ذکر صد و بیست و نهم
در فتح ملک غیاث الحقّ والدّین
بر ملک قطب الدّین اسفزار و زوال حکومت ملک قطب الدّین
شعر [سیف اسفرنگی ]
چو چتر عودی شب سایه از جهان برداشت
فلک ز افسر خورشید سابه بان برداشت
سفید باز جهانگیر صبح نوبت زد
چو مهر کاسۀ روئین ز هفت خوان برداشت
پیاده فروماند مه چو شام نجوم
ز اسب اَدهَم شب زمین کهکشان برداشت
کلاه گوشۀ خورشید جون هویدا شد
شب از عمامۀ برجیس طیلسان برداشت
[۷۳۷] ملک اسلام غیاث الحقّ والدّین به پای حصار اسفزار آمد و فرمان فرمود تا جملۀ فراهیان۲ را پیش بردند. به یکبار از اطراف حصار فراهیان و سپاه منصور ملک اسلام غیاث لحقّ والدّین خروش و فغان برآوردند و آواز کوس و نفیر طبل و نای بر فلک گردان رسانید[ند] ؛ به مصابتی که گقتی سرّ ((ذاتُ لَیلَةً حالِکَةِ الجِلبابِ هامِیَةِ الرَّبابِ))۴ گشت و فراهیان به آواز بلند فریاد برآوردند که ((ای ملک ۵ قطب الدّین در خون جان ما مشو. ملک ینالتکین که گاه دعوی تهوٌر و بأس در انجمن ملوک و کماة رجال خطۀ نیمورز این گفتی :
شعر[نظامی]
______________________________________________________________________
۱ . اصل: صد و بیست هفتم. ۲ . اصل : فراهان .
۳ . قران، زلزال / ۱ ((آنگاه که زمین به زلزله [ی واپسین] اش بلرزد.))
۴ . از کلمات قصار حریری
۵. اصل: ((ای ملک))دوبار آمده است.
ذکر صد وبیست و نهم/ در فتح ملک اسلام غیاث الحقّ.... ۷۳۵
چو در معرکه برکشم تیغ تیز به کوهه کنم کوه را ریزریز۱
گرم شیر پیش آید و گر نهنگ برو اندر آیم چو غرٌان پانگ
چو کردن برآرم به گردنکشی نه از آبی هر اسم نه از آتشی
دِرَم پهلوی پهلوانان به تیغ خورم گرده گردنان بی دریغ
باده هزار مرد جنگی پیش از آنکه نظر او به رایات هماوین ملک اسلام غیاث الحقّ والدّین افتادی منهزم شد. ترا با این مرد هزار ، درین حصار آن حالت با فزع را مشاهده کردند و دوهزار فراهی را گردن بسته و سر و پا برهنه، بعضی مجروع و مقروح و قومی عریان و گریان و طایفه [ای] حزین و غمین دیدند ، متحیّر و سرگشته و غمگین و مضطرب حال شدند.
شعر[حریری]
حَیاری یَمِیدَ بیهِم شَجُوهُم کَاَنَّهُم اِر تَضَعُوا الخَندَرِیسا[۸۳۸]
اختلاف و دو گروهی در میان سپاه ملک قطب الدّین ظاهر شد. امیر ملکشاه آزابی گت که ((مصلحت در آن است که حرب کنیم و به هیچ نوع اندیشه ای به خود راه ندهیم و با ملک اسلام غیاث الحقّ والدّین سر به صلح درنیاریم؛چه، اگر بر ما دست باید فی الحال همه را به خواری هرچه سخت تر به قتل رساند. کسلحت در آن است که همه یکدل شویم و نام خود را به نیکی منتشر گردانیم، و اگر شما همه ازین حصار بیرون خواهید رفت و منقاد و مطیع سپاه منصور ملک غیاث الدّین خواهید شد، من باری به چنین سوگند که تا جان داشته باشم بیرون نخواهم رفت و جز حرب و ضرب ضراعتی و نسکنتی نخواهیم نمود .))برین نوع که ذکر رفت،
شعر[فردوسی]
بسی سخت سوگند های گران بخورد و بر آهخت گُرز از میان
که امروز من جز بدین گُرز جنگ نسازم وگر بارد از ابر سنگ
طایفه ای از اسفزاریان و جماعتی از مبارزان هرات چون سیف الدّین شمعانی و محمّد شمس الدّین افتخار و محمود علی جزه و مزره[ای] دیگر از اوباش با امیر
