ذکر پنجاه و یکم
در آمدن شاهزاده بَراق از
ماوراءالنهر به ممالک خراسان
چون شهور سنۀ سبع و ستین و ستمائه [=۶۶۷] در آمد، ثقاة هرات، صانها الله عنِ العاهات و البلیّات، چنین گفتند که در این سال مذکور ابقا [۳۰۴] با شاهزاده بَراق۱ در جوار هرات حرب کرد.
و این قصه را چنین روایت کرده اند و در تاریغ غازانی چنین مذکور است که [شاهزاده بَراق] روزی شاهزادگان و امرا و عساکر خود را حاضر گردانید و بعد از آنکه هر یک را به خلعت خاص اختصاص فرمود گفت که « در این اقلیم زمین علفخوار و مواضع نزهت و تفرج و شکار ما تنگ است و بدین واسطه دایماً خاطر من متردّد و منقبض است. اکنون اندیشۀ آن دارم۲ که لشکری به ایران کشم و ملک خراسان و ممالک عراق را در ضبط آرم و ملوک و امرای آن دیار را مسخّر و منقاد گردانم تا مرا و شما را و عساکر را وسعت مکان و خصب نعمت حاصل شود، و چنانک ماوراءالنهر و ترکستان در تصرّف من است ایران زمین نیز در تحت قدرت من در آید، و شما شاهزادگان را که آقایان و تنان منید۳ هر یک را شهری و علفخواری باشد و در علوی عیش و کامرانی زندگانی توانید کرد».
شاهزادگان و امرا و صواحب ملک او به یکبار بر شاهزاده ثنا خواندند و گفتند که ما بندگان در این تدبیر همه یکدل و یک زبان با پادشاه جهان یکی ایم و تا جان
۱.براق: در ترکی به معنی سگ پشمالو است و به ندرت جانوران دیگر را نیز اطلاق می شود. کاشغری می نویسد: به باور ترکان هنگامی که کرکس پیر می شود، برای آخرین بار دو تخم می نهد. از یکی از آن دو براق (= پراق) بیرون می آید که تیزروترین و شکاری ترین سگان است. گله داران آذربایجانی سگان پشمالو را «پاراق» نام می نهند. دیوان، ترجمۀ ترکی، ج۳،ص ۳۷۷ بیشترین اطلاعات مربوط به زندگانی براق پسر سیون توا را رشید الدّین فضل الله در جامع التواریخ آورده است. به تصریح وصّاف، براق در سال ۶۶۸ مسلمان شد و خود را «غیاث الدّین» لقب داد. ۲.متن:داریم.
۳.متن: شاهزادکان را که اقیان و شان منید.
داریم، به هر چه حکم یرلیغ باشد بکوشیم و از آن تَمَرُّد و تَعَنّد نجوییم.
شعر[نظامی]
در این کار همداستان توایم یکایک ز فرمانبران تو ایم
بعد از آنک شاهزادگان و امرا و رؤوس سپاه با شاهزاده بَراق عهد و پیمان کردند، شاهزاده براق از معتبران درگاه خود چند تن را که در ترکستان به فصاحت و بلاغت منعوت بودند با تحف بسیار و غرایب بیشمار از دیبا های چینی و غلامان ترک ماه عذار و مراکب قیمتی راهوار [۳۰۵] و اسلحۀ پادشاهانه پیش پادشاه ابقا خان فرستاد و بعد از پرسش و عرض تَشوّق و نزاع پیغام چنین کرد که « پادشاه ابقا بداند که ما همه از تخمۀ یک پادشاه ایم و از نسل یک شاهنشاه. اگر چه پدران و برادران نیک ما به واسطۀ مردمان بد و اقتضاء زمان نامساعد با هم تیغ کشیدند و مخالفت و معاندت ظاهر گردانیدند و به علت تَخالُف و تَنازُع ایشان خون چندین هزار آفریده از مغول و مسلمان در توران و ایران هبا و هدر گشت و آقا نامهربان و اینی۱ بی فرمان و پدر عدوی جان پسر و پسر قاصد خون پدر شد و هر یک از اقارب و عشایر ما به اقلیمی افتاد، بر ما خویشاوندان که ممالک مسالک کیهان در فرمان ماست واجب و لازم باشد که بر موجب کُلُّ شَیْ ءٍ یَرْجِعُ اِلٰی اَصْلِهِ به موافقت اصلی و مصالحت قدیم یک گردیم و طریق محاربت و مخالفت را مسدود گردانیم و باقی عمر را با هم در هنی و کامرانی تمام بر سر بریم که دنیا[ی] دنیِ فانی را اعتباری نیست و حیات عاریتی را بقائی، نی.
شعر[دقیقی]
چو گیتی همی بگذرد بی گمان همان به که باشی درو شادمان
جهان را به خوبی و نازش گذار که این است بر خوردن از روزگار
آبا و اجداد ما که هر یک جمشید عهد و فریدون عصر بودند از جاهِ دُنْییٰ غَدّار در چاه لَحْد بر مور و مار رفتند و جُیُوش و کُنُوز و خَدَم و حَشَم و طَبّال و عَلَم و بیش و کم به ما بگذاشت[ند] و بر همگنان روشن است که ما نیز به دیگران خواهیم گذاشت. [۳۰۶]
۱.متن:ابنی.
شعر[لاادری قایله]
هَلَ الدُّنْیا و ما فیها جَمیعاً سِویٰ ظِلّ یَزُول مَعَ النَّهار
هیچ هست دنیا و آنچ در وی است همه
جز سایه که زایل می شود با روز
تَفَکُر اَیْنَ اَصْحاب السَّرایا وَ اَرْباب الصَّوافن و الْعِشارِ
اندیشه کن کجا اند یاران لشکر ها و خداوندان اسپان و اشتران
وَ اَیْنَ الْاَعْظَمُونَ یَذٰا وَ بٰاسا وَ اَیْنَ السّابِقُونَ لَدَی الْفِخارِ
و کجا اند بزرگوارتران از روی قدرت و جنگ
و کجااند پیشین گیرندگان نزدیک فخر کردن
کانَ لَمْ یُخْلَقُوا اَوْ لَمْ یَکُونُوا وَ هَلْ حَیَّ یُصٰانُ عَنِ الْبَوارِ
گویا آفریده نشدند یا نبودند
و هیچ هست زنده که که نگاه داشته شود از هلاکت
بنابرین مقدمه، فرستادگانی را که بر قول ایشان اعتماد کلی است فرستادم تا عهدنامۀ من برسانند. بعد از آنک ایشان تربیت یافته و عاطفت مشاهده کرده، مع حصول مآرب و مطالب اجازت مراجعت خواهند در ممالک خراسان یورت۱ و علفخوار من از ییلاق و قشلاق تعیین کنند تا من با اردوی خود از آموی۲ عبره کنم و چون ملاقات شود در مشافهه سخنی که باشد به اتمام رسانیم».
