قسمت خراج سیستان
ثلثة الف الف و خمسمایة و اثنا عشر الف درهم، دَرَمی(۱) دونِ مال جوالی(٢) و صوافی و آذروی(٣)، و این جمله بود خمسة و ثمانون الف درهم، فذلک ثلثة الف الف [و خمسمایة] و تسعین الفاً و سبعة الف درهم(۴)، زین جمله دو بار هزار هزار درم سلطان را بودی، دیگر برین جمله که تفصیل(۵) بدان ناطق است بکار بردندی تا مردمان به درد سر نبودندی [و] به قسّامات و حشرها و شغل ها خویش پرداخته بودندی ،
ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
۱٢. زرفان و سروان از مضافات کورهٔ کش و کورهٔ بست و از جمله صرافی آن ولایت یعنی خالصجات دیوانی بوده و بلاذری (ص۴۰۴) اولی را ((زران)) آورده و اصطخری روذان و سروان آورده (ص ٢٣٨- ٢۴٨) و روزان اصح به نظر می رسد. ۱. از کتب خراج و غیره معلوم میشود که در عهد خلفای اسلام مالیات ها تفاوت عمل داشته و گاه به جای یک دوم خراج یک دوم و چند دانق مطالبه می شده چنان که در کتاب الخراج قاضی ابی یوسف صفحه ٣۱ گوید: فادت جبایة سواد الکوفه قبل ان یموت عمر رض بعام...کذا...والدرهم یومئذ درهم و دانقان و نصف...و در اینجا مراد این است که خراج سیستان بدون تفاوت عمل یک درم مطابق یک درم وصول می شده است. ٢ و ٣. یعنی مالیات سیستان سوای این سه فقره (۵٣۱٢۰۰۰) درم بوده است- و اما در معنی این سه فقره راجع به کلمهٔ اولی در کتاب الخراج للقاضی ابی یوسف یعقوب بن ابراهیم، چاپ مصر صفحه ٣ نوشته است: (( ان امیرالمؤمنین ایده الله تعالی سألنی ان اضع له کتاباً جامعاً یعمل به فی جبایة الخراج و العشور و الصدقات و الجوالی و غیر ذلک...الخ)) بعد از وصل به این کلمه احتمال قوی داده شد که کلمهٔ اولی متن ((جوالی)) است. و اتفاقاً در اصل زیر حرف ح علامت ح کوچک که در زیر حروف در خطوط ثلث درشت رسم می نموده است رسم شده است و چون این رسم در سرایر حروف این کتاب دیده نشد تواند بود که آن نقطه بوده و به این شکل درآمده است و اما معنی آن: جوالی جمع جالیه است و در عهد عمر خلیفه دوم به آن قسمت از اهل ذمّه که عمر از جزیرهٔ العرب آنها را جلای وطن فرمود ((جالیه)) گفته شد و رفته رفته این لفظ به جزیتی که از آن قوم گرفته می شد اطلاق گردید و بالاخره هر جزیتی که گرفته می شد هر چند صاحبان آن جلای وطن نکرده باشند آن را جالیه و جمع آن را جوالی گفته اند. دراین صورت جوالی مال جزیه است که چون سال به سال متفاوت بوده و مبنای ثابتی نداشته است مؤلف آن را جداگانه از مال خراج ضبط نموده است. صوافی- عایدات خالصه است گرچه در کتب لغت کلمه صافیه و صوافی دیده نشد، لیکن در اصطلاح فقهی کلمهٔ ((صفی)) به معنی آن غنیمتی است که سلطان آن را به خویشتن اختصاص دهد و ابو یوسف در کتاب الخراج از ابن سیرین به دو روایت آورده است که (کان لرسول الله (ص) من کل غنیمهٔ صفی یصطفیه، و کان الصفی یوم خیبر صفیه بنت حُیی...الخ (کتاب الخراج ص ٢٧) و اصمعی جمع آن را صفایا دانسته و لفظ صوافی هم جمع است که بر خلاف قیاس بسته اند و آن را برای املاک سلطانی علم ساخته اند. اصطخری در ص ٢۴۴ گوید: (( رخّج اقلیمی است بین زمین داور و بین بالس و عامتها صواف یرتفع لبیت المال منها مال عظیم)) و در کتب فقه هم این لغت آمده است. اما آذروی- در این باب چیزی بدست نیامد و تواند بود که به معنی مال الاجاره یا حق الارض آتشگاه محبوس بوده است. آذروی از آدُریا آدوری جمع دور به معنی اجارهٔ بیوت و املاک مسقفه و حوانیت و غیره...هم توان خواند. ۴. احیاء صفحهٔ ٩؛ اما خراج سیستان در زمان ملک اعظم ملک قطب الدین ثالث که در عهد او میرزا شاهرخ...بندها را خراب نمود و سیستان را خراب ساخت، مبلغ ٨۵۱٢۰۰۰ درم بود که هر درم یک مثقال نقره است. ۵. در نسخهٔ اصل ((تفضیل)) هم خوانده می شود.
