ذکر صد و یازدهم
درآمدن ملک اسلام غیاث الحّق
والدّین از جانب عراق به خطۀ هرات
چون شهور سنۀ خمس عشر و سبعمائۀ [=۷۱۵] درآمد ، درین سال ملک اسلام غیاث الحق والدّین از اردوی اولجایتو سلطان عزیمت سفر به طرف خلّۀ محروسۀ هرات، حمیت عن الافات ، مصمم گردانید به وقتی که غمام پردۀ ظلام در فضاءِ عالم بالا می کشید و گلهای دخانی ز قُبۀ فلک آتش نگار می نمود و بیلان سریع السیر بر صحن میدان فلک قطار می کرد و امواج کوه پیکر ز روی دریای اخضر می آورد،
شعر [دقیقی]
اَلَاحَ وَ قَد رَآی بَرقاً مُلِیحاً سَرَی فَاَتی الحِمَی نِضواً طَلیحاً
بدرخشید و بدرستی که دید برقی درخشان
رفت پس دید به قرق نزار مانده
کَما اَعضَی اَلَفَتی لِیَذُوقَ غُمضاً فَصادَفَ جِمفنَهُ حَفناً قَریحاً
همچنانکه چشم فرو خواباند مزد جوان تا ببخشد خواب اندک را پس بیافت پلک چشم خود را پلک چشمی خسته
اِذا ما اَهتاحَ اَحمَرَ مُسٌتَصیراً حَسِبتُ اللَّیلَ زَنجیّاً جَرِیحاً [۶۲۲]
و از خروش نایِ رویین رعدِ طاسِ نگون گردون پُر آوازه می شد و از نهیبِ صیحۀ او نفخۀ صور پیدا می آمد.
شعر
گهی کابرتیره فغان داشتی به بالا گه برف انباشتی
رخ آب گشتی به سان بلور فسردی دم اندر تن نرٌه گور
چون یک منزل از لشکرگاه اولجایتو سلطان بیرون آمد به اسم ابلاغ بشارت مولانا ملک الحکما حکیم سعر الدّین منجم غوری ، امیر ایاجی را به جانب هرات فرستاده و
______________________________________________________________________
۱ . اصل: صد و نهم
____________________________________________________________ذکر صد ویازدهم/ در آندن ملک اسلام غیاث الحّق ... ۶۲۹ ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
متعاقب ایشان بر نهج تأنّی حرکت فرمود و به هر بلده و خطۀ و قصبه و بقعه که نزول کرد، ملوک و امرا و جماهیر و مشاهیر آن مواضع به استقبال بیرون آمدند و شرایط دوستی و محبت و هواجویی به تقدیم رساندند و به هنگام که مشاطۀ ربیع جمال با کمال عروس چمن را به وسمۀ سبزه و گلغونۀ لاله برآراست و بر تخت زمرّدین بوستان به عِصابۀ گل افشان جلوه داد،
شعر [ظهیر]
دوش آوازه درافکند نسیم سحری که عروسان چمن راست کهِ جلوه گری
نقش و نگار ظاهر گرداند و عطّار صباء جان پرور به شام و سحر در چمن و گلشن سر طبلۀ نافجات ختن باز کرد،
شعر[سید حسن]
صبا نقاشی و عطارست پنداری هر که ساعت
چو نقاشی به پایان برد، عطاری ز سر گیرد
و از فرّ دولت شهانشاه مملکت بهادری عامل عالم بین به خلعت فاخر جوانی مشرّق گشت،
نظم [ شمسی طبسی ]
جهن چه خدمت شایسته کرد گردون را
که باز در بر او خلعت شباب انداخته
[۶۲۳] طرب سرای شاهنشاه گل مگر چمن است
که عندلیب درو نالۀ رباب انداخت
کنار لاله صحرانشین به خون غرق است
خدنگ برق همنان فلک صواب انداخت
نهاد مجمر بر دود لاله پیش مبین
ز برق بین که درو آسمان چه تاب [انداخت]*
زلال برق صفا ده مرا که نعرۀ رعد
هزار مشعله در قبٌۀ سحاب انداخت
و باد نوروز از نسیم گل و سنبل و رایحۀ سمن و سومن دماغ عالم و عالمیان را مُعَطَّر
ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ۶۳۰ تاریخ هرات ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــو معَنبَر گرداند و فَرّاشِ بواش ۱ ربیع به الوان فِراش بدیع، صحن بساتاین و ساخت باغ را مزّین کرد.
