، تلخ ، چو بند پدر، ولیک مفید به نزد باطل باطل به نزد دانا حق
حلال گشت به احکام عقل بر دانا حرام گشته به فتوی شرع بر احمق
و هر ماه هزار دینّار از خزانۀ ملک فخرالدّین بدو رید و او بدان قناعت نکردی و بیشتر طمع داشتی و به غرور ((اَلشُّعَراءُ اُمَراءُ الکَلامِ)) فریقته بودی. روزی به
_____________________________________________________________________
* . اصل : هشتاد و ششم . ۱ . افتنادگی در متن احساس می شود.
**. مفهوم نشد.
۴۷۲ تاریخ هرات
.اسطۀ خشونتی از ملک فخرالدّین خایف گشت هم در آن روز از هرا تبرفت و متوجه قهستان شد و چون پیش شاع علی بن ملک نصیرالدّین سجستان[ی] که ملک قُهستان بود رسید، از ملک فخرالدّین شکوۀ بسیار کرد و دو سر اسب و دویست دینار نقد بدو داد وگفت(( تو لایق ضحرت ما نیستی . ازین ولایت برو)) توّاب و حجّاب او گفتند که (0خداوند عالم را در کامرانی و جلال فروان سال زندگانی یاد، چرا چنین اعر سخنگوی را که در خراسان و عراق مقل ندارد به ملازمت قبول نمی فرمایی ؟)) شاه علی گفت(( هر چنداین فوشنجی بچۀ هنرمند و سخن دان است، امابی وفاست. بواسطۀ آنکه ملک هرات ملک فخرالدّین او را ده سال بپروزد و به حضرت خود مقرّب و بُتاخ گردانید، امروز که ازو رنجیده در پیش من بدِ او می گوید، فردا مه از ما نیز برنجد در پیش دیگران هر جه [۴۵۰] بدتر بود بگوبد و باک ندارد.))
شعر[سعدی]
غماز ره ه حضرت عالی که راه داد هم صحبت تو هم چو تو باید سخنوری
امروز اگر نکوهش من کرد پیش تو فردا نکوهش تو کند پیش دیگری
خطیب از قهستان برفت. بعد از چند روز به سمع ملک فخرالدّین رساندند که خطیب فوشنج از حضرت خداوند در پیش شاه علی گله کرده و چنین و چنین سخنهای بیهوده گفته، شاه علی او را بدان واسطه از درگاه خود براند و حالیا در نیشابور است و خاطر عزمیت عراق دارد . ملکفخرالدّین دانست که خطیب ساعر بی قبات و بیهوده پویی است نباید که به سبب اغرا و تحریص اعدای سخنی گوید که بر روی روزگار آثار آن بماند. در حال مکتئبی نوشت بدو و او را به انواع تلطّف تَعَلفُ و عده کرد . خطیب ازآن نامه شادمان گشت و گفت :
شعر
اَتانِی کِتابٌ زادَ مَورِدُهُ قَدرِی کَماجاءَ وَحیُ اللّهِ فِی لَیلَةِ القَدرٍ
آمد به من نامه ، اقزون کرد آمدن او ندازه مرا
چنانک آمد و حی حق تعالی در شب قدر
شعر[عمری نسفی ]
آمد به دان عاشق مهجور مستمند مرغیز آستانۀ مخدوم نامه نام
روحش لب نهاده که ایا ایمن الحدیث عقلش خطاب کرده که یا احسن الکلام
ذکر هشتاد و هشتم / در حکایت صدرالدّین خطیب ... ۴۷۳
چند روز در تَدَبّر و تَفَکٌر بسر برد. گاهی گفت که اگر مراجعت کنم و پیش ملک فخرالدّین روم شاید که به اِهلاک من فرمان فرماید؛چه، را در [۴۵۱] خطّۀ حروسۀ هرات غرض خواه و حاسد بسیار استو وگاهی گفتی که می دانم مه شعر من پسندیده و مستحسم اوست و علی الدوام در خلاء و ملا< در باب من لطف و عنایت را رعایت و واجب شمرده، نه هماناکه به قصد جان من سعی نماید .