و از برای هر شاهزاده و امیری بیلگی فرستاد. و پادشاهزاده ای بود از ابناء شاهزاده جغتای نکوداراُقُول۳ نام. با ده هزار مرد ملازم پادشاه ابقا بود و پادشاه ابقا او را بغایت عزیز داشتی و در جمیع امور بر رأی و تدبیر او اعتماد کردی و از مراکب و اسلحه و اَثواب هر چه بهتر بودی بدو [۳۰۷] بخشیدی. شاهزاده براق بدو مکتوبی نوشت که « برادر نکودار اقول بداند که با لشکر بی کران به خراسان می آیم تا
۱.متن: یوت. ۲.متن: امری. ۳.جامع: تگودار اُغُول.
پادشاه ابقا را از میان بردارم، می باید که او در این کار نصیر و مددگار من باشد. و چون پادشاه ابقا با من مقابل شود با او خلاف کند و به جانب من آید. چون آنچ مراد من اس حاصل شود خراسان را تا حد مازتدران بدو ارزانی دارم».
شعر [ربیعی]
گر آئی به نزدیک من بی هراس مرا باشد از تو فراوان سپاس
شب و روز بزم شکارت بوَد خجسته یکی روزگارت بود
دو بهره ز ایران گذارم به تو سپاهی فراوان سپارم به تو
ترا بر مهان کامرانی دهم برِ خود جهان پهلوانی دهم
ندارم ز تو کشور و گنج باز نه اسب و نه زنین و نه مرد و نه ساز
چو فرزند دارم گرامی ترا نخواهم به جز نیکنامی ترا
ترا در جهان سر فرازی بود ز گیتی همه بی نیازی بوَد
چوب خدنگی را بشکافت و میان او را خالی کرد و آن مکتوب را در میان آن خدنگ نهاد و از آن خدنگ تیری ساخت و به اسم بیلگ [به] نکودار اقول فرستاد.۱
چون فرستادگان شاهزاده بَراق به اردوی پادشاه ابقا رسیدند، پادشاه ابقا فرمود تا لشکرگاه او را بر آراستند و تمامت سپاه او که در آن نزدیکی بودند جمع شدند. بعد از آن ایلچیان شاهزاده بَراق را طلب داشت. ایلچیان چون پادشاه ابقا را بدیدند، شرایط خدمت به جای آوردند و آنچ که شاهزاده بَراق گفته بود عرضه داشتند. پادشاه ابقا بعد از سه روز که [۳۰۸] با امرا و صواحب ملک خود مشورت کرد. در جواب گفت که «سلام من به شاهزاده بَراق رسانید و بگوئید که اگر از من به راه خویشاوندی و یکدلی تمامت ممالک عراق و خراسان را طلب داری در اعطا و بذل آن هیچ تأخیر و نقصیر جایزنشنمرم و چندانک ممکن باشد در رعایت جوانب و باس خواطر شاهزاگان و امرای [ی] که مصاحب توآند اجتهاد نمایم، و اگر چندانک خواهی که به زور و فریب لشکر بدین دیار کشی و خراسان را که سرحّد وایران و توران و نزهتگاه جهانیان است بگسرس و یُرت و بنگاه خودسازی ، هر آیینه که با لشکر
۱. جامع : بَراق طایفۀ ایلچیان را به بندگی آباقا خان فرستاده بود و بر دست ایشان و به تگودار اُغُول نیز بیلگی فرستاده، از آن جمله تیری که مغولان آن را طوغانه گویند ... جامع التواریخ، چاپ داکتر محمد روشن ، ج ۲، ص ۱۰۷۰.
بی حساب با تو مقابل شوم و باز به تجدیدْ به واسطۀ و محاربت ما در عرصۀ آفاق فتن و شورش و انبوهی عساکر طاهر گردد و کار خونْ ریزش و کین و کمین و قتل و فتل به جایـ[ی] انجامد که سال های بیکران اصلاح و نظم آن دست ندهد.
شعر [ فردوسی ]
به جای [ی] رسد کار ما از ستیز که پیدا شود هرمان رستخیز
و اگر [خواهی ] البته به واسطۀ آنک نزهتگاه او محقّر است و علفخوار اندک و هوا مخالف بر عزیمت آن است که آموی بدین سوی آید دارالملک غزنین را که تختگاه سلاطین ماضی بود به تو ۱ مسلّم داریم، بدان شرط که از منافع آنجا نصفی به دیوان اعلی ما رساند و نصفی عمّال او تصّرف کنند».
چون پادشاه ابقا برین نسق پسغام های درشت به اسماع ایلچیان شاهزاده [۳۰۹] براق رساند، بعد از هفت روز مراجعت نمودند. نکودار اقول پادشاهزاده[ای] عاقل و پیش بین بود و با فراست و کیاست تمام . چون آن تیر خدنگ را که شاهزاده بَراق فرستاد بود بدو رساندند، دانست که از آن سرّ[ی] هست . در شبْ آن تسر را بشکافت و آن مکتوب را بخواند. روز دیگر که
شعر[ جوهری ]
خسرو سیارکان خنجر زرین کشید بر سبه زنکبار تیغ چو آذر کشید
از خوف آنک نباید که پادشاه ابقا از آن حال آگاه گردد، ازو اجازت خواست که «اگرحکم یرلیغ شود ، بنده این زمستان به گرجستان رود ». پادشاه ابقا او را اجازت داد و او را در بند باکو به شاهزاده براق پیغام فرستاد که « زینهار که لشکر به خراسان نبری که پادشاه ابقا را سپاه بسیار است و از من طمع مددکاری و یاری نداری که من از خراسان رفتم و بیش نزد من مکتوب ننویسد که من مکتوب با پادشاه ابقا دیگر [خلاف] نخواهم کرد».
و آن جانب ایلچیان شاهزاده بَراق سخن پادشاه ابقا را عرضه داشتند. شاهزاده براق [در] خشم شد و بر سر جمع تندی بسیار نمود و گفت « کار من به جایـ[ی] رسیده که به منت از ابقا یُرْت و علفخوار خواهم.۲
۱. ظاهراً باید «بدو» صحیح باشد . ۲. متن : خواهم آمد.
شعر [ یُخْتَری ]۳
وَلا اَقْبَلُ الدُّنْیا جَمیعاً بِمِنَّةٍ وَلاٰاَشْتَریٰ عِزَّ الْمَراتِبِ بِالْذُّلِّ
و قبول نمی کنم دنیا را همه را به متنّی
و نمی خرم عزّت مرتبه ها را به خواری
بعد از یک ماه با لشکری که حصر اعداد آن ماورای قیاس اناس و افهام و انام بود و از احاطت جمیعت و کثرت آن عقولْ قاصر، با چنین سپاهی آماده حرب و ساختۀ ضرب [۳۱۰].