______________________________________________________________________۱ . سکندرنامه: سنگ ریز.
۲ . سکندرنامه : گرم شیر پیش آید وگر هزبر برو سیل ریزم چون غرّنده ابر
۷۳۶ تاریخ هرات
ملکشاه آزابی بیعت کردند که ما ((ما نیز درین اندیشه متقّث ایم.))و گروهی دیگر ملک قطب الدّین را گفتند که ((مصلحت کار ملک درآن است که حصار به دت از دهد و پیش ملک اسلام غیاث الحقّ والدّین رود و به تضرٌع و خُشُوع و خُضُوع هرچه تمامتر از ملک اسلام طلب عفو و صفح خطایا و ذُنُوب خود کند.))
ملک قطب الدّین سخن آن قوم بشن.د و از حصار بیرون آمد و پناه به ملک زاده اعظم جوانبخت شمس الحقّ والدّین برد و لشکر منصور ملک اسلام غیاث الحقّ والدّین خود را حصار انداختند و غنیمت بسیار دست آورد[ند] ملک اسلام غیاث الحقّ والدّین بفرمود تا جماعتی را [۷۳۹] که در حصار بودند همه را دو شاخه کردند. گروهی را که ماده آن فتنه بودند به قتل آورد و زمره ای را چوب زد و ملک قزب الدّین و پسرش خسرو را در خیمه ای باز داشت . روز دیگر
شعر [فردوسی]
چو خورشید سر بر زد از کوهسار بگسترد یاقوت بر پشت قار
ملک اسلام غیاث الحقّ والدّین به شفاعت نوٌاب و اعیان ملک خود و علما اسفزار امیر ملکشاه آزابی را با صد و پنجاه بفرمود از اساری فراهی که از قلعه گاه بودند به ملک تاج الدّین جمال قاضی بخشید و مرد صد دیگر که از اوک سجستان بودند و از زمرۀ تبع شاهزاده شاه علی ، آزاد کرد و طایفه ای دیگر ر افراداً[از] مبارزان غوری و پُردلان هروی در شب بگذاشتند تا هر کس به گوشه ای منزوی شد. باقی هزار مرد فراهی بماند . ملک اسلام غیاث الحقّ والدّین فرمان فرمود تا ایشان را دهه و صده کردند و هر گروهی را به یکی از ريالوّاد و رؤوس سپاه سپرد.
و بعد از دور روز ، مَلکیِ شهر اسفزار را به ملک زادۀ امیر محمٌدبن ملک مغفور مبرور علاء الحقّ والدّین ارزانی داشت و امیر علی خططای را به نیابت او نصب گردانید و قلاع و حُصُون اسفزار را به معتمدان و کوتوالان نامدارِ کاردیده سپارش فرمود و قومی را که در حرب فراهیان بسالتی و شجاعتی به اظهار رسانده بودند بنواخت کشید و به کار عمارت خندق و بارۀ حصار مأمور گردانید ، و امرای مغول را مال فاخر داد و روز دیگر به طالع فرّخ و ساعت میمون از اسفزار بیرون آمد.