شعر[ولوالجی]
نوروز باز قاعدۀ کار گل نهاد بر سمت باغ رسته بازار گل نهاد
از آستین نافه برون گرد باد سنگ آورد و زیر دامن کلبار گل نهاد
در ملک باغ ابر بسی جهدها نمود تا تخت کل زمان سزاوار گل نهاد
یارب زمانۀ آن چه کژی و چه نازک است کندر قد بنفشه و رخسار گب نهاد
اندک ترست هر نفسی صبر عندلیب تا دیده بر کرشمه بسیار گل نهاد
به مقام متبرک جام، علی ساکنیها۲ السلام، درآمد و سه روز به خدمت [۶۲۴] شیخ الاسلام خواجه شهاب الحًق والدّین ، ملازم بود. روز چهارم ملک معظم شمس الدّین امیر ورنه و ملکزاده اعظم جوانبخت شمس الحّق والدّین و مولانا صدرالدّیین قاضی و شمس الدّین عمر شاه خواندزی و حکٌام و عمّال و صُدُور و بُدُور شهر هرات به استقبال ملک اسلام به جام آمدند. روز پنجم ملک اسلام غیاث الحّق والدّین از جام حرکت فرمود و از حدود جام تا دروب شهر هرات در هر ده کامی طایفه ای از ائمّه و معارف شهر با طبقهای زر و سیم مترصّد ایساده بودند
شعر[عطار]
زر و گوهر در زمین می ریختند مشک و عنبر در هوا می ریختند
و بوجای پسر خود ابویزید را با پنجاه سوار از اوُبِه تا کوسویه به استقبال بفرستاد و شحنگان شهر چون ابراهیم و یوسف و کوجری و ایّوب واسغ و تمامت وُجُوه سپاه بکتوت و بوجای و محمّد دلدای که در حدود هرا تمتوطۀن بودند همه به استقبال بیرون آمدند و خلق شهر از مرد و زن پیاده و اطباق زر سیم بر فُرُق نهاده، به اسم پذیره پیشباز رفتند و صناع و اهل حرفه هر کس به نوعی دکاکین و مساکن خود را به لوان اثواب و انواع فراکه و اجناس اسلحه برآراستند و از چپ و راست و فراز و نشیب بُخُور و عود و عنبر و لخلخۀ مشک و عبیر دماغ فلک اخضر را خوشبوی گرداند
______________________________________________________________________۱ . در فرهنگهای دم دست چنین لغتی به چشم نخورد. شابد بَواشَه باشد به معنی چهار شاخ که کشاورزان خرمن کوبیده شده را باآن بر باد دهند تاکاه از دانه جدا شود.
۲ . اصل: ساکنتها.
____________________________________________________________ذکر صد و یازدهم/ در آمدن ملک اسلام غیاث الحّق .... ۶۳۱ ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
شعر[ربیعی]
چو مردم به شهر اندر آگاه شد پذیره شدن را سوی راه شد
زن ومرد از شهر بیرون شدند پذیره زبان به هامون شدند
ز اندازه افزون فراز آمدند به پیش جهانجوی باز آمدند
در و بام را همچو چشم خروس برآراستند و بنالید کوس
جهان تا جهان از پی شاه راه ببستند آذزین همه راه را
همه خاک ره را به مشکو گلاب ردند از برای جهانجوی آب
[۶۲۵] از یاقوت و از گوهر نابسود ز سیم و ز زرّ هر کرا هر چه بود
چه مایه که با هم برآمیختند همه راه یکسر همی ریختند
جهان شد چو فردوس آراسته ز بس گونهگون هدیه و خواسته
بدین عظیمت و شکوه در اواسط شهر الله الاصّم رجب رجب الله قدر،
شعر[ازراقی]۱
به فال همایون و فرخنده اختر به بخت موفی و سعد موقر
به وقتی که هست ااندروفال نیک به روزی که هست اندرو سعر اکبر
به دولتخانۀ شهر هرات ، کفیت عن الآفات ، درآ»د و بتجدید بر سریر عزّت جلوس مبارک فرمود.