شعر[صاحب دیوان قاضی ]
فَبَقِیتُ بَینَ عَز یمَتَین کِلَیهما اَسعی وَاَنفَدمین ظُبارة سَنانِ
باقی ماندم میام دو عزمیت ر دو
رونده رست و روان تر است از تیزیهای آهن سرنیزه
هِمَمٌ تُشوَّقُنِی اِلی طَلَبِ العُلی وُ هویً یُیجاذِبُنی اِلیَ الاُوطانِ
همتهایست آرزومندی نمایند مرا به سوی جستن بلندی
و عشقیست و می کشد مرا به سوی آرامگهها
آخرالامر بر آن اندیشه مقرّر گردانید که متکوب نویسد به خدمت ملک فخرالدّین و حال خود عرضه دارد .بعد از آن اگر جواب مکتوب به خط ید ملک فخرالدّین برسد، به هرات رود. نامه ای در قلم آورد بدین صفت:
شعر
سلامی کزو بر قصر ادراک او بیفکند فکرت کمند گمان
سلامی کزو دل ببرد زندگی سلامی کزو جان شود شادمان
برآن حصرت جنت اسا که شد ز جان بنده اش هم زیمن هم زمان
بر آن ذغن اطهر که در پیش او یقین شد سراسر کمان جهان
بر آن انور که در بذل و جود فزونتر ز ابرست و از بحر و کان
بر آن شاه گیتی که در داد و عدل چو اسکندرست و چو نو شیروان
هر آن قدربخشی که در شرق و غرب چو او نیست یک قاهر و قهرمان
بر آن کامکاری که [هم] هست و بوَد همیدون جهان داور و کامران
به آن داوری که مِثلش ندید زمانه یکی شاه گیتی ستان [۴۵۲ ]
بر آ ن شهریار جهان، کز عُلُوّ چو صد سنجر است و چو صد اردوان
بع از شرایط ثنا و دعا ، حکایت خود از جز و کلّ عرضه کرد و از ملک فخرالدّین امانامه ا طبل داشت. چون نامۀ او به ملک فخرالدّین رسید بر فور
۴۷۴ تاریخ هرات
جواب نوشت وبه سوگند مؤکدّ گردانید، بدین نوع :
شعر[سیدحسن]
((بدان خدای که از بهر روح سلطان روشن که باشد او را بر تخت دل همیشه مکان
برید ساخت ز گوش و طلیعه از دیده وزیر کرد ز هوش و وکیل درز زبان
بدان رسول که بر فرق آسمان سایش ملک تعالی [؟]* تاجی نهاد از فرقان
به حُسن نَغمَت داود و رفعت ادریس به صولت عُمَر و شرم روییِ عثمان
به رزم رستم درستان و بزم کیخسرو به بذل حاتم طایی و عدل نو شیروان
که به جان او قصد نکنم و کسی را نفرمایم))
چون این عهد نامه به خطیب رسید ، بخواند و گفت((ذِلکَ هُوَ الفَضلُ الکَبیرُ))۱ بهد از هژده روز به شهر هرات آمد . چون به دستبوس ملک مرحوم فخرالدّین والدّین مشرف شد، زبان به ثنا و دعا بگشاد و گفت:
شعر[رشید وطواط ]
ای خداوندی که تیغ عدل تو در ملک دین
حافظِ اسلام گشته، راعی ایمان شده
وقت سرعت پیش سیر مرکب میمون تو
عرصۀ جهان کمتر ز یک میدان شده
کسری و دارا به رغیب صدر و درگاه ترا
کمترین راش گشته، کهترین دربان شده
[۴۵۳] تا بود افلاک دوّار و به صنع ایردی
ثابت و سیار بر اطراف او تابان شده
سال و مه بادا زتَفِّ آتشِ احراق جرخ
سینۀ خصم جناب فرّخت بریان شده
باد ویران بقعه های شرک از شمشیر تو
وز مساعی تو قصر ملّت ابادان شده
ملک فخرالدّین او را به هشاشت تمام بپرسید و بر منوال ماضی در میان ندما نشصت فرمود و به ظاهر خود را چنان نمود که خطیب گفته که ((ملک اسلام با من تر
_____________________________________________________________________
۱ . قرآن، شوری / ۲۲ (( آن همان نعمت بزرگ است.))