و چون به خطٌۀ معموره هرات نزول فرمود، حکم کرد که ملک قطب الدّین را با تمامت فراهیان، علی وجه السیسه ، به آیین تمام به شهر درآوردند. روز دیگر
ذکر صد و بیست ونهم/ در فتح ملک اسلام غیاق الحقّ ... ۷۳۷
نوٌاب و ارکان مُلکِ ملک اسلام غیث الحقّ والدّین چون مولانا ناصر الدّین عبیدالله [۷۴۰] و مولانا صدرالدّین قاضی و غیاق الدّین بهرام و ناصر الدّین ایلچی خواجه و امیر اباحی و اختیارلدّین محمّد هارون و تاج الدّین احمد و جمال الدّین شیث و سیف الدّین بادام و خواجه عزیز و خواجه شهاب و امیر بهاءالدّین و جماهیر ارباب ولایت هرات پیش ملک قطبذالدّین رفتند و کلّ خلق هرات از زن و مرد بر ابراج و مناظر دروازۀ فیروزآباد برآمدند و از دروازۀ فیروز آباد تاجسر در قراه دو رویه خلق صف زده بایستادند. پیش از همه طایفۀ شتربانان با صد شتر اراسته و آوای درای و صدای طبل به شهر درامدند و عقب ایشان استربانان با صد سر استر بر منوال شتربانان و در عقب ایشان دُهُلیان شهر دهل زنان با سپربازان و جماعتی با تیغهای کشیده و رماح برافراشته، و از عقب ایشان نوبتیان ملک اسلام غیاث الحقّ والدّین با کوس و طبل و نای و نفیر و گادوم و سفید مهره و رایات برافراشته و توقهای برافراخته و از عقب ایشان نوّاب و حجّاب مذکور ، و از عقب ایشان پنجاه مبارز غوری و هروی با خناجر مسلوله و گرزهای گاوسار، و از عقب ایشان ملک قطب الدّین سواره بر اسبی کودن که گوی [ی] در صفت او گفته اند:
شعر[انوری]
جهانوردی که امروزش ار برانگیزی به عالمیت رساند که اندرو فرداست
و مصاحب او پسرش خسرو بر لاشه ای دیگر سوار و از یمین و یسار ایشان پنجاه مرد با شمشیر های کشنده و از عقب ملک قطب الدّین فراهیان سربرهنه و عریان و گردن بسته و بر هر ده فراهی چهار مرد نامدار از کُماة غور و شجعان هرات موکٌل – بدین نوع که ذکر زفت – به شهر درآمدند و بر سر چهار سوی واجب القتلی را بر چنگ زده بودند و چند دزد زا [۷۴۱] دست و پای قطع کرده. چون ملک قطب الدّین و فراهین به سر چهارسوی رسیدند و ان شخص را بر چنگ و ان دزدان را دست و پای بریده بدیدند، متحیٌر و مدهوش شدند و با هم گفتند که ما را نیز بدین صفت به تنکیت و تعذیب هرچه سخت تر عبرت جهانیان خواهند گردانید. القصٌه ملک قطب الدّین را به حصار بردند و از آن جمله اسیران فراهی سراج مودود پسر رئیس سراج را که هر دو از جملۀ اکابر و جماهیر فراه بودند مطلق العنان در شهر بگذاشت و دیگران ار در زنجیر کشید و به کار گل کشیدن و
۷۳۸ تاریخ هرات
خشت زدن نصب گردانید . مردم شهر هرات ایشان را به طعام و لباس مدد عظیم دادند و بعد از چند روز محمّد شمس الدّین افتخار و محمود علی جزه را با طایفه [ای] دیگر بر سر چهارسوی بی دست و بای بیرون کردند و ملک اسلام غیاث الحقّ والدّین بر موجب شرع مطهٌر مصطفوی مال بی حدّ در ذمٌۀ ملک قطب الدّین ثابت گردانید و ملک قطب الدّین در حضور قضاة و ائمٌه و شیوخ شهر هرات بدان اقرار کرد و اعتراف آورد و گفت که ((آنچ که در ذمٌۀ من بر موجب شرع نبوی ثابت شد حقٌ است و مرا به خدمت ملک اسلام غیاث الحقّ والدّین دادنی ست.))و ملک اسلام به جهت نفاذ سیاست را بفرمود تا ملک قطب الدّین را بر سر چهار سوی هرات چوب زدند.
و امرای خراسان به اسم تهنیت آن دو فتح بزرگ که بر دست ملک اسلام برآمد سفرا و رُسُل و ایلچیان به هرات فرستادند با خلعت و تشریف و هایای بی اندازه. و ملک اسلام شکرانۀ آن موهبت را مبلغ بیست هزار دینار بر علما و فقرا قسمت کرد و در عمارت مواضع خیر افزود و از آنجا که کرم غزیزی اوست به جهت فراهیان هر روز هزار من نان مع الادام از خاصۀ خود تعیین فرمود تا همچنانکه موالی و دعاگویان او را از نعمت عام [۷۴۲] او نصیب کامل و خطّ و افر حاصل اسن ، اعادی و حسٌاد ملک او را نیزه بهره باشد . و فراهیان هر روز تا نماز دیگر در پای حصار و حمام و کوشک و حوض و خانقاه ملک اسلام گِل می کشیدند و خشت می زد[ند] و بعد از نماز دیگر چون فِراش مبثوت فوج و گروه گروه ، دهگان و پنجگان در بازار ها و کویها و سرایها می گشتند و به گدایی و اظهار بی نوائی خورش و پوشش حاصل می گرد[ند].