شعر [ مختاری]
به مثل ابر غرّنده، به شکل بحر جوشنده
به شبه چرخ گردنده، به سان کوه چو[ن] آهن
از آب آموی بگذشت. شاهزادگان تُبسین اقول۲ و یشمون۳ با بسیت هزار مرد در مرغاب بودند. شاهزاده بشراق قبچاق اُقُول را با سی هزار نامزد گردانید که پیش از من به بادغیس درآی. قبقچاق اُقُول چون به مرغاب رسید و پساه شاهزاده تبسین اقول را بدید، هم از گرد راه مستعدّ محاربت و مقارعت گشت. تبسیت اقول نیز،
شعر [ ربیعی ]
بزد نای زرّین و خنجر کشید به سوی بد اندیش لشکر کشید
دم کوس در کوه و هامون گرفت تو گفتی زمینْ آسمان ۴ حون گرفت
۱. ابو عباده ولید بن عُبَیْد ( متوفی ۲۸۴هـ) یکی از بزرگ ترین شاعران عرب. بُحْتَر که نسبت بُحْتَر که نسبت بُحْتَری از آن گرفته شده است نام یکی از نیاکان او بود که که به قبلۀ بزرگ طیّ تعلّق داشت. ( و فیات الاعیان، ج ۶،ص ۲۱) بزرگترین و شاید کارسازترین حادثۀ زندگی اش آَشنایی و پیوند استوار با ابو تمّام( متوفی ۲۳۱ ه ) است. به یاری او از فتون شعر و شایسته ترین شیوه ها برای موفقیت در کار مدح نیز آگاهی یافت. چند خصلت در وجود یا در زندگی بحتری پوست مورد بحث و گفتگو بوده : بی وفایی، بخل ، ثروت و هیأت ظاهری بود. بر این مجموعه ناچار موضوع مذهب را نیز باید افزود، زیرا احترامی که عموماً نسبت به شیعیان و خصوصاً به علی (ع) داشت موجب شده است کسانی چون عبدالجلیل قزوینی رازی و قاضی نور الله شوشتری سر انجام شیخ اعبّاس قمی او را در شمار شیعیان بنهند.
۲. جامع : تبسین اُغُول. ۳. جامع : یُشموت اُغُول. ۴. متن : زمین و آسمان
بنالید طبل بنرد از دو روی جهان شد سراسر از گفتگوی
درفش از پس و پیش بر پای شد درخش سنان عالم آرای شد
دو لشکر همه صفدر و کینه ور چو شیران۱ فتادند در یکدیگر
به پرخاش و بیکار کردن روی چوسیل روان خون در آمد به چوی
پساه قیچاق اُقوُل بسیار بود و شاهزاده بَراق متعاقب او. و از سپاه شاهزاد ه تبسین اقول دو هزار به جانب شهازاده قبچاق اقول رفت. بعد از چند مقدمه حرب شاهزاده تبسین اقول روی به فرار آورد و به مازندان رفت و پادشاه ابقا را از آمدن شاهزاده بَراق با سپاه گران آکاه گردانید. چون تبسین اقول بادغیس را باز گذاشت، شاهزاده براق شادمان گشت و گفت « تفا[ؤ]ل ما نیک آمد؛ چه، ملجاء و پشت لشکر ممالک خراسان شاهزاده تبسین اقول است. چون او را بشکستم و غلبه و قهر و قسر ما مشاهده روی به هزیمت آورد [۳۱۱] پادشاه ابقا به حرب نیامد». بعد از آن بادغیس را به قبچاق اقول داد و مرغاول را گفت « با بیست هزار به نیشابور رو و مردم۲ آنجا را بدین جانب فرست ». و خود در طالقان معسکر ساخت.
مرغاول روز دو شنبه اواسط رمضان المبارک سنۀ مذکور به شهر نیشابور در آمد و قتل و نهب بسیار کرد و قرب دو هزار مسلمان را کشت. راوی چنین گفت که شاهزاده بَراق را ستلمیش نام با ده هزار سوار نامدار نامزد فرموده بود بود تا خلق شهر هراتع را غارت کند. امیری بود از مقرّبان درگاه شاهزاده براق، قنلُقْتُمور نام. زانو زد و گفت « ای پادشاه جهان، مصلحت در آن است که اول ملک هرات را خراب کنیم؛ چه، خلق او به غایت مفتن و سفّاک اند و اگر ملک شمس الدّین مطیع ما گردد کل ملوک و امرای خراسان به طوع و رغبت و ایلی و یکدلی در آیند. و اگر عاصی شود ملکان و والیان خراسان همه از ما متنفر می شوند و کار سکونت ما در ممالک خراسان دراز در کشد».
شاهزاده براق گفت« این تدبیر پسندیده [و] محمود است. او را به چه نوع به دست توان آورد ؟ » قتلقتمور گقت «اگر حکم یرلیغ نافذ گردد، من بروم و او را بیاورم او را اجازت داد. روز دیگر
۱. متن: چون شیران. ۲. متن: نیسابور رود مردم.
شعر [ نظامی]
که تابنده خورشید از کوهسار بزد تیغ و بگرفت نیلی حصار
قتلقتمور با پنجاه هزار سوار روی به هرات آورد. چون به شهر در آمد اعیان و اکابر هرات گفتند که ملک اسلام شمس الحقّ والدّین درقلعۀ محروسۀ خَیسار است. روز دیگر قتلقتمور از هرات برفت. چون به قلعۀ محروسۀ خیسار رسید [۳۱۲] و ملک شمس الدّین را بدید گفت « ای ملک، پادشاه بَراق با سپاهی بدین صفت در مرغاب است و اندیشۀ عراق دارد. ترا طلب داشته و گفته که از آن باز که ملک در ترکسستان دیده ایم خاطر عاطر ما را با او مؤانستی و تعّلقی حاصل شده و خواسته ایم تمنّی برده که چنان ملکی که در صفات حمیده ملکی است ودر نظر فلکی و در شجاعت غضنفری[و] در مبارزات هزبری، مصاحب ما باشد می باید که چون یرلیغ ما برسید به زودی پیش ما آید که
شعر [ فردوسی ]
نیاز است ما را به دیدار او بدان پُر هنر جان بیدار او
تا بعد از آنک تخت جهانداری و ملک کامکاری بر من مسلّم گردد و ایرانیان چون تورانیان مسخّر و منقاد من گردند، او را به نواختِ پادشاهانه مخصوص و محفوظ گردانم و [از] آب آموی تا حدّ مازندران بدر مفوّض کنم» و در این معنی مبالغت عظیم و تأکید هر چه تمام تر به جای آورد.
ملک اسلام شمس الحقّ والدّین بعد ازدو روز که با وزرا و امرای درگاه خود مشورت کرد با قتلقتمور پبش شاهزاده بَراق آمد. شاهزاده بَراق اورا بنواخت و در میان شاهزاده گان بریمین خود جای جلوس تعیین فرمود.
شعر [ ربیعی ]
نشاندش برِ خویش و بردش نماز وزان بس بدو گفت کی سرفراز
رسیدنْت میمون و فیروز باد همه روز تو عید و نوروز باد
چنان دان تو ای سرور زور مند که من چون به نیروی جرخ بلند
به ایران زمین تاج بر سر نهم ز قصر فلک تخت بر تر نهم
ترا برسران سبه بر کشم ز کردون کردنده بر تر کشم
ببخشم و تو هر چه بهتر بود و خود همه کنج و کوهر بوَد
[ ۳۱۳] و سه روز پیاپی او را تشریف خاص پوشانید. بعد از سه روز گفت «ای ملک،
عزیمت آن دارم که پادشاه ابقا حرب کنم و ممالک عراق را بگیرم. در این اندیشه تدبیر تو چیست ؟ »ملک شمس الدّین گفت« پادشاه بهتر داند. اگر اجازت باشد سخن عرضه دارم. چنانک از آن پادشاه را در لشکر کشی تنبیهی حاصل شود». شاهزاده براق بخندید و گفت « ای ملک، قدم تو بر پادشاه منکو خان مبارک و میمون آمد. امید وارم که بر من نیز مبارک آید. هر چه ترا در خاطر آید بگو».
