ذکر صد و سی دوّم
در فتح حصار نیازآباد بر دست
لشکر ملک اسلام غیاث الحقّ والدّین
در ربیع الاوّل سنۀ مذکور حصار نیازآباد خواف که به حصانت چون قلعه کردۀ کوه بود و به محکمی چون جَبَل بیستون بر دست ملک ملوک اسلام غیاث الحقّ والدّین فتح شد .
و سبب آن بود که خواجه مجد خوافی – که مدت مدید در ولایت خواف حکومت راند و او مردی بود بس محتشم و مالدار و بواش و اکثر ولایت خواف در تصرّف او- در نیازآباد حصاری داشت که به تندی و بلندس چنان بود که ابر را گذر بر پنهای او بودی و باد را مهبٌ در دامن او.
شعر[نظامی]
ز پرتاب او ناوک افکند بال کمندی نه کانجا رساند دوال
نه عرٌاده بر گرد او ره شناس نه از گردش منجنیقش هراس
و ذخیرۀ بی حد و قیاس درین حصار نهاده. چند سال درین حصار بسر برد . تا اتفاث چنان افتاد که پیش ازین تاریخ به شش سال حصار مابیژناباد آورد و به پُشتیآنک حصار مابیژناباد و حصار کاریان و حصار نیازآباد در تصرٌف داشت بر مقتضای کلام صادق رسول ثقلین ، خواجه قاب قوسین، که می فرماید ((لَکُلّ اُمَّةٍ فِتنَةٌ وَ فِتنَةُ اُمَّتی اَلمالُ))۳ مال بسیار بذل کرد و قُرب ههزار مرد اوباش دلیر سفٌاک بی باک را به ملازمت خود درآورد و هر چند روز طرف قُهستان و خواف فتنه ای ظاهر گردانید و راهها را بر مسلمانان ببست. و در آن سال که شاهزاده یسور به خرابی خراسان لشکر کشید مال فاخر پیش او فرستاد و گفت که ((من بنده و مطیع شاهزاده جهانگیرم و درین حدود خصم و غرض خواه بسیار دارم. اگر شاهزاده جهان من بنده را به لشکری مدد دهد
______________________________________________________________________
۱ . اصل :صد و سی ام. ۲ . اصل: ماثرناباد؛ متن:مائیژناباد.
۳ . حدیث نبوی.
ذکر صد وسی و دوّم / در فتح حصار نیازآباد بر دست... ۷۵۱
در بندگی و کوچ دادن اقزایم و قلاع و حصون این دیار را تا حدٌ کرمان و سجستان به دست عسکر شاهزاده بازدهم.))
شاهزاده یسور هزار سوار را نامزد گردانید تا پیش خواجه مجد رفتند . خواجه مجد با آن هزار سوار پیشتر ولایت خواف را بتاخت و مال و بردۀ مسلمانان را به دست لشکر شاهزده یسور باز داد. بعد از دوماۀ چند نوبت خواجه سعدالملک و حکٌام و زعماء ولایت خواف لشکر کشیدن. و چون خواجه مجد مرد فدائی بسیار داشت برو ظفر نیافتند و در محاصرۀ مابیژناباد و جلاء خواجه مجد از خواف و به قتل آوردن جماعت فدائیان را که در حصار مابیژناباد متوطن اند رجوع کلی [به] ملک اسلام غیاث الحثّ والدّین کردند. ملک اسلام پیش از این حالت کرت مکتوبات به خواجه مجد فرستاده بود و او را از چنین کارها منع کرده. و ملک اسلام را پیش از استمداد و استعضاد حکّام خواف ازو عزیمت آن بود که به حرب خواجه مجد رود.