شعر[سیف افرنگی]
بنمود نو عروس فلک روی ایمنی آمد ز نوبهار جهان بوی ایمنی
بشگفت برستان مراد و گل نشاط خوش گشت بوی عافیت و کوی ایمنی [۶۲۶]
شاهین مثال کار جهان باز راست کرد انصاف و عدل کرد ترازوی ایمنی
______________________________________________________________________
۱ . متن: ارزقی. ۲ . متن: شبدیزان
____________________________________________________________۶۳۲ تاریخ هرات ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
از بس که خورد جگر تبغ آبدار تا مشک زاد نافۀ آهوی ایمنی
از بس که ابرّ چشم ستم دیده آب زد بسترد گرد حادثه از روی ایمنی
و از اطراف و اکناف خراسنان ملوک و حکّام و اعیان و زعما و جماهیر به هرات آمدند و به شرف رکاب ملک اسلام غیاث الحقّ مکرّم و مشرّف گشت[ند] . ملک اسلام درباب هر یک خاصه ملک قطب الدّین اسفزار و ملک قطب الدّین تولک و مایر شمس الدّین حمال قاضی و تاج الدّین علیشاه- که نایب کلّ یناللتمین هرات بود- و ملوک غور و غرجستان و جرزوان اعطاف بیکران و الطاف بی پایان مبذول داشت
نظم [شاعر]
همه همگروه به راه آمدند سوی انجمنگاه شاه آمدند
بدان آمدن شادمان گشت شاه از آن نامدارا لشکر پناه
جداگانه با هر یکی عهد بست که دریایۀ کس نیارد شکست
در گنج بگشاد بر هر کسی خرینه بسی داد و گوهر بسی
چو نام آوران آن دهش یافتند سراسر از سرکشی تافتند
نهادند سر بر زمین یک زمان کله گوشه بردند برآسمان
گرفتند بر سهریار آفرین که یار تو بادا سپهر برین
سر تخت جمشید جای تو باد سریر سران خاکپای تو باد
و ملک هر بلده و حاکم هر بقعه و والیِ هر قضبه و حارس هر حصار [۶۲۷] و حاکی هر دیار را با خلعت تمام اجازت مراجعت و تعظیم اهل علم و تحقیق زمرۀ اهل فسق و قمع قُکّاع طریق حریص گدانید و شمس الدّین عمر شاه خواندزی و تاج الدّین فشتری را که در ظاهر در خدمتکاری و فرمانیرداری نِلک ید بیضا می نمودند و در باطن با اعادی و حسّاد او طریق مصادق و یگانگی می سپرد[ند]، بعد از آنکه بر مقتضای شرع مطهٌر نبوی ذُنُوب ایشان به ثبوط پیوست، هر یک را به ادب بلیغ و بَطشِ عظیم مالشی تمام داد و دست حیف و تعدّی شحنگان و ملازمان ایشان از سر رعیّیت کئتاه گردانید و ابواب عدل و احسان بر خلایق بگشاد. و به جهت ادرارات علماء اسلام و عمارات مزارات و جمعیت خانقاهات خطۀ پاک هراة علیحدّه به نام هر یک و هر موضع آلتمغاء مبارک ناطق بر مال معیّن و غلّه مبین ارزانی داشت و بر
____________________________________________________________ذکر صد و یازدهم / در آمدن ملک اسلام غیاث الحّق..... ۶۳۳ ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
حسب ((اَلرَّجُلُ فِی ظِلَّ صَدَقَتِهِ حَتٌی یُقضی بَینَ النٌاسِ))۱ مال بی حد بر فقرا و غرما و غربا و مساکین صدقه کرد و بر موجب ((اَنَا ضامِنٌ بِالجّنَّةِ لِمَن اَدٌی زَکوةَ مالِهِ وَ الُشرَ۲)) واجب زکات و اعشار خویشتن را به مستحقان رسانید و خلق را بر مقتضای ((فَشارِبُ ۳ الخَمرِ مَلعُونٌ وَ طَعامُهُ زَقُّوٌ وَ شَرابُهُ حَمِیمٌ وَ لِباسُهُ قَطانٌ)) ۴ از شُرب خَمر منع فرمودن و نوحه گران را بر قضیّت(( لَعَنَ اللهُ النّا حِیَةَ سَبعِینَ لَعنَةً مَ لَعَنَ المُستَمِعَةَ نَمانینَ لَعنَةً))۵ از آنک ر ماتها درآیند و نو حه کنند باز زد و امور شرعیه را بتجدید نقاذ کلّی داد. [۶۲۸]
______________________________________________________________________۱ . حدیث نبوی.
۲ . به اعتقاد اهل تسنٌن حدیث نبوی است. در فقه شیعه عُشر نیست
۳ . شارّبُ صحیح است. ۴ . حدیث نبوی . ۵ . حدیث نبوی.