ملک شمس الدّین گفت که « پادشاه ابقا مرد جمع می کند و تو گاو و خر جمع می کنی. فردا روز که سپاهی بیکران بدین جانب حرکت کند لشکر تو به واسطۀ آنک از غنایم غنی باشد حرب نکنند و هر کس به مال و نعمت خود مشغول باشد».
شاهزاده براق گفت « ای ملک راست می گو[ی] و آنچه ترا روی داده من نیز اندیشیده ام. اما تا آن هنگام که پادشاه ابقا بدین دیار رسد سپاه من اساری و غنایم خراسان را به ماورالنهر رسانده باشد و فارغ البال منتظر حرب شده و گمان من آن است که هرچند که پادشاه ابقا لشکر جمع کند به هشت تومان نرسد و حالیا مرا صد و پنجاه هزار مرد نامدار جنگی است که هر هزار او به هنگام کارزار و روز گار با ده هزار مقاومت نماید».
القصه ملک شمس الدّین هشت روز پیش شاهزاده بَراق بود. چون به دیدۀ خرد در براق و سپاه او نظر کرد، پادشاهی دید بس مفتر[ی] و بی باک، همه طالب قتل و فتل و قاصد غارت و تاراج. از آمدن پشیمان شد نهم با خواص و ندمای خود مشورت کرد و گفت که « ما را در میان این طایفه بودن از مصلحت بعید می نماید؛ چه براق [۳۱۴] از برای ملک گیری نیامده، بلک به خرابی آمده.اگر ما بیشتر با او صحبت داریم، فردا روز که او را مراجعت نماییم و پادشاه ابقا بدین سرحد آید اعادی و غرض خواهان این معنی را به انواع به سمع او رسانند اکنون به چه طریق و لطایف الحیل خود را از این ورطه به سلامت بیرون رویم؟»۱
۱. جامع: او را به انواع سیور غامیشی مخصوص فرمود و گفت « ممالک خراسان به تو توسامیشی [= سپردن] کردم و آنچه بعد از این مستخلص گردانم همچنان به تو مفوّض باشد» و فور از وی بپرسید گه در خراسان مردم متحّول کدام اند تا اسامی ایشان در دفتر ثبت کنند. ملک شمس الدّین [کُرَت] بغایت گربز و زیرک [بود]، آن اندیشه را [موجب ] زوال دولت براق دانست. بر جمله جمعی مغولان را با وی نوکر کرد و فرمود که از توانگران هرات مال
هرکس از وزرا و ندما رأی [ی] زد. آخرالامر برآن مقرّر داشتند که ملک به اسم آنک به جهت پادشاه و لشکر ترغوی و تغار و مغل تز هرات – اگر اجازت باشد بیارد ، سخن خود عرضه دارد و چندانک ممکن بود در این معنی یگانگی و راست دلی به اظهار رساند تا براق و امرای او را بر ملک اسلام اعتماد باشد .
روز دیگر ملک شمس الدّین پیش شاهزاده بَراق آمد و عرضه داشت که « اگر حکم یرلیغ پادشاه بشود، به شهر هرات روم، مرد چریک بیرون کنم و به جهت تغار و نعل و آنج که دست دهد معین گردانم». شاهزاده براق، ملک شمس الدّین را اجازت داد و به خلعت خاص اختصاصش فرمود و کپک نامی و خضر نامی را و برادر مسعود بیک امیر حسین را مصاحب او نامزد گردانید. ملک اسلام روز به تعجیل تمام با این نامبردگان مذکور از لشکرگاه شاهزاده براق بیرون آمد و فی الحال متوجه هرات گشت. بعد از ساعتی براق از آنک او را مراجعت داد پشیمان شد. یا زمره ای از خواص درگاه و امرای سپاه خود گفت که « بد کردم که ملک شمس الدّین کُرَت را بگذاشتم تا به هرات رفت. مصلحت در آن بود که او را نگاه داشتمی تا به هر بلده و بقعه که ما را بدانجا مرور بودی او را با خود ببردمی تا امرا و وزرای آن موضع به واسطۀ او پیش ما آمدندی. اکنون تدبیر چیست؟»
امرا گفتند که « در عقب او سواری چند بفرستیم تا او را باز گردانند. الاتمور نامی را با ده سوار [۳۱۵] دو اسبه نامزد گردانیدند و شاهزاده براق گفت که « ملک را بگویید که به زودی باز گردد که سخن چند دارم. می خواهم که با تو بگویم». الاتمور نماز شام را سوار شد و ملک اسلام شمس الحق والدّین نماز دیگر سوار شده بود به وقت طلوع صبح صادق به ملک شمس الدّین فی الحال نیم فرسنگی بازگشت. بعد از آن بایستاد و خضر و کپک را گفت که « دو روز است که قاصد به هرات فرستاده ام و مکتوب نوشته که به زودی با ایلچیان پادشاه می رسم. باید که چندین خروار آرد و شراب و میوه و چندین سر اسب و گوسفند و چندین تا جامه و چندین وجوه نقد گردانیده. اگر چنانکه باز خواهم گشت، آن کار ها معطل ماند و در تأخیر و توقف
و سلاح و چهار پای بستان. ملک به اجازت انصراف نمود. اهل شهر استقبال کردند. او فرمودۀ براق تقریر کرد. تمامت از جان و خان و مان ناامید شدند. پیشین، ص۱۰۷۸.
خواهد افتاد، خاصّه که در شهر حاکمی نیست که مردم ازو بترسند و جماعتی که ازیشان کاری تواند آمد. ایشان نیز دل به سوی امرای پادشاه ابقا دارند. چه مصلحت بینید؟»
خضر و کپک دو کس خود را با الاتمور باز گردانید[ند] و گفت[ند] که « مراجعت ملک شمس الدّین و بندگان به بندگی پادشاه مصلحت نبود. از آن باز نگشتیم».
الاتمور چون پیش شاهزاده براق آمد و آنچ شنیده بود و دیده بود عرضه داشت شاه کرد، شاهزاده براق اندیشه مند شد. الاتمور را بر سر جمع دشنام داد و گفت « ترا فرستاده بودم که ملک شمس الدّین را باز گردان[ی]. به سخن خضر و کپک باز گشته ای؟» امرا زانو زدند و گفتند که « پادشاه عالم را بقاء نوح باد. ملک شمس الدّین سپاه و جاه پادشاه را مشاهده کرده هرگز خلاف نکند». شاهزاده براق را آن سخن پسندیده افتاد و آتش سَخَط او انطفای پذیرفت.