چون حصار زره را فتح کرد، در صفر سنۀ مذکور ناصرالدّین ایلچی خواجه و ناصرالدّین طغرل[۷۵۶] فوسنجی را با پانصدسوار به طرف خواف فرستاد و خود روز دوشنبه بیست و هفیتم صفر سنۀ مذکور خطٌۀ محروسۀ هرت، حمیت عنالآفات ، بر عزیمت محاصرۀ حُصُون خواجه مجد حرکت فرمود . و چون ناصرالدّین ایلچی خواجه ناصرالدّین طغرل به حدود خواف رسیدند و عزیمت آن کردند که به پای حصار نیازآباد روند ، خواجه مجد چون شنود که از هرات به حکم ملک اسلام غیاث الحقّ والدّین لشکری به اخواف می آید، صدمرد دلیر کاریده از سجزی و قُهستانی و خوافی را فرمود که بروید و حصار نیازآباد را محافظت نمایید . آن صد مرد فدائی به هنگام شام از حصار نیازآباد را محافظت نمایید. آن صد مرد فدائی به هنگام شاه از حصار مابیژناباد بیرون آمدند و چون نزیدک حصار نیاآباد رسیدند ، بالشکر منصور ملک اسلام غیاث الحقّ والدّین در آن
شعر[فردوسی]
شب تیره چون روی زنگی سیاه ستاره نه پیدا نه تابنده ماه
تو خورشید گفتی به بند اندرست ستاره به خمِ کمند اندرست
سپاه ملک اسلام غیاث الحقّ والدّین باایشان در حرب آمدند و در یک حمله قُرب بیست تن را از آن صد مرد به قتل رسانید [ند] و پنج تن را اسیر کرد[ند] و باقی را منهزم .
۷۵۲ تاریخ هرات
شعر[نظامی]
چو لشکر هراسان شود در ستیز سگالیش نسازد مگر بر گریز
بعد از دو روز ملک اسلام غیاث الحقّ والدّین با لشکر بی حئّ در نیازآباد نزول فرمود و روز دیگر با تمامت سپاه از جوانب حصار درآمد . از حصار مبارزان خوفی مه هر یک سالها خواجه مجد را خدمت کرده بودند و جنگهای عظیم و جانسپاریهای صعب به تفدیم رسانده، دست به تیر زدن و سنگ انداختن برآوردند . و از طرین آتش حرب بالا گرفت و دریای قتل در موج آمد و از عُلُوّ و سُفُل نفیر و نعره و آوا و صدای کوس و طبل و خروش و جوش سپاه و مراکب زلزال و ارتعاش در جبال و صحراوات بیدا آوردند.
شعر[فردوسی]
[۷۵۷] ز دریا تو گفتی که برخاست موج سپهر اندر آمد همی فوج فوج
همی چشم روشن جهان راندید شپهر و ستاره سنان را ندید
ز گَرد سواران هوا بسته مبغ چو برق فروزنده پولاد تیغ
به مغز اندرون بانگ پولاد خاست به ابر اندرون آتش و باد خاست
و هر چند که سپاه ملک اسلام غیاث الحقّ والدّین خَرَکها و درها و نردبانها و ادوات حصارگیری بیشتر می بردند، حصاریان جنگ زوال درگشت ، ملک اسلام غیاث الحقّ والدّین پیش راند و بانگ بر سپاه منصور خود زد و گفت که ((پیش روید!))مبارزان غوری و دلران هروی به یکبار نعره برآوردند و با خجر ها[ی] کشیده چون اژدهای دمان و غضنفر خشم آلود به پای حصار آمدند و بعد از آنگ از جانبی قرب صد مریأ نامدارِ خنجر گزار به قتل پیوست ، به عون ایزد اداکرِ جانبخشِ روزی رسان و فرٌ دولتِ روزافزونِ ملک اسلام غیاث الحقّ والدّین حصار نیازاباد را بگرفتند.
حصاراین چون آن حالت را مشاهده کردند دست و پای ایشان از کار بشد و سرگشته و بی خود گشتند و بی خود گشتند. ((فَتَزَلزَلَت اَقدامُهُم وَضَلَّت اَحلامُهُم وَ اَفهامُهُم))۱ سلاحها بینداختند و نعرۀ الامان برآورد[ند] . سپاه منصور ملک اسلام غیاث الحقّ والدّین در خصار رفتند ومال بی حدٌ غنیمت کرد[ند] ((وَاَصابُوامِنهُ غَنایِمَ مُوفُورَةً
______________________________________________________________________
۱ . از کلما قصار عتبی .