اوّل راست کردن تیموق(۱) از بیت المال بودی، هرچند شدی، از جمله دوبار هزار هزار درم ببایستی داد هرسالی، اما آنچه از جملهٔ دیگر مال بایستی کرد عامل و والی [را]، راست کردنِ(٢) باره را هر سال اثناعشر الف درهم، و راست کردن کورَها(٣) اربعة آلاف درهم، و راست کردن دیگر قلعت ها را پراکنده خمسین الف درهم، و محبوسان را به هر شهری که بودند عشرین الف درهم، و ماه رمضان در مسجد جامع ثلثین الف درهم: قرآن خوانان را هرچند بودندی، و خادمان دیوان را(۴) و عوانان را(۵) و حرسیان را و عریفان(۶) را و پاسبانان را و معرّفان را(٧) و هر چشم بینشی(٨) را هر چند که بودندی، به هر شهر که بودندی، هر یکی را اندرین ماه(٩) عشرین درهما، و اندر هر روز مِنَ الخُبزِ مَنٌوَین، و موذنان را به همه جای که بودندی عشرین الف درهم، و اندر هر سال صد بنده بخریدندی از پانصد درم تا چهارصد درم و آزادکردندی نر و ماده و هر یکی را چندان که بهاء او بودی...(۱۰)[و] بیمارستان را عشرة آلاف درهم، و بند بستن ها را اگر بیش بایستی هرچند شدی و اگر نه خمسة
ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
۱. معنی این کلمه معلوم نشد. احیاء ورق ٩. و دو هزار هزار و پانصد هزار درم و دوازده هزار درم به سپاهیان دادی.... ٢. راست کردن و راست شدن و راست داشتن. این فعل درین کتاب در موارد عدیده با تعبیرات مختلفه اش استعمال شده و در اینجا به معنی آبادی و مرمّت کردن بارهٔ شهر است. ٣. کوره به ضم اول و فتح ثالث، زمینی را گویند که آن را سیلاب کنده باشد و بدان سبب گودها در آن به هم رسیده و پرگِل و لای باشد (برهان) مقصود اصلاح خرابی هائی است که از سیل و جریان رودخانه در اراضی مزروع پیدا شده است. ۴. خادمان دیوان، اجزاء و خدام دیوانخانهٔ عدلیه بوده اند. ۵. عوانان، مأمورین دیوانخانه و مجریان أوامر عدلیه و سایر اوامر مربوطهٔ به شهرها. ۶. العریف رئیس القوم سمی لانه عرف بذلک، اوالنقیب و هودون الرئیس (قاموس) اینجا مراد رؤسای شهری اند.طبری: موالی هر نه نفر رئیسی داشتند موسوم به عریف و هر پنجاه نفر رئیسی موسوم به خلیفه و هر صد نفر رئیسی موسوم به قائد (طبع لیدن حوادث ٢۶۶ص ۱٧٩٨- ۱٧٩٩). ٧. در نسخهٔ اصل با تشدید ظاهراً مطلعین به احوال طبقات مردم، و یا معروفان با اسقاط واو در نسخه. ٨. کذا؟ و ظاهراً ((چشم بینشی)) است به معنی مشرف که به اصطلاح امروز مفتش و مامورین سری باشند یا سرشناسان. احیاء ص ٩ پ: سه هزار درم خرج کوران کردی. ٩. کذا فی الاصل، هم (اندرین ماه) خوانده می شود و هم (اندرین ماه) یعنی در آخر ماه، و چون بعد از جمله (و ماه رمضان...) واو عاطفه نیاورده و محل خرج را هم معین نکرده باید حدس اول درست باشد. ۱۰. این جمله ناقص و پیچیده به نظر می آید و ظاهراً عبارت چنین بوده: چنانک بهاء او بودی نفقه و جامه کردندی. چه پس از تعیین قیمت آنها به عبارت ((از پانصد درم تا چهار صد درم)) دیگر نمی توان عبارت ((چندانک بهاء او بودی)) را به قیمت بندگان اسناد داد و ناچار بایستی دراصل عبارتی افتاده باشد و معنی این باشد که سالی صد بنده زن و مرد به قیمت چهارصد تا پانصد درم خریده و هر کدام را به همان میزان قیمت آنها جهیز یا نفقه داده آزاد می ساختند. احیاء ٩ پ: وهریک رابه مقدار دیگر که بهای ایشان [بودی]دادی که درآن سال خدمت بیماران وغریبان کردی و آخر سال آزاد کردی.
و عشرین الف درهم، والی شُرطه(۱) را در هر سال ثلثین الف درهم، بُندارِ(٢) خراج را و دبیران او را خمسین الف درهم، و صاحب مظالم را عشرین الف درهم، و ریگ بستن ها را ثلثین الف درهم، [و] پَرَن ها(٣) را که نگاه داشتندی(۴) خمسین الف درهم، [و] پُل ها و رودها و جوی ها و معبر کشتی ها را اندر هیرمند ثلثین الف درهم، دیگر بر جای نهادندی ابناء سبیل و ضعفا را ، [و] نفقات و جامه کردندی غربا را، و نگاه کردندی اگر کسی را وامی آمدی بدادندی و اگر جای به غریق یا به سببی ویران گشتنی آبادان کردندی، و هرچه به سر سال زیادت شده بودی والی برین کس ها که یاد کرده شد تفرقه و به عیدها مهمانی کردندی و بُخُور و غالیه دادندی ضعفا را هم ازین، و بالله التّوفیق