و چون ملک شمس الدّین به شهر هرات رسید کپک [۳۱۶] و خضر در شهر ندا در دادند که « شاهزاده براق با صد هزار سوار به بادغیس در آمد و به تختگاه عراق می رود. رعیت از وضیع و شریف باید که دعاء جان درازی او ورد خود سازد». القصّه، براقیان بر خلق شهر مسلط گشتند و در تمغا و دارالضّرب و دروازه ها امنا و عمّال خود نصب گردانیدند.
و از آن جانب پادشاه ابقا خان، امیر نوروز۱ و امکجای تسواقا و علی ملک را
۱. امیر نوروز: یکی از سه شخصیت ممتاز و مهم در دورۀ ایلخانان مغول است که آماج تیر تهمت و افترای بد خواهان و حسودان قرار گرفت و جان بر سر خدمات لایق خود در سر و سامان یافتن دوران سلطنت غازان خان از دست داد.
قتل این امیر کاردان به اتهام توطئه و مکاتبه با مصریان یکی از اشتباهات بزرگ خازان خان بود و کشتن آن امیر مدبر که بیش از هر کسی به غازان خان خدمت کرده و اساس سلطنت او را استحکام بخشیده بود، ناجوانمردی مسلمی به شمار می رود. همین امیر نوروز بود که پیش از رسیذن غازان خان به سلطنت سعی داشت که این شاهزاده قبول اسلام کرده به ایلخانی برسد، و در هر دو منظور هم توفیق یافت و اگر تأثیر انکار ناپذیر اسلام آوردن غازان خان را به وجود آمدن تحول شگرف سیاسی و اجتماعی و فرهنگی در دورۀ سلطنت این ایلخان و علل و عوامل آن واقعۀ بزرگ را مورد تحقیق و بررسی قرار
با سی هزار سوار نامدار به خراسان فرستاده بود. چون به نیشابور رسیدند مرغاول از پیش ایشان قبل الحرب هزیمت کرد.۱ و چون فصل ربیع در آمد و عالم چون نگارخانۀ چین و کاگاه مانی شد و باغ و چمن از گل و یاسمن نمودار جنت و قیمت فزای باغ ارم گشت و عطار کلبۀ صبا سر طبله پُر از نافۀ خطا در صباح و مسا بر اهل دنیا بگشاد و نقاش شیرین دست بهار صد هزاران صورت دلفریب به قلم قدرت بر صفحات و لاله زار بنگاشت،
نظم[انوری]
صبابه سبزه بیاراست دار دنیی را نموده گشت زمین مرغزار عقبی را
نسیم باد در اعجاز زنده کردن خاک ببرد آب همه معجزات عیسی را
کجاست مجنون تا عرض داده دریابد نگارخانۀ حسن [و] جمال لیلی را
خدای عزّوجلّ گوی از طریق مزاج به اعتدال هوا داد جان معنی را
پادشاه ابقا به کردار شهسوار انجم پای عزم در رکاب عالم ستانی آورد و به دست [۳۱۷] حزم عنان جهانگشائی بگرفت و با لشکری بی حد و قیاس همه با سلاح نبرد و عدت تمام، از ملک عراق به خراسان در آمد.
دهیم، به مقام ممتاز و اهمیت وجود امیر نوروز پی خواهیم برد.
برای تفصیل داستان قتل عبرت انگیز و سرنوشت غم انگیز امیر نوروز که به عقیدۀ دکتر منوچهر مرتضوی ( مسائل عصر ایلخانان، پانوشت ص ۱۳۷) یک تراژدی تمام عیار در ردیف تراژدی های تاریخ ایران مانند داستان حسنک وزیر و سرانجام آلتونتاش خوارزمشاه و سرنوشت خواجه رشیدالدّین فضل الله و میرزاتقی خان امیر کبیر به شمار می رود، رجوع شود به جامع التواریخ، چاپ دکتر محمد روشن، ج۲، ص۱۲۷۲ به بعد.
۱.به تصریح خواجهه رشیدالدّین، آباقا خان « یُشْمُوت اغول را به میسره فرستاد، و اَبتای نویان را در قول بداشت و شهزاده توبشین را به جانب پل جُقجُران که یورت مرغاول بود روانه گردانید. چون آنجا رسید بر قراول مرغاول زد و بعضی را بکشت و بُنهْ [او را] غارت کرد. مغاول پیش براق برفت و حال وصول لشکر تقریر کرد. براق گفت اگر توبشین و ارغون آقا باز به جنگ آمده اند همان اند که یک نوبت ایشان را آزمودیم؛ و اگر آباقا است طریق دیگر است. تو برو و سر راه ایشان بگیر تا ما تربیت لشگر کنیم». پیشین، ص ۱۰۷۹. براق و امرای وی گمان می کردند که بودن آباقاخان در رأس سپاه شایعه است. ذکر پنجاه [و]* دوم
در حرب پادشاه ابقا با
شاهزاده براق و فتح پادشاه ابقا
چون شهور سنۀ ثمان و ستین و ستمائه [ = ۶۶۸] در آمد درین سال پادشاه ابقا با عسکری که حد و عد نداشت و به عظمتی که دیدۀ هیچ آفریده ندیده بود از مازندران به جام در آمد. شاهزاده مرغاول در قراباغ بود و فبچاق اُقُول و یساول کلان در کالیوین. پادشاه ابقا از جام لشکر براند به صفتی که باد را با سرعت او مجال رفتن نبود و مرغ را با رکضت او امکان پریدن نی بر لشکر مرغاول هزیمت کرد و پیش شاهزاده براق رفت و احوال آمدن پادشاه ابقا با لشکر انبوه که دشت و کوه ازیشان مملو و مشحون است و گرد و غبار سم مراکب ایشان تا اوج گردون
شعر[عنصری]
از غبار سُم اسپان چرخ گردان در حجاب وز شعاع تیغ بُران، مهر تابان با ضیا
عرضه داشت و گفت « اینک متعاقب من می رسد». شاهزاده براق در حال سوار شد و از مرغاب روی به جانب شهر هرات آورد.
و راوی چنین گفت که به سمع پادشه ابقا رسانده بودند که ملک شمس الدین به شاهزاده براق پیغام فرستاده و او را به آمدن به خراسان اَغِرّاء کرده. و چون شاهزاده براق به بادغیس در آمد، از خیسار پیش او رفته و او را بر کمیت و کیفیت عساکر [۳۱۸] پادشاه عالم گردانیده و شحنگان براقی به هرات آورده و بر ما چون روز روشن ظاهر و باهر است که مادۀ این فتن و آشوب و جمعیت عساکر اطراف اوست.
پادشاه ابقا از آن اخبار در غضب شده بود و گفته که « کسی که با اعدای و منازعانِ مُلکِ من یکی باشد و قدم از دیدۀ انقیاد و راست دلی بیرون نهد، او را چون زنده گذارم؟» چون به جام رسید امرای سپاه وُجوه درگاه را گفت که « از بهادران که را نامزد گردانیم تا به هرات رود و ملک شمس الدّین را گرفته پیش ما آرد
که عصیان و طغیان او از حدّ گذشت؟ مصلحت ما در آن است که چنین ملک فتنه انگیز را از میان بر داریم».
