ذکر صد و دهم
در نواخت اولجایتو سلطان
ملک اسلام غیاث الحّق والدّین را
ثقات هرات چنین تقریر کردند که در این سال مذکور اولجایتو سلطان با ملک اسلام غیاث الحٌق و الدّین بر سر عنایت آمد و زنگ تهمتی که ازو بر آنیه ضمیر او ظاهر شده بود به مصقلۀ رضا و یقین بزودو و به حکمتِ حکم افواه بدگویان و حسٌادِ او را بسیت و جشم رعایت بر جمال حال او بگشاد.
و سبب آن بود که چون درین سال مذکور اولجایتو سلطان به دارالملک بغداد نزول فرمود، خواجه رشید الدٌوله و تاج الدّین علیشاه به خدمت شیخ الاسلام قطب الانام، سلطان السالکین، قدوةالناسکین، نورالحقٌ والدّین شیخالشیوخ عبدالرحمن اسفراینی که شیخ وقت و بیر عصر و جنید ثانی و شبلی زمان،
شعر [بایزید ببغدادی]
بایزید عهد، نورالحق والدّین، آنک هست
آسمانِ قدر و کوهِ حلم و دریای سخا
شبلی ثانی ، دلیل خلق ، کز سیر و سلوک
کشف شد بر وی رموز ابتدا و انتها
[۶۱۵] مقصد ارباب ملت مرجع اهل هنر
حامی ابناء گیتی، کهف شرع مصطفا
عِلمُهُ یَهدیِ اِلیَ التَّوحیدِ مِن نَهج العَمَل
حِلمُهُ یَحمِی حِمَی التَّقدیسِ مِن وَجهِ العُلی
دانش او راه می نماید به سوی یکی گفتن در راه عمل کردن بردباری او نگاه می دارد فرق پاک گردانید را از روی بزرگواری
قُدٌّسَ سِرٌه آمدند، شیخ نورالدٌین بعد از آنک یک زمانی با ایشان بسر برد، گفت ((چهار سال می شود که ملک اسلام غیاث الدٌین والدٌین که ملک عادل است و از
______________________________________________________________________۱ . اصل :هشتم.
____________________________________________________________ذکر صد و دهم/ در نواخت اولجایتو سلطان ملک .... ۶۲۳ ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
دودمان بزرگواری و از خاندان نامداری و به حلیت عدل و بذل آراسته و به صورت و معنی ستوده و بسندیده
شعر
فَتیً کَمُلَت اَخلاقُهُ غَیرَ اَلَّهُ جَوادٌ فَما یَبقی مِنَ المالِ باقیاً
جوانیست که تمام شده است خویهای او جز آنکه او
جوانمردیست که باقی نمی گذارد از مال جیزی را
شعر
آن سخاورزی که گردون دام اوست کوش کیوان سفته انعام اوست
مرد خردمندان فضل اندوز را گر امیدی هست در ایٌام اوست
بر درگاه این پادشاه ملازم است. شما که مدبّران ملک و ناظم مصالح آن درگاهاید ،چرا تا این غایت در مراجعت او تأخبر و تعویق جایز شمردهاید و به سخن طایفه ای که شیوۀ ایشان حیف و تعدٌی است و پیششه فسق و فجور ، او را به یاغیگری و خلاف کردن منسوب گردانیده و بواسطه غیبت او خلق هراة و سُگٌان آن دیار را به دست امرای جابر و حکٌام بد دین که متوطٌن آن حدودند بازگذاشته اید؟ مِن بعد برخلاف گذشته[۶۱۶] بر مقتضاة((مِن بَلَّغَ سُلطاناً حاجَةَ مَن لا یَستَطیعُ اِبلاغُها ثَبَّتَ اللهُ قَدَمَیه یُومَ القِمَةِ))
القصه چون از پیش شیخ الاسلام نورالحق والدٌین بیرون آمدند، هم در آن هفته امرای[ی] را که با ملک اسلام بد بودند بر سر رضا آوردند و بعد از چند روز دیگر امرا و صواحب باتفّاث به خدمت اولجایتو سلطان آمدند و زبان به نشر مدح و سپاس او بگشادند و گفتند:
شعر [ولوالجی]