و راوی چنین گفت که چون دو فتح چنین عظیم یکی مغلوبی و مخذولی فراهیان و دیگر فتح حصار اسفزار و دربند افتادن ملک قطب الدّین باریتعالی و تعظّم به کرم عمیم و قیض ثیض بی غایت خود ملک اسلام غیاث الحقّ والدّین را کرامت فرمود، ملک اسلام غیاث لحقّ والدّین یه شکر این عطیت الهی بر حسیب ((مَن اَرادَ اَن یَصیدَ قُلُوبَ ارَّجالِ یَنثِرُ لَها حَبَّ الاِحسانِ وَالاجماِ))۱ ابواب خراین را بګشاد و
ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ ۱ از سخنان ابی بکر خوارزمی.
ذکر صد وبیست و نهم/ در فتح ملک اسلام غیاث الحقّ ... ۷۳۹
بندگان خدای عزّزوجلّ را از سخاء خود محظوظ گردانید
شعر [عزیزی]
درِ گنجهای کهن برگشاد بسی رزّ و گوهر به درویش داد
به دانندگان داد بسیار چیز به گوشه نشینان و زُهّا نیز
به ایزدشناسان تقرّب نمود در نیک و بد را ببست و گشاد
بعد از چند روز ملانائ و معطّم ناصرالدّین عبیدالله را پیش پاشدهزادۀ جهان سلطان ابوسعید فرستاد تا احوال فرهیان و انقلاب دولت ملک قطب قطب الدّین اسفزار و موفقت خواجه مَجد خوافی با شاهزاده یسور و مودّت ملک فرخ زادبن ملک قزب الدّین تولک با مخالفان ملک پادشاهزادۀ جهان عرضه دارد. مولانا< معظّم ناصر الدّین عبیدالله در بیستم شعبان سنۀ مذکور به طالع سعد و زمان خجسته از شهر هرات بیرون آمد و در ذیقعدۀ سنۀ مذکور در حدود ارّان به اردوی پادشاهزاده جهان [۷۴۳] سلطان ابوسعید رسید. روز دیگر پیش امیر چوپان رفت و چون بار یافت و روی امیر چوپان بدید، ربان به مشر مدح و ثناء او بگشاد و گفت:
شعر[سیف اسفرنگی]
خسرو و گر شسب روز ، ای که چو دستان سام
در عجم و ترک هست مردیٌ تو داستان
رستم اگر هفت خوان روز وغا می نهاد
تو به سخا می نهی هر نفسی هفت خوان
عزم جهانگیر تو حاملۀ خیر و شر
تیغ ظفرباب تو عاقلۀ انس و جان
آتش شمشیر تو گر بزند شعله ای
در تن شیران چو مغز آب شود استخوان
بعد هز ان دعا و ثنا و مَحمَدَت ملک اسلام غیاث الحقّ والدّین عرضه داشت و در عقب ان حکایات شاهزاده یسور و قتح حصار اسفزار و انهزام ملک ینالتکین و گرفتن دو هزار مرد فرهی و آوردن خانه های بکتوتیان و خاتون [و] پسر بوجای و پیغامهای درشت که به شاهزاده یسور فرستاد، و به قتل رساندن هر قشون۱ بوجای
______________________________________________________________________
۱ . اصل:هرفسون
۷۴۰ تاریخ هرات
ر با ایتاع او و حکایت ملک تولک و خواجه محمّد چنانکه حقٌ اداء سخن باشد به سمع امیر چوپان رسانید . امیر چوپان گفت که ((ای رسول خردمند و ای فصیح مقبول القول))بر من روشن و محقٌق است که درکلٌ ممالک پادشاهزادۀ جهان سلطان ابو سعید خان ملکی با حسب تو و حاکمی با نسب تر از ملک غیاث الدّین نیست و از کوچهای پسندیده و خدمتهای شایسته که ازو در وجود امد از عهد مهد کیومرث تا این دم از هیچ مَلکی در مِلکی و از هیچ والی[ی] در ولایتی و از هیچ شهریاری در دیاری نمانده و آنچ او با شاهزادۀ یسور –که تمامت [۷۴۴] عساکر پادشاهان توران را منهزم گردانید و چندین شاهزادۀ بزرگ حال را به قتل آورد- کرد هیچ پادشاهی و ملکی از گاه دولت پاشاهان چمگیزخان نکرد . اگر خواست حقّ باشد از حدّ مازندران تا اقصای افغانستان و شطٌ آموی بدو مفوٌض گردانم .))بعد از آن مولانا ناصر الدّین عبیدااله را گفت که ((فردا در خدمت پادشاهزادۀ جهان همین حکایت را که پیش من تقریر کردی عرضه دار.))روز دیگر ،