امرا ترمغار را پیش خواندند و او را گفتند که این کار تست که به هرات روی و ملک شمس الدّین را بگیری. ترمغار گفت « به هر چه حکم پادشاه باشد بر آن موجب به تقدیم رسانم». امرا ترمغار را پیش پادشاه ابقا آوردند. پادشاه ابقا او را گفت که « با هزار سوار آهن پوش به تعجیل تمام به هرات رو، چنانک فردا نیم روز را بدانجا رسیده باشی و ملک شمس الدّین را به دست آورده و بند کرد[ه] با ابنا و خواص او به حضرت ما فرستاده».
شعر[ربیعی]
ببندید باهوی زور آورش شکست اندر آرید بر لشکرش
همان یوز او را که فیل است مست به جرم گوزنش ببندید دست
دلیران او را به چنگ آورید ز خون شان زمین را به رنگ آورید
ترمغار زمین خدمت ببوسید و از پیش پادشاه ابقا بیرون آمد و از میان پنجاه هزار مرد هزار سوار اختیار کرد و روی به راه آورد. شحنۀ کوسویه تمور نام و شحنۀ فوشنج عوض نام از آمدن لشکر پادشاه ابقا آگاه شده بودند و به تعجیل تمام هزیمت کرده، چون به اشکیدبان۱ [۳۱۹] رسیدند، خواجه نجیب خوافی از طرف ملک اسلام شمس الحقّ والدّین به حرز۲ ولایت فوشنج آمده بود. در آن روز در اشکیدبان بود. چون تمور و عوض را بدید پرسید که « چه می شود؟ که مترددّ خاطری و بشتاب تمام می روید؟» گفتند که به حقیقت پادشاه ابقا با سپاه گران به ولایت جام در آمد. می رویم تا پادشاهزاده براق را خبر کنیم. خواجه نجیب خوافی در حال سوار شد و به هرات آمد و آنچ از شحنگان کوسویه و فوشنج شنوده بود عرضه داشت.
ملک شمس الدّین برفور با صد سوار نامدار غوری که هر یک به وقت رزم هزبری بودند و به گاه حمله جبلی، از شهر هرات بیرون آمد و متوجه قلعۀ محروسۀ
۱.متن: اشکیدابان.
۲.در نسخۀ خطّی «محرّر» بوده که احتمالاً باید همان صحیح باشد. معنی واژۀ «حرز» با مراجعه به فرهنگ ها و معاجم دم دست لایق و بایستۀ این مطلب نیست.خیسار گشت و کپک و خضر و شحنگان به طرف شاهزاده براق رفتند. روز دیگر به وقت طلوع آفتاب ترمغار و سوکو به هرات در آمدند. شهری دیدند از ملک و شحنه خالی و خلقی در تفرقه و تشویش. ترمغار پنج فرسنگ۱ در عقب ملک شمس الدّین برفت. چون به حدود لکلک خانه رسید امیری هزار بود او را تماچی نام، ترمغار را گفت که « ما را بیشتر رفتن مصلحت نیست؛ چه، لشکر شاهزاده براق نزدیک است و یمکن که ملک شمس الدّین کمین کرده باشد». ترمغار بازگشت و در شهر چند تن را که منسوب به شاهزاده بَراق بودند به قتل رساند.
روز دیگر پادشاه ابقا به چشمۀ سلوین در آمد. بعد از هشت روز خبر رسید که شاهزاده براق آمد. پادشاه طائفه [ای] از امراء و نقباء شپاه را بفرستاد که « در این نواحی جایگاه جنگ [و] حرب معین گردانید».۲ صحرای شافلان را تا آمالان۳ بدیدند. گفتند که این مواضع لایق معارک نیست؛ چه، اگر [۳۲۰] لشکر را انهزام و انصراف بود در این مابین عمارت و جوی و جسر و بلندی و پستی بسیار است. از بالای گازُرگاه تا[ا]* شگیدبان بدیدند. از پُل خُنبه تا سق و سلمان[؟]* خوش کردند.
در این حالت به تجدید خبر رسید که شاهزاده بَراق به چهار فرسنگی نزول کرد. پادشاه ابقا از چشمۀ سلوین سوار شد و در هزار گزی فرود آمد و در شب در آنجا سه جاسوس یافتند. ایشان را پیش پادشاه ابقا آوردند. بفرمود تا هر سه تن را بر ستون خیمه بستند و به تخویف تمام سخن پرسید[ند]. یکی گفت که « اگر پادشاه جهان جان من ببخشد و به عفو پادشاهانه از سر جرایم من گذرد، آنچ دانم عرضه دارم». پادشاه ابقا فرمود که « جان ترا بخشیدم و از سر گناه تو در گذشتم. راست بگوی و به سوی کژی و خلاف مپوی».
۱متن: ترمغار فرسنگ پنج.
۲متن: جامع: [آباقا خان ] امیر ترغوز را نامزد فرمود تا جنگ گاهی نیکو اختیار کند. توغوز صحرایی فراخ را اختیار کرد که در دامن کوه افتاده و در پیش آن آبی است که مغولان آن را قراسو می گویند و در آنجا سه جاسوس یافت. ایشان را گرفته به حضرت آباقا خان آورد پیشین،ص ۱۰۸۳.
۳. در هامش چاپ کلکته آمده: کلمۀ بسیار مبهم بوده و « با الحرمالان» خوانده می شده است. در این صورت جمله باید بدین صورت اصلاح گردد « صحرای شافلان را تا حد مالان بدیدند».
شعر [دقیقی ]
به هر کار از راستی یاد کن برو تا توانی همه داد کن
دو کارست بیداد و ناراستی که در کار مرد آورد کاستی
به گیتی هر آنکو بر آراست کار شد از راستگاری ز بد رستگار
گر امید تو رستگاری بوّد در آن کوش تا راست کاری بوّد
مَنْ صَدَقَتْ قَطٰاتُهُ قَلَّتْ عَثْراتُهَ۱. جاسوس نخست به لب ادب زمین خدمت در پیش پادشاه ابقا ببوسید. بعد از آن گفت که « شاهزاده براق از تحقیق وصول پادشاه جهان هیچ خبر ندارد. امرا و وُجوه سپاه دو گمان اند. بعضی می گویند که شاهزاده تُبسین اُقُول و ارغون آقا با لشکر خراسان آمده اند و آوازه در انداخته که پادشاه ابقا رسید. و طایفه [ای] می گویند که پادشاه ابقا آمده است، اما لشکر او اندک است و زیادت ندارد. ما بندگان را فرستاده اند تا تحقیق حال کنیم و به ایشان باز نماییم».
پادشاه ابقا چون بر آن[ ۳۲۱ ] سرّ مطلع گشت فکر[ی] فرمود بغایت باریک و تدبیری اندیشید بس خردمندانه.
