ذکر صد و پنجم
در جور و تعدّی محمّد
دُلدای و بُوجای بر مردم شهر هرات
چون شهور سنّ اثنی عشر و سبعمائه[=۷۱۲] درآمدف درین سال هرزه محمّد و امرای که با ملک اسلام غیاث الحق والدّین بد بودند ضاثدان پیاپی [۵۹۲] و مکتوبات متواتر فرستادند و محمّد دلدای و بُوجای را آگاه گردانید [ند] که پادشاه جهان اولجایتو سلطان از ملک سالام غیاث الحقُ والدّین بغایت در غصب است و او را در اروی بزرگ بازداشت فرمود و ممکن نیست که او را بیش به هرات نامزد فرماید؛ چه، ما مادام حکایت طغیان و عصیان خلق هرات و آن دلیری ها و بی ادبی ها که از ایشان صادر گشت و در روی پادشاه تیغ کشیدن و تیرانداختن و از کماة و ابطال عسکر منصور پادشاه چندین را به قتل آوردن و خلاف ملک فخرالدّین و غدر جمال الئّنی محمّد [سام] و عمارت ملک اسلام غیاث الحقّ والدّین قلاع قلاع و حُصُون را به سمع پادشاه می رسانیم و آتش غضب او را در تَلَهُّب می آریم و در باب ملکش بی رعایت و عنایت می گردانیم، باید که شما در آن مقام مِن بَعد خوشدل و آسوده حال زندگی کنید و چندانک ممکن باشد و متصوّر کرد بر حَشَم و خَدَم ملک اسلام غیاث الحق والدّین زور و زیادتی نمایید و از تمرّد و تَعَنفُّ خداّم و عمّال او آنچه حادث گردد به اضعاف آن بازنمایید و متعاقب قاصد و متعاقب قاصد فرستید.))
بدین سبب محمد دُلدای و بُوجای دست حیف و ستم برآوردند. و برجای ۲ هر چند روز به در شهر می آید و به علٌت آنکه (( پدر من دانشمند بهادر را درین شهر به قتل رسانید اند)) از متموّلان و منعمان هرکس راکه می گرفت مصادره می کرد و از نوّاب و نصب کردکان ملک اسلام غیاث الحقّ والدّین خرج و مایحتاج لشکر می طلبید. و اگر ایشان به دفع شرور و قلع مواد فتن او می خواستند که لشکری کشند، ائمّۀ و سادات و اکابر شهر هرات مانع می آمدند و می گفتند که (( درغیبت ملک اسلام غیاث الحقّ والدّین با بوجای [۵۹۳] به مقاتلت و مقامت شروع نمودن
____________________________________________________________۱ . اصل : صد و سیوم؛ متن: پنجم ۲. اصل: جوجای
____________________________________________________________۶۰۲ تاریخ هرات ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــمصلحت نیست.)) و به اسارات ملکزاده شمس الدحقّ والدّین ، چند کرت اختیارالدّین محمّد هارون شمس الدّین عمر شاه خواندزی ۱ با سپاه غوری و هروی و خلج و بلوچ و نکوئری عزیمت آن کردند که از شهر بیرون روند و با بُوجای و سپاه او حرب کنند، قرفقا و ایوب و ابراهیم او را فسخ کردند و آن تهییج را تسکین داد[ند] و گفت [ند] که (( برجای درین دیار امیریست با ده هزار مرد . اگر به وقت ذهاب و ایاب به محقرٌ چیزی او را خوسدل گردانیم ، زیان ندارد.)) و در راههای و کوهپایه ها و روستاقات متعلٌقات بوجای مردم را می گرفتند و زحمت می دادند . و محمّد دُلدای بیشتر اوقات در هرات توطٌن می ساخت و هر روز بتازگی از نا یبان و کاردان[ان] ملک اسلام غیاث الحقّ والدّین خدمتی توقع می داشت و مغولان گرسنه و درویش حال ظالمِ بد اصل را بر سر خلق خدای ، عزّو جلّ ، به اسم ناظری و شحنگی نصب می گرداند. و چون آن