شعر[فردوسی]
چو خورشید پیدا شد از پشت زاغ برآمد به کردار زرٌین چراغ
امیر چوپان مولانا ناصرالدّین عبیدالله را به خرمت پادشاهزادۀ جهان سلطان ابوسعید برد. و چون مولانا به شرف پادشاهنشاهی مشرٌف پشت ، شرایط خدمت به جای آورد و ربان بع دعا بگشاد،
شعر [مجد همگر]
پادشاها! عون حقٌ یار شب و روز تو باد
بخت پیروزه غلام بخت بیروز تو باد
اقتباس نور کاه رایت دولت مدام
از ضیاء روی و راُی عالم افروز تو باد
پیر گردون تابع بخت جوان شاد تست
ملک عالم صید اقبال نوآموز تو باد
آب روی روز پیکار و فروغ کارزار
از سر تیغ کمین ساز جهان سوز تو باد
هر کجا عیشی دست در عالم ز روی خاصیت
وقف بر طبع لطیف شادی آموز تو باد
ذکر صد وبیست و نهم / در فتح ملک اسلام غیاث الحقّ ... ۷۴۱
بعد از عرض دعا و ادای ثنا، آنچ که ملک اسلام غیاث الحقّ والدّین گفته بود علی التفصیل به شرع و بسط تمام به سمع اشرف پادشاهزادۀ جهان [۷۴۵] رساند . پادشاهزادۀ از غایت فرح به استماع آ« کلمات متبسّم شد روی به جانب امیر چوپان و تاج الدّین علیشاه و امرا و صواحب آورد و گفت ((به هر چه که دلخواه ملک غیاث الدّین باشد و پائیزه دهید؛ چه، چنین ملکی را که به راستی و نیک دلی چنین کوچها دهد که امثال و اقران او را از آن عاجز و قاصر باشد، به نواخت و عاطفت مخصوص و محظوظ گردانید از جمله لوازم و واجبات است.))
شعر[مؤلف]
سزد گر بدو گنج و لشکر دهم همان تاج شاهی و کشور دهم
به دُرّکرانمایه و زرٌناب برافروزمش چهره چون آفاتاب
روز دیگر امیر چوپان و تاج الدّین علیشاه مبلغ پنجاه هزار دینار نقد به جهت ملک اسلام غیاث الحقّ والدّین تسلیم مولانا ناصرالدّین عبیدالله کردند و یرلیغ نوشت [ند] که ((سه اس مردم هرات از زحمات قلان و قبجور ۱ و عوارضات دیوان خراسان۲ معاف و مسلپم باشند و تمامت اسبا ب و املاک خواجه مجد خوافی و ملک قزب الدپین اسفزار و ملک فرخ زاد تولک و طایفۀ دیگر که با شاهزاده مواقفت و دل ایلی داشته اند و احرار و عبید پسر بوجای ا آنِ او باشد . و امرای نکودری حکم و امر او را انقیاد نمایند، و چرخ اندازان خراسان پیش او روند، و امرای خراسان او را به مال و مرد و ساز نبرد و آنچ بریشان رجوع کند مدد دهند.))
و از مراکب و اسلحه و غرایب عراق ((مِن عِتاقِ الاَفراسِ وَ جِیادِ المَراکِب وَالدَّوّابِ وَاَعد ادِلاَ سلِحَةِ وَ النِقایاتِ مِن تَجافیفَ وَ مَغافِرَ وَ جَواشِنَ وَ تَرسَةٍ وَ زانابٍ))به اسم ملک السام نعیین فرمود و مولانا ناصرالدّین عبیدالله را مبلغ هزار دینار خراسانی ادرار مخلّد و انعام مؤبٌد کرد و مصاحبان او را هر یک را به ادرار و خلعت گرانمایه، علی حسب مرتبته، بزرگ گردایند، و مولانا را به دلخوشی تمام مَعَ[۷۴۶] حصول المطالب و المآرِب دوستاک اجازت مراجعت فرمود و هر کس از امرا و صواحب به ملک اسلام نامه ای نوشت.
______________________________________________________________________
۱ . قلان و قبجور هر دو در بان ترکی برای عوارضی مه رعیت می پردازند اطلاق می شود
۲ . متن: حراسان.