شعر
اِذا باتَ فی اَمْرٍ تَفَکَّرَ وَحْدَهُ غَدَا وَ هُوَ مِنْ آرائِهِ فی کَتایِب
چون شب گذارد در کاری اندیشه کند در حالی که تنها بود
بامداد کند و او از رای ها خود در لشکر ها بود
بعد از ساعتی از سرا پرده بیرون آمد و مغول[ی] فصیح جلد جهان دیده را طلب داشت و با او مواضعت کرد تا به شیوۀ ایلچیان در بارگاه در آید و آن سخنان بازراند. و بعد از زمانی مراجعت فرمود و بر قاعده بر تخت سلطنت نشست و با خواص به عشرت مشغول شد. چون دو ساعت از شب بگذشت و پادشاه و امرا در سخنبراق بودند و در حکایتی عساکر خراسان و عراق، که ناگاه آن مغول که پادشاه ابقا با او مواضعت کرده بود، سلاح پوشیده و گرد راه بر سر و روی او نشسته در بارگاه در آمد و از آنجا چون بر سراپردۀ خاص رسید زمین[را] بوسه داد و زبان بدین ستایش بگشاد و گفت:
۱.من کلمات جارالله زمخشری.
شعر[ظهیر]
ای خسروی که گوهر اقبال [و]* در فتح در پای دولت تو سعادت نثار کرد
دولت عنان ملک به دست تو باز داد اقبال بر براق مرادت سوار کرد
تیری که همّت تو گشاد از کمان حکم از روی هفت جوشن گردون گذار کرد
با زور بازوی تو مُقرّ شد به افترا هر کس که وصف رستم و اسفندیار کرد
[۳۲۲] بس فیل مست را که نهیبت فروشکست بس شیر شرزه را که شکوهت شکار کرد
بعد از اداء ستایش، عرضه داشت که « پنج ماه باشد پادشاه جهان از اردو ها جدا شده از جوانب و اطراف مخالفین و یاغیان برخاسته اند. در این نزدیکی از دربند قبچاق لشکری به عدد اوراق اشجار و مَطَرات باران آمدند و اردو ها و خانه های امرا را غارت کردند و در آن دیار از قتل و و نَهْب هیچ خالی نگذاشت[ند]، و حالیا از دربند تا ارمن و دیار بکر به یکبار سپاه بیگانه دارد و اگر در مراجعت پادشاه جهان مسارعت ننماید، باقی اردو ها و اُلُوس۱ از دست بخواهد رفت».
امرا چون این سخن بشنیدند، سراسیمه و پریشان گشتند و به احوال خانه و زن و فرزند نگران شدند و سوز و سعی در میان سپاه ظاهر گشت و هر کس به نوعی سخن گفتی. پادشاه ابقا امرا را طلب کرد و گفت که تدبیر چیست؟ بعضی گفتند که مصلحت در آن است که باز گردیم. طایفه[ای] گفتند که حرب می باید کرد؛ چه، خصم نزدیک است. اگر ما پشت دهیم متعاقب بیایند و از آن فساد[ی] کلی به سپاه
۱.اُلُوس: لفظی است ترکی-مغولی به معنی مجموع تابعان یک فرمانروا، ائتلافی از چند قبیلۀ گوناگون، ملت، خلق، سرزمین و سلسلۀ پادشاهی است. اُلُوس دیگر شدۀ واژۀ دخیل اولوش ترکی است در زبان مغول. اولوش در زبان ترکی به معنی «کشور» است از نظر تقسیم جغرافیائی، ولی بعد ها به معنای شهر نیز به کار رفته است. واژۀ اولوس پس از حملۀ مغول وارد زبان فارسی شد.
رسد. همه یکدل و یک اندیشه با براق حرب می باید کرد. اگر نصرت و ظفر ما را باشد به زودی باز گردیم، و الا که خصم غالب شود. هر چه که به ما می رسد، گو به خانه ها و اولاد و احفاد ما رس!
از این نوع هر کس سخنی گفت. آخرالامر بر آن مقرر گردانیدند که باز گردند. پادشاه ابقا سوار شد و به شتاب تمام روی به راه آورد و تمامت لشکر خیمه ها و خرگاهها بگذاشتند و به صفتی کردند که گفتی که یک ماه است که ایشان در هزیمت را کوفته اند. پادشاه ابقا بر سر جمع امیری را فرمود که این سه جاسوس را به قتل[۳۲۳] رسان و در خلوت گفت« دو تن را بکش و یکی را رها کن». آن امیر بدان موجب که حکم کرد دو تن را به قتل رساند و سیم را گفت که « مرد خوب صورت و جوانی. مرا به تو رحم می آید. برو سر خود گیر که ترا آزاد کردم». آن جاسوس در پیش آن امیر در خاک غلطید. چون ساعتی بگذشت، پادشاه ابقا با تمامت سپاه بر صفت هزیمتیان راه برید به وقت آنک
شعر[نظامی]
سیاهی بر سپیدی نقش بستی علم برخاستی، سلطان نشستی
به دشت خنبه۱ که به جهت جنگ جای[ی] معین کرده بود فرود آمد و به شهر هرات ایلچی فرستاد که« مردم هرات باید که پیش شاهزاده براق نروند و بر روی سپاه او دروازه ها نگشایند و قطاً پیش ایشان به اسم یرغو چیزی نفرستند تا ما را بر ایلی و یکدلی ایشان اعتماد کلی حاصل آید، و اگر چنانک بر خلاف آنچ گفتم روند و براقیان را در شهر راه دهند، به چنین سوگند که یکی را از شما زنده نگذارم». چون ایلچی به هرات رسید نواب ملک اسلام و اکابر و مشاهیر هرات او را به اعزاز تمام فرود آوردند و هر چه ایلچی بدیشان رسانید، گفتند که فرمان برداریم.
و از آن جانب چون آن جاسوس را به جان امان دادند در اثناء آن حالت اسبی بگرفت و سوار شد و روی به گریز آورد و از خوشدلی در پوست نمی گنجید. خرامان به بارگاه شاهزاده براق در آمد و بعد از خدمت گفت:
شعر[ظهیر]
ای خسروی که از ره تابش ز فرّ تو زینت گرفت افسر کسری و تخت جم
۱.متن: جنبه.
روی فلک سیه شود آن دم که رأی تو بر چهرۀ زمانه ز عصیان کشد رقم[۳۲۴]
پهلو تهی کند فلک از تیغ تو و لیک از دشمنان دولت تو بر کند شکم
خصم ترا زمانه به تعجیل می برد از عرصۀ وجود سوی حَیّز عدم
بعد از آن از حال پادشاه ابقا شاهزاده براق را اعلام کرد و حکایت گریختن خود و گرفتن اسب و آمدنش بر سبیل تَبَخْتُر به عبارت مضحک باز نمود و گفت « این زمان در آن دشت به جز خیمه و خرگاه و قبا و کلاه و اسب و اشتر هیچ مردی نیست» شاهزاده براق بغایت خرم و خوشدل شد و آن جاسوس را هزار دینار و تشریف خاص داد. از حال تربیت و اهبت و شجاعت و کثرت لشکر پادشاه ابقا بپرسید. جاسوس جواب داد « سلاح و ساز و چهاربای بسیار دارند و قرب پنجاه هزار مرد باشند. اما در امرا و وجوه سپاه زیادت جلادتی نیست و از پادشاه زادۀ جهان بغایت در خوف و بیم اند، خاصّه این دم که همه به سوی خانه و زن و فرزند نگران اند».