ذکر هشتادو هشتم / در حکایت صدرالأّین خطیب... ۴۷۵
سر عنایت و رعایت است)) وبه باطن بواسطۀ بی ادبیهای او چنان بود که می خواست که به قتل او فرمان فرماید و هر زمان به زبان حال می گفت:
شهر[من الانوار]
لاتَخسِبَّنَ هَشاشَتی لَکَ عَن رَضیً فَوَحَقٌ وَصلِکَ اِنَّی اَتَمَلَّقُ
مپندار هیچگونه که گشادگی رو[ی] من مر ترا از خوشنودیست
بس حق وصال تو بدرستی که من ترا از خوشنودیست
بس بحق وصال توبدرستی که من چایپوسی می کنم
و به شارت ملک فخرالدّین تمامت اعیان و فضلا و اکابر و شعرای شهر هرات به سلام خطیب رفتند. چون ازین حکایت پنج ماه بگذشت ، شبی خطیب مجلس شراب برآراست و طایفه را از خویشاوندان و احبّاء خود طلب داشت . چون شراب در ایشان اثر کرد در گفتگوی درآمدند و گوی دعوی بی معنی در میدانِ تَصَلُّف و خودستائی انداخت و در اظهار هنر و گهر خود مباغلت نمود .
یکی گفت: من شیرِ فیل افکنم به یک حمله کوه از زیمن بر کنم
دگر گفت: چون من خروش آورم زمین و زمان را به چوش آورم[۴۵۴]
یکی گفت: خورشید رای من است سرِ اسمان زیر پای من است
یکی گفت، کو رستم زاولی ؟ که بیند ز کُند آوران پُر دلی
چون نوبت به خطیب رسید، گفت:
شهر[بُحتَری]
وَاَنَاالذَّی اَوضَحتُ غَیرَ مُدافِعٍ نَهجَ القَوافی وُهُوَرَسمٌ دارِسٌ
منم آن کس که پیدا[ا] کردم جز بازداشته شده
راه شعرها را و آن راه نشانی بود کهنه شونده
وَشُهِرتُ فِی شَرقِ البِلادِ وَغَربِها فَکَاَنَتّی فی کُلٌ نادٍجالِسُ
و مشهور کرده شوم در مشرق و در مغرب شهرها
پس گوییا که من در هر انجمن نشصته ام*
بعد از آن روی به حضار مجلس کرد و گفت(( ای اصحاب ، اگر شما همه بامن یکدل و یک عزم شوید من به اندک روزگاری ولایتی را در ضبط آرم و مملکتی را مسخّر سازم و خلقی را منقاد گردانم.)) و هر یک از حاضران را نامی نهاد . یکی را
_____________________________________________________________________
* .اصل: نشصته ام.
۴۷۶ تاریخ هرات
شهسوار اعظم ، و دیگری را سان دیوبند، و یکی را پهلوان مشت زن، و دیگری را مفتن تیغ کش. بدین گونه هر را به اسمی مسمّی گردانید و گفت اسمای شما را در ((کرت نامه )) خوام نوشت تا رعد از ما بازگویند که شاعری بود از فوشنج هرات با چندین مرد مارز نامدار و ازو چنین و چنین کار های خطرناک در وجود آمد.