طایفه را نعمتی و ثروتی حاصل می شد ایشان را معزول می کرد و آن گرسنگار و فرومایگان زمرۀ دیگر را بر کار می داشت و مشرفی تمغا و دارالضرب و دروب و قنطرات را بدیشان مفوّض می گرانید تا ایشان نیز توانگر و معتبر شدند. و خدّام و ملارمان محمد دلدای و سرهنگان مسافر و تاجری را که در شهر می آمدند، به علت آنکه به سلام امیر و شحنه و فلان و بهمان نیامدید، مطالبه می نمودند و مضرّتی بریشان ملحق می گرداند[ند.] . تا کار ظلم به جای انجامید که خلق هرات از وضبع و شرف و صغارو کبار به یکبار در نفیر و ناله آمدند و گفتند:
شعر[انوری]
این چه شهرست پُر از وحشت و ظلم وین چه قوم اند سراسر تلبیس
با چنین شهر عفالله دوزخ ب چنین قوم سقی الله ابلیس [۵۹۴]
[ شعر]
بُلِینابِقَومٍ یَدَّعُئنَ رِیاسةً لَهاطُرُقُ یَعیی عَلَیهِم سُلُلوکها
مبتلاکرده شده ایم به گروهی که دعوت می کنند بزرگی را
مر آن ریاست را راههاست که گران می آید بر یاشان سپردن آن راهها
فَتَعسَالِدَهرٍ قَدَّمَتهُم صُرُوفُهُ فَما خَیرُقَومِ هؤلاءُ مُلُوکُها
____________________________________________________________۱ متن: خوانداری.
____________________________________________________________ذکر صد و پنج / در جور و تعدّی محمّد ..... ۶۰۳ ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــبس هلاکت باد مر روزگاری را که پیش کردست ایشان را گردشهای او
پس چه بود نیکوی [ی] گروهی که آن گروه پادشاهان ایشان اند
[شعر]
کجارفت آن عهد و دولت که مردم بیاسود از خویشتن گاه گاهی
به خاصیت دور اهل هنر را زخود بود اگر بود آبی و جاهی
کنون گر بخواهی ز شاهی نشانی کنون گر بجوئی به صدری گناهی
به محراب پُر یابی از صدر سنگی به شطرنجی در بینی از چوب شاهی
به در دست گردون ازین حال و هر شب بر آرد ز آیینۀ صبح آهی
سران اند امروز قومی که دارد رد انساب ایشان خرد اشتباهی
نه زنده، نه مرده، چو مار طلسمی چو کرزه گُشاده دهان سیاهی [۵۹۵]
نه بر قول شان آیتیٌ و دلیلی نه در عدل شان حجتیٌ و گواهی
چو تمثال عفریت محض خطایی چو اشکال نسناس عین گناهی
و محمّد و آن را به (( سوق السطان)) سمسٌی گردانید و فرمود که اهل سوقِ قدیم بدین بازار آیند و بَیع و شیری بر سر چهار سوی این سوق کنند .
و پیش از این تاریخ مذکور به دو سه سال، امیریساول بازار قدیمی طرف جنوبی شهر را که مدروس شده بود به حال عمارت بازآورد و شحنه ای ابوٌب نام در وی نصب کرد و بوجای نیز بیرون درب خوش بازاری بنیاد انداخت و چند مساجد و مدارس آن بازار را معمور گردانید و سکٌان شهر هر کس خود را به متعلقی و خدمتکاری شحنه ای از شحنگان شهر منسوب گردانید و شحنگان و عسسان رُنُود و اوباشان را برمی گماشتند تا مردمان را به زنا و لواط متهم می کردند و از هز یک مبالغی مال می ستاند[ند] و در دعاوی و خصومات خلق مدخل می ساهتند و رشوت می گرفتن[ند] و به خرانۀ محمّد دُلداری می رساند[ند] .
القصّه، این سال مذکور برین گونه که به ذکر پیوست ، بر ساکنان شهر هرات ،
حمیت عن الافات و البلٌات، به آخر آمد.
____________________________________________________________۱ . اصل :زر