ذکر صد و سی و دوّم / در فتح حصار نیازآباد بر دست ... ۷۵۳
وَاَنفالاً غَیرَ مَحصُورَةً))۱
و چون حصار نیازآباد فتح شد ملک اسلام غیاث الحقّ والدّین روز دیگر صدسوار گزیده از دلیران غوری و هروی و نکودری به مابیژناباد فرستاده تا ندا در داند که ((حصار نیازآباد را بگرفتیم و خزینه و ذخیرۀ چندین سالۀ ترا بر سپاه منصور بخش کرد[یم].))خواجه محد بر منظر درب حصار برآمد و گفت ((ای غوریان و هرویا، آنچ شما می گویید از خبالات است و محالات.نه سپاه ملک اسلام غیاث الحقّ والدّین [۷۵۸] که اگر عساکر خراسان و عراق جمع شوند و سالها و قرنها به محاصرۀ حصار نیازآباد نمایند، فتح آن هنوز تَعَذُّری تمام داشته باشد .))کوتوال حصار نیازآباد و خزینه دار او را پیش بردند تا به آواز بلند کیفیت احوال و اهوال به سمع خواجه مجد رسانید[ند] . خواجه مجد چون نیازابادیان را بدان حال بدید، سراسیمه و محتحیّر شد و بیم آن بود که بر جای هلاک شود . اما بوسطۀ آنک حصار مابیژناباد در تصرّف او بود و قرب هزار مرد دلیر بی باکِ خونی جانباز در حکم [او]* ، دل نینداخت و برحسب
شعر
لاتَجزَعَنَّ عَنِ الحَوادِثِ اِنَّما خَرقُ الرّجالِ عَلَی الحَوادِثِ تَخرَغُ۲
ناشکیبائی مکن هیچ گونه هیچ گونه از حادثه ها جز این نیست
که دریدکی مردان بر حادثه ها ناشکیبائی کردن تست
هیچ تأسفّی و تَلَهُّفی ظاهر نکرد و بر سِرّ ((اَلجَزَعُ عِندَ البَلاءِ تَمامُ المِحَنِ)) واقف گشت. آن روز در غم و اندیشه ای هرجه سخت تر بسر برد.
شعر[ابیودری]
فَظَلَّت بیَوم دَع عَدُوٌی بمِثلهِ طَویل عَلی مَن ضُمَّنَّ اللَّحد غائِیبُه
پس روز گذاشت بروزی بمان دشمن مرا بمانند آنروز
دراز بر آنکه درآوزده در لَحَد غایب او را
و چون آفتاب عالمتاب روی در حجاب آورد و عالم نورافشان به جهان تاریک مبدٌل شد،
_____________________________________________________________________
۱ . از کلمات قصار عبتی. ۲ . بیتی منسوب به علیٌ بن ابی طالب (ع)
۷۵۴ تاریخ هرات
نظم[اموری]
چون روز روشن از ایوان آسمان
ناگه در افتاد به دریای قیروان[۷۵۹]
دوش ریمن و فرق هوا را ز قیز و مشک
سَحَر سهپر کوژ ردا کرد طیلسان
آورد پای مهر چو در امن زمین
بگرفت دست ماه گریبان آسمان
بر طارم فلک چو شَهِ زنگ شد مَکین
در خاک تیره شد ملک روم را مکان
خواجه مجد و جره و رؤوس سپاه و اعیان درگاه و نقباء زعماء حصار را گفک که ((فردا بانداد ملک اسلام غیاث الحقّ والدّین با لشکر بی اندازه به مابیژناباد خواهد آمد. تدبیر چیست، با او حرب کنیم و یا سر به صلح دراریم ؟))همه باتفاق گفتند که ((مصلحت جنگ نیست و مصلحت آنک پیش او بیرون رویم هم، نه . صواب آن است که خواجه به طریق رفق و خادم مخدومی با ملک اسلام غیاث الحقّ والدّین درآید و ازو عهد نامه[ای] بستاند و از پسران خود یکی را پیش او فرستد، تا چون او ازین ولایت به طرف شهر هرات حرکت کند، بعد از آن خواجه در کار خود اندیشه باصواب فرماید. و اللٌه اعلم بالصوّاب.))