تا هنگام غروب آفتاب ازین نوع سخنهای خبال انگیز بر زبان می راند و اندیشه های فاسد در خاطر می ورد و از معنی ((رُبَّ قَوالِ اَورَدَکَ مَوردَ القِتالِ* ))
غافل می نامو . خطیب را شاگردی بود خوافی سوزنی نام. گاهگاه شعرکی [۴۵۵] گفتی و خطیب او را بغایت نیکو داشتی ، مگر به سبب خوشنتی که از خطیب دیده بود از خطیب کینه در دل دشات. برخلاف قول امیر المؤمنین علی ، رضی الله عنه، که می فرماید(( عَلَّمَنی حَرفاً [قَد] صَیَّرَنی عَبد))روز دیگر به وقت بار به بارگاه ملک فخرالدّین درآمد و زمین ببوسید و گفت:
شعر[کمال اسمعیل]
ای خداوندی که هستنداز نهیب خنجرت
در میان سنگ در آهن آب و آتش مرتعش
بر سر آمد گوهر تیغ تو در روز نبرد
بر سر آید هر کرا زان دست باشد پرورش
ببعد از آن آنچه که شب از خطیب و یاران او دیده و شنیده بود عرضه داشت و در اثناء آن چنین گفت(( خطیب اندیش آن دارد که به حصار کالیون رود و قُرب صدمرد دلاور فوشنجی در این کار با او بیعت کرده اند.)) ملک فخرالدّین از آن سخت اندیشه مند گشت. تاج الدّین یُلدُز و لقمان را با پنجاه مرد بفرستاد تا خطیب را بازمره ای که در خانۀ او باشند بگیرند و بسته به حصار آورند. پهلوان یُلدوُز و لقمان در حال به وثاق خطیب آمدند خطیب را با هفتاد تن پیش ملک فخرالدّین آورد[ند] .
ملک فخرالدّین بفرمود تا همه را آن روز در چاه کردند .
رئز دیگر بفرمود تا ایشان [را] پیش آورند. به تخویف تمام ازایشان پرسید که ((چنین اندیشه ای کرده اید و با خطیب بار بود)) آن قوم منکر شدند و گفتند (( ما
_____________________________________________________________________
* . من کلام جارالله علاٌمه.
ذکر هشتادو هشتم / در حکایت صدرالدّین خطیب ... ۴۷۷
هذااِلاّ اِفکٌ مُفتَری.))۱ بعد از آن از خطیب پرسید . خطیب اقرار کرد و گفت ((مست بودم و از سرِ مستی این حکایت گفتن.)) ملک فخرالدّین فرمود[۴۵۶] تا خطیب را در بند کردن۲ و جند تن را از گرفتگان گوست کشیدند، و قومی را پوش و بینی و انگشت ابهاد ببریدند، و جماعتی را چوب زدند، و گروهی را که به طفیلی در مجلس ایشان آمده بودند ببخشیدند و این حکایت در میان خلق هرات تاریخی شد .
______________________________________________________________________
۱ . قرآن، سب/ ۴۳((این جز بهتانیساختگی نیست.))
۲ . خطیب در زندان قصزدا هی گفت و پیش ملک فرستاد که این دو بیت از آن جمله است:
توهمان گیر که این بوم یقوم
الروح است آفرننده میان من و تو خصم و حکم
در پناه تو گریزیم به توله بِه از آنک گوشۀ دمنت آن را بگیرم محکم
ملک به این قصیده جوابی نداد . پس از آن چند بیت مثنی تطد ملک فرستاد . ملک باز هم التفتی به حرف او نکرد . بالاخره عمر ربیعی فوسنجی در آن حبس به پایان رسید و کس ندانست که او را به چه سان هلاک کردند.
می گویند ربیعی در زندان قصائدی در حسب حال خود سروده است . کیک از یان قصاید شورانگیز را فصیحی خوافی در تاریخ خود آورده است. این بیت از آن قصیده است:
شاه جهان خسرو روی زمین وارث جمشید ملک فخر دین
داشت یکی بندگران ساخته ز آهم و فولا بپرداخته
کرد مرا بسته بدان بند پای سرمَکِش از خواهش کیهان خدای
آن دگزان را همه آزاد کرد چرخ فلک بین که چه بیداد کرد
من شده پس بستۀ بندگران رات چو کاوس به مازنداران
بار غمی بر دل و بر پای بند ب همه غم هم نفسم تا به چند
جان من ا صحبت شان در غویو بلعجبی چند، نه مردم، نه دیو
دیو یکی مسخره در گردشان خرس یکی لت خوره شاگرشان
عدات شان بستن و آویختن خصلت شان کشتن و خون ریختن
کار همه مر برون کوب و زور روی همه سال به خَیسار و غور
کوه روانند نبرد آزمای کوه روانند به امر خدای
ده تن از این قوم نگهبان من وای برین حال پریشان من