ای ملک بی تو بوی بقا درنیافته عزم ترا سقیر صبا درنیافته
بی عون قدرت تو و تعلیم حکم تو طبع قدر مزاج قضا درنیافته
سیّاح گشته ابر و شده پیک آفتاب دست ترا به جود و سخا دریافته
______________________________________________________________________۱ . حدیث نبوی.
____________________________________________________________۶۲۴ تاریخ هرات ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
هفت اسبه تیغ کشیده شه نجوم خصم ترا به راه بقا درنیافته
بی سیل ابر دست تو در مرغزار خُلد طوبی کمال نشو نما درنیافته
بعد از آن ملک اسلام غیاث الحق والدّین عرضه داشتند و به جهت مراجعت ئلخواه او باشد به اضعاف سیور غامشی و عاطفتی که پدران نیک و جدٌان بزرگ ما در باب آبا و اجداد او فرموده اند بازگردانید، امّا[۶۱۷] بدین شرط که سوگند خورد که با دا دیگر نکند و با دشمنان و منازان ملک دشمن باشد و با اولیا و احبٌاء ما دوست.)) امرا و صواحب از آن ترتیب و حسن اجازات در حق ملک اسلام غیاث الحق والدّین بغایت خوشدل و مستبشر گشتند و باردیگر بر پادشاه ،رین فراوان و ثناء بیکران خواند وگفتند:
شعر[فرید کششی ]
ای جهاندار خدیوی که ز جان هر نفسی
سجده بر درگه تو قیصر و کسری کرده
آسمان از اثر صبح دم دولت تو
خنده بر صبحدم عالم عثبی کرده
رآِ خورشید نمای تو که صبح اَمَل است
سرمۀ روشنی دیدۀ اعلی کرده
دست در گوشۀ فتراک تو اقبال زده
دشمنانت به سفر مسکن و مآوا کرده
روز دیگر بشارتِ نواخت و عاطفتِ پادشاه عادل اولجایتو سلطان را به ملک اسلام غیاث الحق والدّین رساندند و بر موجب حکم اولجایتو سلطان ازو دست عهد خواست[ند]. چون ملک اسلام را از پادشاه بغضی در خاطر نبود ، از صفای طویَّت و خلوص عقیده، نام باری تعالی و تعظّک بر زبان راند و گفت ((بِالله العظیم ثم بالله العظیم ، بدان خدای ،جلٌت اسماوًهُ و عَمَّت نعماؤه، که اوهام خلایق از معرفت و بدان جبٌاری که کمال جلال او از وَصمَتِ نقصان منزٌه است و موراد ارادت و از شوایب غرض مبرٌا ، نه غوٌاصَ عق در دریای کبریای او سباحت تواند کرد و نه مسٌاح وَهم ساحت عظمت او را تواند بیمود، بدان قادری که [۶۱۸] هفت سپهر رفیع را برآورده و
____________________________________________________________ذکر صد و دهم/ در نواخت اولجایتو سلطان ملک..... ۶۲۵ ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
اوراق اطباق هر یک را ب کواکب ثواقب بیاراست و بساط رۍبع مسکون بر بسیط عالم بګسترانید وبه اوتاد اطواد محکم و مبرم ګردانید و اجناس حیوانات را از کښتم عدم در عالم ظهور آورد و انسان را از یمان ایشان به کرامت ((وَ لَقَد کَرَّمنا بَنی ادَمَ))۱ مکرٌم و مشرّق کرد و به ذات باک رسول عربی- که زبده آفرینش و خلاصۀ موجودات است- و به تشریف ((وَ ما اَرسَلناکَ اَلاٌ رَحمَةً اِلعالمین.))۲
شعر [ سنائی ]
هاشمی نسب مبارک بِی چون گل نوبهار در مه دی
توتیا گشن اندر ایٌامش خاک یثرب ز عزٌ اقذامش
چون به اعزاز باز شد مشتش ماه دو نیم شد ز انگشتش
روز غار ایزدش چو یاری کرد عنکبوتیش پردهداری کرد
و به صحابهً کرام که انجم سپاه شرایع و لَألی اصداف حقایق و جواهر کان مفاخر و ثواقب مکان فضایل و عُقُود قلاید مهتری و تمایم و شاح سروری اند،
شعر
قسم به خالق خلقی که خلق کرد مهیٌا
قسم به رازق رزقی که رزقی کرد مُقسم
به عرش پاک و بر و بر فرشتگان مقرٌب
به فرش خاک و در و در پیامبران مقدم
به مهد مولد زهرا، به حقٌ گزینی هارون
به پاکزادی عیسی، به پارائی مریم
[۶۱۹] به عارفان محقق، به زاهدان موٌحد
به انبیاء مطهٌر ، به اولیاء مکرٌم
______________________________________________________________________۱ . قرآن ، اسراء/ ۷۰ ((و به راستی که فرزندان آدم را گرامی داشتیم.))
۲ . قرآن، انبیاء/ ۱۰۷((و ما ترا جز مایۀ رحمت برای جهانیان نفرستاده ایم.))