شاهزاده براق از آن سخن عظیم مُسْتَبْشِر و مُسْتَظْهِر گشت. مرغاول و جلایر تای به تهنیت مبادرت نمودند و شاه و سپاه بشارت فتح و ظفر به یکدیگر رساندند. علی الصباح به یکبار سوار شدند به صلابتی و مهابتی که از حرکت ایشان کوه و هامون در جنبش آمد. چون نزدیک شهر هرات رسیدند، مسعود بیک با سواری چند پیشتر راند. چون نزدیک دروازه رسید در بر روی او ببستند. وُلاة و معارف شهر را طلب داشت. خواجه شمس الدّین بیاری و طایفه [ای] از اشراف از باروی مسعود بیک را سلام کردند. مسعود بیک گفت « ای اصحاب، دروازه چرا بسته اید؟» خواجه شمس بیاری گفت که « پادشاه ابقا به وقت مراجعت شهر را بسپرده و قومی را از ابناء و اخوان و اقارب ما با خود [۳۲۵] ببرده۱ و حکم فرمود که دروازه ها را ببندید و پیشِ لشکر شاهزاده بَراق مروید و کسی را از ایشان در شهر مگذارید، و ما را در این امور به طَلاق و عَتاق سوکند داده».
مسعود بیک بخندید و گفت « ای قوم! مصلحت درآن است که درِ شهر بگشائید و از سخن من عدول و انحراف نجویید که من نیکو خواه مسلمانان ام ». هر چند که مبالغت کرد و الحال نمود در نگشاند و نُزْلی بیرون نفرستادند. مسعود بیک رنجیده پیش شاهزاده براق رفت و
۱.نبرده.
احوال عصیان هرویان عرضه داشت.شاهزاده براق در خشم رفت، لیکن از غایت فرح و شادمانی به هزیمت سپاه پادشاه ابقا، بدان التفات نکرد و گفت « به هنگام مراجعت کین خود از مردم بخواهم».۱
بعد از آن شاه و سپاه از آب رود بگذشتند. همۀ صحرا پُر خیمه و خرگاه دیدند. در جانب هزار گزی فرود آمدند. آن روز به سُرُور و حُبُور بگذرانیدند. روز دیگر از اول بامداد سوار شدند. چون دو فرسنگ براندند صحرائی دیدند بیکران چون دریای بی پایان از لشکر و مراکب و اسلحه در تموّج. شادی شاهزاده براق به اندوه مبدل شد. گفت:
شعر[ الا ادری قائله]
فَاِنَّ تَصٰاریفَ الزَّمانِ عَجیبةً فَیَوْماً اَرَی عُسْراً وَ یَوْماًآرَی یُسْراً
بدرستی که گردشهای[ی] روزگار عجب است پس در روزی
می بینم دشواری را و در روزی می بینم آسانی را
پادشاه ابقا بعد از نزول شاهزاده براق، امرا را حاضر گردانید و گفت « به رأی و تدبیر شاه[زاده] را به دام آوردم. باید که همه از برای جان و زن و فرزند خود و به جهت حق نعمت قدیم پدران بزرگ ما یکدل و هم پُشت روی به کارزار آرید و تردد و تفکر خواطر نفی کنید و غایت مجهود به بذل رسانید؛ [۳۲۶] چه، به نام نیک و ناموس و مردانگی و مردن به از عار و شماتت دشمن. امیدوارم به بخت ارجمند و طالع بلند که براق به زودی مخذول و مقهور گردد و ما مظفّر و منصور».
تمامت سپاه به اتفاق به حرب شاهزاده براق سوار شدند و آلت جنگ بر تن خود راست کردند. دست راست لشکر به شاهزاده تبسین اُقُول و هندونویین معیّن شد و دست چپ به یشمون و بورلتای، و در قلب لشکر که آن را قول گویند ارغون آقا و سلطان کرمان و لشکر مرد[؟] صف زدند که اگر سپاه خصم زور بر قلب آرد باری پادشاه ابقا در قلب نباشد.۲
۱.متن: نخواهم.
۲.و آباقاخان دست راست لشکر به [ تبشین اغول سپرد] با سماغار و هندونویان، و دست چپ به یشموت و سونتای و ارغون آقا و شیکتور نویان و بورلتای و عبدالله آقا و لشکر کرمان و یزد با سلطان حجاج و اتابک یوسفشاه تبع لشکر ارغون آقا بودند؛ و در قلب که آن
پادشاهزاده براق چون چنان دید منفعل و منقبض شده گفت « ظنّ ما خطا بود». مرغاول گفت که « من به دولت روز افزون پادشاه جهان به یک حمله این سپاه را تار و مار گردانم». جلایر تای گفت « من به یک صدمه این لشکر را تُرت و مُرت کنم و قلب جناحین برهم شکنم.
شعر[ فردوسی]
من امروز کاری کنم بی گمان که بر نامداران سر آید جهان
اما فساد آن است که اسپان ایشان یَراق اند و از آنِ ما قُوداق۱، و راه آب بر ما گرفته اند و تمامت کار تبار را به سلاح نبرد و تیغ و سنان و زوبین و کارد آراسته». مرغاول گفت « من بیشتر آنها را باز ستانم و راه ها خالی کنم».
چون بدین جمله مقرر داشتند، به یکبار کوس ها فرو کوفتند و طبل ها را بنواختند و از هر دو جانب لشکر روی به حرب آوردند و نفیر و زفیر به فلک اثیر رسانیدند.
شعر[ دقیقی]
بدین سال چو شد لشکر آراسته دم کوس کین گشت برخاسته
بنالید کوس اندر آوردگاه بپیچید مِهر و بلرزید ماه[۳۲۷]
درفش درفشنده بالا گرفت سر نیزه اوج ثریا گرفت
ز بس گرد گیتی همه تار شد دو لشکر کرانان به پیکار شد
ز پرخاش اسب و ز پیکار مرد نهان شد جهان سر به سر زیر گرد
درخشنده از گرد برّنده تیر چو۲ در تیره شد برق در زیر میغ
نخستین دو لشکر به تیر و کمان همه جنگ کردند با هم دمان
نبرد آزمودند و کین توختند چب و راست بر یکدیگر دوختند
کمان دلیران پیکان تیز به جای[ی] رسانید کار ستیز
که بر دشتِ کین جای بودن نماند بر آن رزم چیزی فزودن نماند
را قول گویند- آباتای نویان و جمعی امرا را بداشت. و چون براق جهان جوی چنان دید بغایت منفعل گشت و گفت ظنّ ما خطا بود و پندار باطل. جامع التواریخ، ص ۱۰۸۵.
۱. قوداق: یا قُداق، متضاد یراق توپچاق است به معنی تغذیۀ کامل نشده، ناآماده و نامهیّا.
۲.متن:چو.