____________________________________________________________۶۲۶ تاریخ هرات ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
به ذات خالق بی چون، به جان احمد مرسل
به قدر مسجد اقصی، به جاه کعبۀ اعظم
به پنج فرض مقرّر، به چار کتب مُخَیَّر
به هشت قصر معمٌر، به هفت نور مقدم
به نور روضۀ سید، به خاک مشهد یاران
به سنگ خانۀ کعله، به اب چشمۀ زمزم
که با حضرت پادشاه جهان پناه عادل باذل شاهنشاه و شهریار جهلن،
نظم [سراج قمری]
آن شاه شه نژاد که از راه مرتبت رایات دین به قبۀ اخضر برآورد
ار حسن اعتقاد ز درهای بتکده در حد روم پایۀ منبر بر آورد
اسبش برای روشنی چشم اختران کرد از زمین به دیدۀ اختر برآورد
قهرمان گیتی اولجایتو خلاف نکنم وبا اعادی و مخالفان او جز ره مخالفت ومنازعت نسپرم .))
چون ملک اسلام غیاث الحق والدّین با امرار و صواحب عهد کرد، روز دیگر او را پیش اولجایتو سلطان بردند. اولجایتو سلطان در باب او نه چندان الطاف و عاطفت شاهنشاهی و کرامت و عنایت پادشاهی مبذول داشت که شرح و تقریر آن را تبیان و بیان در حد امکان توان آورد > فرمان قرمود تا بتجدید یرلیغ نوشتند و خطٌۀ هرات را[۶۲۰] تا اقصاد افغانستان۱ و حدّ آموی بدو و مفوٌض کرد[ند] و به هر امری ______________________________________________________________________۱ . افغانستان: نام یک ناحیۀ کوهستانی است از استان مکران که از قدم ازمنه در کتب تواریخ و جغرافیا به همین نام کذکور و موصوف و مشهور می باشد ، و درین عصر آنجا را ((پشتونستان)) می نامند واز توابع ایالت سند و از اجزاء کشور پاکستان کنونی است. اما از نیم قرن پیش تاکنون نام((افغانستان))مجازاً و برخلاف صریح اسناد تاریخی بر بخشی ار خراسان شرقی (ایران مشرقی) ک هاز شهر های نواحی : هرات ، غرنین،بلخ،کابلستان،بدخشان،
____________________________________________________________ذکر صدو دهم/ در نواخت اولجایتو سلطان ملک .... ۶۲۷ ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ که مقصد و مطلب اسلام الحق والدپین بود علیحٌد یرلیغ بع نفاذ \یوست و خلعت خاص خود بدو داد و با چندین سر اسبان تازی و چندین جامه های قیمتی و قباهای زریفت و کلاه های مرصٌع و کمرهای زرٌین و سلاح های مصری و سرابرده های رومی و پنج تا نیزۀ زرٌین ۱ و فقت علم اژدها پیکر و هفت خروار طبل و سه کوس با آنچ از توابع نوبتخانه است، چون: نفیر و گاودم و سفید مهره و سُرنای مع مزید حکم آلتمغای که از ملوک اسلام غور و ملوک خراسان و عراق و عراقین نداشته اند و پادشاهان چمگیزخانی ایشان را بدان ترتیب بزرگ نگردانیده.
شعر[ربیعی]
بفرمود کیخسرو دادگر شهانشاه زربخش خورشید فرٌ
که تا اسب و زین و کلاه آورند زر و سیم و ساز سپاه آورند۲
همان است تازیٌ زرٌینه زین همان اشتر بار دیباء چنین
همان استر گام رو زیر بار کمرهای زرٌین گوهر نگار
بدیشان زر و گوهر نابسود همه هر چه در گنج آکنده بود
دکر تیغ و کوپال و خفتان و ترک ز آهن زره،جوشن از جرم گرگ
سراپرده و طبل زرٌینه کفش همان تیغ هندی و تابان درفش
بدو داد و چهرش چو گُل تازه کرد جهان را ز نامش پُر آوازه کرد
و تمامت امرا و صواحب و وُجُوه عساکر اولجایتو سلطان ملک اسلام را بنواختند و به مراکب راهوار و ملابس زرنگار و ساز نبرد و اوانی زرٌین و خیام و خرگاه و شادروان شاهان مدد داد[ند].
و در سال مذکور ملک اسلام با اردوی بزرگ پادشاه به مازنداران درآمد.[۶۲۱]
______________________________________________________________________
گردیز، ترمد، و غیره ترکیب و تشکیل یافته اطلاق گردیده است. و به تبع همین استعمال مردم این ناحیه را نیز مجازاً ((افغانی)) می گویند . توضیح سید محمد کاظم امام بر روضات الجنٌات فی اوصاف مدینه الهرات، ج ۲، ص ۱۱۱
۱ . به قرینۀ مطالب و تحفه های مذکورۀ پیشین ، باید ((پانزۀ زرٌین)) صحیح باشد
۲ . متن: اوردند.